Abĥaza alfabeto

Kvankam abĥaza lingvo estas unu el plej antikvaj en la mondo kaj Abĥazio estas tre olda civilizo, estas neniuj pruvoj de ekzisto de iu aparta skribsistemo por la abĥaza antaŭ la lando estis okupita fare de Rusio en 1860-aj jaroj. Tio okazis pro tio, ke abĥaza lingvo estas tradicie lingvo de malaltaj sociaj niveloj. Dum mezepoko abĥaza monarkio estis kelkfoje aneksita al Kartvelio. Pro tio abĥazaj registoj kaj nobeloj eventuale ekuzis la kartvelan lingvon kaj skribon kiel ofician.

Krom kartvela lingvo, inter abĥazaj nobeloj estis tre popularaj la greka kaj la turka. Greka dum longa tempo estis plej moda literatura kaj religia lingvo, kaj poste ĝin anstataŭigis en tiu rolo la kartvela. La simpla popolo, tamen, plej ofte estis nealfabetaj kaj ilian lingvaĵon tiuj lingvoj ne tre influis.

Unua varianto de skribsistemo por abĥaza lingvo estas kreita en 1862 fare de rus-germana lingvisto Peter von Uslar (ruse Пётр Карлович Услар, Pjotr Karloviĉ Uslar). Ĝi baziĝis sur cirila skribo kaj konsistis de 37 literoj. En jaro 1909 ĝi estas modifita fare de Aleksej Ĉoĉua kaj la nombro de literoj iĝis 55.

Post Oktobra Revolucio registaro de Sovetunio ukazis krei novajn alfabetojn por lingvoj de la Unio surbaze de latina skribo. Por la abĥaza tia alfabeto estas kreita fare de Nikolaj Marr, kaj li nomis ĝin abĥaza analitika alfabeto. Alfabeto de Marr konsistis de 77 literoj, kaj ne estis vere uzebla. En 1928 oni antstataŭigis ĝin per alia latinida alfabeto.

En 1938 por la abĥaza estis kreita alfabeto surbaze de kartvela skribo. Nur post morto de Stalin oni ree kreis cirilan alfabeton por la abĥaza. Tiel okazas, ke tiu alfabeto estis plej uzebla kaj oni uzas ĝin ĝis nun, kvankam ekde 1990-aj jaroj estas multaj sciencistoj proponis diferajn variantojn de latinida abĥaza skribo.

Tabelo de abĥazaj alfabetoj kaj transskriboj

[redakti | redakti fonton]

En la tabelo estas:

  1. Nuntempe uzata cirila alfabeto
  2. IFA-transskribo[1]
  3. Alia varianto de IFA-transskribo laŭ B.Comrie[2]. Ĝi estas uzata fare de multaj lingvistoj, sed vere havas kelkajn erarojn (markitaj flave en la tabelo).
  4. Transskribo de projekto TITUS.
  5. Transskribo laŭ ISO 9:1995.
  6. Transskribo laŭ Comrie[2].
  7. Propono de nova latinida abĥaza alfabeto fare de Hewitt[3]
  8. Abĥaza analitika alfabeto fare de N.Marr[4] (1926—1928) — aldonenda el bildo
  9. Latinida alfabeto de jaroj 1928—1938 — aldonenda el bildo
  10. Kartvelida abĥaza alfabeto de jaroj 1938—1954
  11. Alfabeto de A.Ĉoĉua — aldonenda el bildo

Aliaj variantoj troveblas en paĝaro Transliteration of Non-Roman Scripts. angle

1 2 IFA 3 Comrie 4 TITUS 5 ISO 6 Comrie 7 Hewitt 8 Marr 9 lat. 10 kart. 11 Ĉoĉua
А а a [a] a a a a a A a ა а
Б б b [b] b b b b b B в ბ б
В в v [v] v v v v v ვ
Г г g [g] g g g g g გ г
Гь гь gʲ [gj] g' g' g' gi გჲ
Ҕ ҕ ɣ ~ ʁ [ɣ] ɣ ğ ġ ǧ ğ ღ ҕ
Ҕь ҕь ɣʲ ~ ʁʲ [ɣj] ɣ' ğ' ġ' ǧi ღჲ
Д д d [d] d d d d d D d დ д
Дә дә dʷ

[db]

[dw] d˚ dã d˚ du დ º д'
Џ џ ɖʐ [dʐ] ǯ d̂ ǰ c̄ ძə
Џь џь ʤ [ʥ] ǯ' d̂' ǰ' c ჯ
Е е ɛ [e] e e e e e ე е
Ҽ ҽ ʈʂ [ʦ̨] č č ċ ç̄ ჩə
Ҿ ҿ ʈʂ’ [ʦ’] č̣ č̦ ḉ ç̄’ ჭə
Ж ж ʐ [ʐ] ž ž ž j

̄

ჟə ж
Жь жь ʒ [ʑ] ž' ž' ž' j j ჟ
Жә жә ʒʷ [ʐw] ž˚ žã ž˚ ju ჟº
З з z [z] z z z z z ზ з
Ҙҙ ʑ
Ӡ ӡ ʣ [ʣ] ʒ źã ʒ dz ძ ʒ
Ӡә ӡә