Цюльпан

Цюльпан
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Аднадольныя Парадак:  Лілеякветныя Сямейства:  Лілейныя Падсямейства:  Лілейныя Трыба:  Tulipeae Род:  Цюльпан
Міжнародная навуковая назва
Tulipa L., 1753
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   43104 NCBI   13305 EOL   17820 GRIN   g:12489 IPNI   24874-1

Цюльпа́н (Túlipa) — род шматгадовых цыбульных раслін сямейства лілейныя. Назва паходзіць ад персідскага слова toliban («цюрбан»), і дадзена кветцы за падабенства яе бутонаў да ўсходняга галаўнога ўбору^[1].

Батанічнае апісанне

Марфалагічныя асаблівасці

Цюльпан — травяністы цыбульны мнагалетнік. Вышыня раслін вагаецца ў залежнасці ад віду і сорту ад 10-20 да 65-100 см.

Корань расліны

Складаецца з прыдаткавых каранёў, размешчаных на падковападобнай ніжняй частцы донцы. У маладых цыбулін (да першага красавання) фармуюцца сталоны — полыя структуры, на дне якіх размешчана даччыная цыбуліна. Звычайна сталоны растуць вертыкальна ўніз, радзей у бок.

Сцябло

Прадстаўлена трыма формамі: донца, сталон і генератыўныя пабегі, якія нясуць кветкі і лісце. Сцябло прамастаячае, цыліндрычнае, вышынёй ад 5-20 да 85-100 см.

Лісце

Падоўжана-ланцэтнае, зялёнае ці шызаватае, з гладкімі ці хвалістымі краямі і лёгкім васкавым налётам. Жылкаванне дугавое. Размешчана чаргова і ахоплівае сцябло. Ніжні ліст самы буйны, верхні, так званы сцяг-ліст — самы маленькі. У цюльпанаў Tulipa kaufmanniana, Tulipa greigii, Tulipa micheliana і іх садовых формаў верхні бок лісця ўпрыгожана фіялетава-бурымі, пурпурными плямамі ці рыскамі, палосамі, што надае раслінам адмысловую дэкаратыўнасць. У сталай квітнеючай расліны часцей за ўсё 2-4(5) ліста, якія размешчаны ў ніжняй частцы сцябла. У маладых раслін (да першага красавання) адзіны ліст развіваецца да канца вегетацыі. Зародкі лісця закладваюцца ў цыбуліне, якая замяшчае сталую расліну ў перыяд вегетацыі, а рост працягваецца ў наступным сезоне.

Кветка

Звычайна адна, але ёсць і шматкветкавыя віды (Tulipa praenstas, Tulipa turkestanica) і гатункі ад іх, на кветканосе якіх 3-5 кветак і больш. Кветка правільная, абодваполая, калякветнік з шасці вольных лісточкаў, тычачак шэсць, з падоўжанымі пылавікамі; песцік з верхняй трохгняздовай завяззю, кароткім слупком і трохлопасцевым рыльцам. Формула кветкі цюльпана: ${\displaystyle \ast P_{3+3}\;A_{3+3}\;G_{({\underline {3}})}}$. Кветкі ландшафтных цюльпанаў часцей чырвоныя, жоўтыя, радзей белыя. Афарбоўка гатункавых цюльпанаў самая разнастайная: ад чыста-белай, жоўтай, чырвонай, пурпурной, фіялетавай і амаль чорнай да спалучэння дзвюх, трох ці некалькіх кветак. Часта аснаванне пялёсткаў афарбавана ў іншы колер, які адрозніваецца ад асноўнага, што ўтворае так званае «дно» кветкі. Форма кветкі таксама шматстайная: бакалападобная, чашападобная, авальная, ліліяпадобная, махрыстая (півонепадобная), махрыстая, зорчатая, папугайная. Кветкі буйныя, даўжынёй да 12 см, дыяметрам ад 3 да 10 см, а ў поўным расчыненні ў ландшатных цюльпанаў да 20 см. Кветкі цюльпанаў шырока раскрываюцца на сонца і закрываюцца ўначы і ў пахмурнае надвор’е.

Плод

Шматнасенная каробачка трохкантовай формы. Насенне плоскае, трохкутнае, карычнявата-жоўтае, размешчана гарызантальна ў два шэрагу ў кожным гняздзе каробачкі.

Біялагічныя асаблівасці

Па рытме сезоннага развіцця цюльпаны ставяцца да вясновых эфемероідаў. Іх рост і развіццё працягваюцца 80-120 дзён: з пачатку красавіка і да канца чэрвеня, калі засыхае наземная частка.

Вегетацыя цюльпанаў пачынаецца з адрастаннем лісця ў красавіку, адразу пасля раставання снега. Красаванне настае ў сярэднім праз 20-30 дзён пасля пачатку вегетацыі. Цюльпаны, з’яўляючыся тыповымі эфемероідамі, вельмі адчувальныя да тэмпературы, менш да вільгаці і амаль непераборлівыя да іншых фактараў, якія ўплываюць на рост і развіццё раслін.

Працягласць красавання залежыць ад тэмпературы паветра. У большасці раслін яна складае 12-14 дзён. У перыяд красавання пры працяглым уздзеянні тэмпературы звыш 25 °C у цюльпанаў назіраецца рэзкае скарачэнне вегетацыі, ідзе адміранне кветаноснага пабега . Пры звычайных тэмпературных умовах ад канца красавання да канчатка вегетацыі праходзіць 4-5 тыдняў.

Сцябло, кветка, лісце і карані — аднагадовыя, гэта значыць жывуць адну вегетацыю. Цыбуліна, у адрозненне ад іх, — 2,5 гады, на працягу гэтага часу фармуецца яе змена — даччыная цыбуліна, а таксама некалькі драбнейшых цыбулінак — дзетак.

Размнажаецца цюльпан, акрамя насення, яшчэ цыбулінкамі — дзеткамі, якія развіваюцца пры аснаванні сцеблаў у зямлі.

Паходжанне і распаўсюджанне

Цюльпаны ў батанічным парку, Перт, Аўстралія

Фэст цюльпанаў у Канадзе

Ліліяпадобныя цюльпаны

Ружовыя цюльпаны

Цыбуліны цюльпана гатунку 'Burgundy Lace'

Унутры

Філагенетычныя даследаванні канца XX — пачала XXI стагоддзі паказалі, што ў прыродзе налічваецца да 110 відаў цюльпанаў^[2]. Радзіма большасці з іх — Сярэдняя Азія, яе засушлівыя і горныя раёны: стэпы, пясчаныя і камяністыя пустыні. Дзікарослыя цюльпаны сустракаюцца ў прыродзе ва Усходняй Еўропе і Казахстане (паўднёвыя рэгіёны). Значная колькасць відаў расце на тэрыторыі Ірана, Турцыі, на поўначы Індыі.

Род падпадзяляецца на два падроды, Tulipa і Eriostemones (па L. W. D. van Raamsdonk).

Вядома даволі вялікая колькасць разнавіднасцяў, формаў і гібрыдаў. Большасць разводных у культуры цюльпанаў ставіцца да віду Tulipa gesneriana, які сустракаецца ў дзікім выглядзе на ўсходзе Расіі, на Алтаі, у Арменіі; у культуры сустракаюцца разнавіднасці гэтага віду з кветкамі простымі і махрыстымі, разнастайных колераў, аднакаляровых і пярэстых. У культуры сустракаюцца і іншыя віды: Tulipa suaveolens са шматлікімі разнавіднасцямі ('Duc van Thol', 'Rex rubrorum' і іншыя), Tulipa greigii, Tulipa pubescens, Tulipa eichleri і інш. У еўрапейскай часткі Расіі дзіка растуць наступныя віды:

• Tulipa sylvestris L. Цюльпан лясны, з жоўтымі кветкамі, лісткі калякветніка завостраныя, ніткі тычачак пры падставе шарсцістыя, роўныя пылавіку;
• Tulipa biebersteiniana Schult.f., кветка меней буйная, жаўтлявая, ніткі тычачак у 2-4 разы даўжэй пылавікоў; больш паўднёвая форма;
• Tulipa biflora L., на поўдні Расіі, з 2—5 дробнымі зелянявымі кветкамі;
• Tulipa gesneriana L., які расце на ўсходзе і поўдні Расіі, кветкі жоўтыя ці ярка-чырвоныя, лісткі калякветніка даўгаватыя, тупыя, тычачкі з голымі ніткамі, роўнавялікімі пылавіку; лістоў тры—пяць.

Выкарыстанне ў дэкаратыўным садоўніцтве

Шматлікія віды цюльпанаў разводзяцца як упадабаныя дэкаратыўныя расліны, асабліва ў модзе яны былі ў XVII стагоддзі, калі каштавалі даволі дорага.

Гісторыя культуры

Азіяцкая радзіма

Першыя звесткі пра цюльпаны мы сустракаем у Персіі^[1]. Сярод таджыкаў, чыя мова ставіцца да іранскай групы, існуе штогадовае свята цюльпанаў Сайры лола. Зараз цяжка ўсталяваць, якія віды з’явіліся продкамі першых акультураных раслін, але магчыма, гэта былі дзікарослыя цюльпаны відаў Tulipa gesneriana і Tulipa schrenkii, распаўсюджаныя ў Малой і Сярэдняй Азіі. З Персіі цюльпаны патрапілі ў Турцыю, дзе іх звалі «лале» (турэцк.: Lale). Імя Лале дагэтуль з’яўляецца самым папулярным жаночым імем у краінах Усходу. У Турцыі ўпершыню сталі займацца селекцыяй гэтых раслін. Да XVI стагоддзя было вядома ўжо каля 300 гатунакаў цюльпанаў.

Еўрапейцы ўпершыню пазнаёміліся з цюльпанам у Візантыі, там і дагэтуль цюльпан — адзін са знакаў пераемніцы Візантыйскай імперыі — Турцыі.

Першыя цюльпаны ў Еўропе

У 1554 пасланец аўстрыйскага імператара ў Турцыі Аг’е дэ Бюсбек адправіў вялікую партыю цыбулін і насення цюльпанаў у Вену. Спачатку яны гадаваліся ў Венскім садзе лекавых раслін, дырэктарам якога быў прафесар батанікі Шарль дэ л'Эклюз (Charles de l’Ecluse, 1525—1609). Займаючыся селекцыяй, Эклюз рассылаў насенне і цыбуліны ўсім сваім сябрам і знаёмым. У 60-е гады XVI стагоддзі гандляры і купцы завезлі іх у Аўстрыю, Францыю, Германію. З гэтага часу пачалася трыўмфальная заваёва цюльпанамі Еўропы. Першапачаткова цюльпаны разводзілі пры каралеўскіх рэзідэнцыях, яны сталі знакам багацця і шляхетнасці, іх пачалі калекцыянаваць. Гарачымі аматарамі цюльпанаў былі Рышэлье, Вальтэр, аўстрыйскі імператар Франц II, французскі кароль Людовік XVIII.

Цюльпаны ў Галандыі

У Галандыі першыя асобнікі Tulipa gesneriana з’явіліся ў 1570, калі Эклюз па запрашэнні прыехаў працаваць у Галандыю і разам з іншымі раслінамі захапіў цыбуліны цюльпанаў. Гэта паслужыла пачаткам вар’яцкага захаплення цюльпанамі цэлага народа, вядомага пад імем цюльпанаманіі. За рэдкія асобнікі гэтай кветкі плацілі ад 2 000 да 4 000 флорынаў; існуе аповяд пра адзін асобнік, за які пакупнік аддаў цэлую піўную ў 30 000 фларынаў. Кошты ўсталёўваліся на харлемскай біржы, дзе цюльпаны сталі прадметам спекуляцыі. Напачатку XVII стагоддзя на працягу трох гадоў здзейснена было ўгод на цюльпаны больш за на 10 млн флорынаў. Шматлікія прамыслоўцы кідалі сваю вытворчасць і браліся за гадоўлю цюльпанаў. У выніку адбываліся крахі, гінулі станы, і ўрад змушаны быў прыняць меры супраць гэтай маніі. І ў грамадстве празмернае захапленне спарадзіла рэакцыюз'явіліся асобы, якія не маглі спакойна бачыць цюльпаны і знішчалі іх бязлітасна. Канчаткова спынілася гэта манія, калі сталі распаўсюджвацца англійскія сады і розныя новыя кветкі. У наш час у Галандыі можна нацешыцца цюльпанамі ў парку Кекенхоф.

Цюльпаны ў Расіі

На Русі дзікія віды цюльпанаў былі вядомыя яшчэ ў XII стагоддзі, але цыбуліны гатункаў садовых цюльпанаў упершыню былі завезены ў Расію ў эпоху валадарання Пятра I у 1702 годзе з Галандыі. У Расіі гарачымі аматарамі і калекцыянерамі кветак былі князь Вяземскі, графіня Зубава, П. А. Дзямідаў, граф Разумоўскі. Цыбуліны цюльпанаў у той час каштавалі дорага, паколькі завозіліся з-за мяжы аж да канца XIX стагоддзя і гадаваліся ў сядзібах толькі заможных людзей. З канца XIX стагоддзя было арганізавана іх прамысловая вытворчасць непасрэдна ў Расіі, на ўзбярэжжа Каўказа, у Сухумі. Аднак культура цюльпанаў у Расіі не атрымала такога вялікага развіцця, як у краінах Заходняй Еўропы.

Цюльпаны ў Беларусі

У дзікім выглядзе ў Беларусі сустракаецца толькі Цюльпан лясны, які занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі^[3][4].

У культуры разводзяцца шматлікія віды і гібрыды^[5].

Гісторыя вывучэння

Вывучаць дзікарослыя цюльпаны ў месцах іх натуральнага вырастання пачалі ў XV стагоддзі. У Грэцыі, Італіі і на поўдні Францыі выяўлены Tulipa didieri і Tulipa viridiflora. Ад іх адбыліся арыгінальныя ліліяпадобныя цюльпаны. У 1571 годзе першае апісанне садовых цюльпанаў зрабіў швейцарскі батанік К. Геснер. Пазней, у 1773 годзе, садовыя цюльпаны ў яго гонар былі аб’яднаны К. Лінеям пад зборнай назвай Tulipa gesneriana.

Шырокія ўводзіны дзікіх выглядаў у культуру пачалося ўслед за адкрыццём і вывучэннем іх у прыродзе напачатку XVIII стагоддзі. Вялікая заслуга ў гэтым рускіх навукоўцаў А. І. Ввядзенскага, В. І. Таліева, З. П. Бочанцевой, З. М. Сілінай і інш. Аднак сапраўдная селекцыйная праца з цюльпанамі пачалася толькі ў канцы XIX стагоддзя. Велізарная роля ў гэтым належыць дырэктару Пецярбургскага батанічнага саду Э. А. Регелю (1815—1892). Са сваіх паездак па Цэнтральнай Азіі ён прывёз у Пецярбург шмат відаў і апісаў іх у кнізе «Флора садоў». Дзякуючы яму выгляды сярэднеазіяцкіх цюльпанаў упершыню патрапілі ў Галандыю, Англію, Францыю, Германію і Амерыку, дзе звярнулі на сябе ўвагу селекцыянераў, стаўшы прабацькамі большасці сучасных гатункаў.

Агратэхніка

C 1972 па цяперашні час селекцыяй цюльпанаў займаюцца ў ВНІІ кветкаводства і субтрапічных культур (Сочы).

Хваробы і шкоднікі

Грыбковыя хваробы

• Шэрая гніль (узбуджальнік — Botrytis tulipae).
• Фузарыёзная гніль (узбуджальнік — Fusarium oxysporum f. tulipae).
• Склерацыяльная гніль (узбуджальнік — Sclerotinia tuliparum).

Вірусныя хваробы

• Пёстралепястковасць (узбуджальнік — Tulipa virus 1).
• Жнівеньская хвароба (узбуджальнік — Tabacco necrosis virus).

Неінфекцыйныя хваробы

• «Завыпнякоўванне»
• Ссіненне цыбулін
• Гамоз, ці камедзецёк
• Пухліны на цыбулінах

Шкоднікі цюльпанаў

• Тля
• Мядзведка
• Смаўжы, слімакі
• Мышападобныя грызуны

Некаторыя віды

Асноўны артыкул: Віды роду Цюльпан

Tulipa acuminata Tulipa agenensis Tulipa armena Tulipa aucheriana Tulipa batalinii Tulipa bakeri Tulipa biflora Tulipa borszczowii Tulipa butkovii Tulipa carinata Tulipa celsiana Tulipa cretica Tulipa cypria Tulipa dasystemon Tulipa didieri Tulipa dubia Tulipa edulis Tulipa ferganica Tulipa gesneriana Tulipa goulimyi Tulipa greigii

Tulipa grengiolensis Tulipa heterophylla Tulipa hoogiana Tulipa humilis Tulipa hungarica Tulipa iliensis Tulipa ingens Tulipa julia Tulipa kaufmanniana Tulipa kolpakowskiana Tulipa kurdica Tulipa kuschkensis Tulipa lanata Tulipa latifolia Tulipa lehmanniana Tulipa linifolia Tulipa marjolettii Tulipa mauritania Tulipa micheliana Tulipa montana Tulipa orphanidea Tulipa ostrowskiana Tulipa platystigma Tulipa polychroma

Tulipa praecox Tulipa praestans Tulipa primulina Tulipa pulchella Tulipa retroflexa Tulipa saxatilis Tulipa sharonensis Tulipa sprengeri Conservation Genetics 2: 193—201, 2001. Tulipa stapfii Tulipa subpraestans Tulipa sylvestris — Цюльпан лясны Tulipa systola Tulipa taihangshanica Tulipa tarda Tulipa tetraphylla Tulipa tschimganica Tulipa tubergeniana Tulipa turkestanica Tulipa undulatifolia Tulipa urumiensis Tulipa urumoffii Tulipa violacea Tulipa whittalli

Легенды

Існуе легенда пра цюльпаны, паводле якой у бутоне жоўтага цюльпана закладзена шчасце. Да шчасця ніхто не мог дабрацца з-за таго, што бутон не раскрываўся. Калі маленькі хлопчык, які гуляе з мамай, упершыню ўбачыў выдатны жоўты бутон і са шчаслівай усмешкай пабег да яго — цюльпан раскрыўся. З тых часоў лічыцца, што падораныя цюльпаны прыносяць шчасце ці, прынамсі, добры настрой^[1].

Цікавыя факты

• У апошнія месяцы Другой сусветнай вайны нацысты зрабілі водную блакаду на захадзе Нідэрландаў, перакрыўшы ўсе пастаўкі харчавання. Наступствы былі пагібельнымі. Па словах відавочнікаў, падчас «галоднай зімы» 1944—1945 гады ад недаядання памерла сама меней 10 000 мірных жыхароў. Звычайна чалавек спажывае прыблізна 1600—2800 калорый у дзень. Але ў красавіку 1945 гады некаторым жыхарам Амстэрдама, Дэлфта, Гаагі, Лейдена, Ротэрдама і Утрэхта прыйшлося здавольвацца толькі 500—600 калорыямі. Цыбуліны цюльпанаў самі па сабе застаюцца вельмі цвёрдымі незалежна ад працягласці адварвання. Акрамя таго, ужыванне іх выклікаюць раздражненне (нават даволі моцнае) ў роце і горле^[6]. Каб паменшыць раздражненне, да цыбулін дадавалі, калі было, трохі морквы ці цукровага бурака. У 100 грамах цыбулін цюльпанаў — гэта каля 148 калорый — утрымоўваецца 3 грама бялку, 0,2 грама тлушчу і 32 грама вугляводаў. Так не вельмі такім чынам смачныя цыбуліны цюльпанаў выратавалі шматлікіх галандцаў ад голаду.
• У гады Афганскай вайны (1979—1989) чорным цюльпанам звалі самалёт-катафалк, а чырвоным цюльпанам — пакутлівае пакаранне смерцю.
• У 1998 у Башкірыі была пабудавана мячэць, у назве якой скарыстана імя цюльпан
• У 2005 ў Кіргізіі адбылася рэвалюцыя, якая атрымала імя Цюльпанавай
• У 1990-е гады ў СССР была папулярная песня з аднайменнага альбома Наташы Каралёвай «Жоўтыя цюльпаны» Архівавана 25 лютага 2009..
• У 1952 годзе рэжысёрам Крысціян-Жакам быў зняты фільм пад назвай Фанфан-цюльпан, а ў 2003 Жэрарам Краўчыкам яго рэмейк з аднайменнай назвай.

Зноскі

1. Н. Ф. Золотницкий. Кветкі ў легендах і адданнях. Масква, 1913.
2. Govaerts, R., Dransfield, J., Zona, S.F, Hodel, D.R. & Henderson, A. (2006). World Checklist of Liliaceae. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. Published on the Internet; http://apps.kew.org/wcsp/qsearch.do;jsessionid=BA241719F3093133553E7B838A5A77AD Спіс родаў сямейства Лілейныя (англ.) (Праверана 28 красавіка 2009)
3. Тюльпан лесной (руск.)
4. Растения Беларуси
5. Растения Беларуси
6. Сергей Бесараб Простой непростой тюльпан // Патрэон — patreon.com, 22 кастрычніка 2021, 01:05

Літаратура

• Лисянский Б. Г., Ладыгина Г. Б. Цюльпаны. — М.: Астрель; АСТ, 2002. — 152 з ISBN 5-17-014176-9 (АСТ) ISBN 5-271-04222-7 (Астрель)
• Лях. В. Глебы і ўгнаенні для цюльпанаў. // Кветкаводства. — верасень/кастрычнік 2007, № 5, — з. 22-23.

Спасылкі

• Цюльпан: інфармацыя на сайце GRIN (англ.) (Праверана 29 красавіка 2009)
• Самы вялікі ў свеце парк Цюльпанаў Keukenhof, Галандыя Архівавана 9 мая 2008.
• Цюльпан eFloras: Ornamental Plants From Russia And Adjacent States Of The Former Soviet Union (англ.)

Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).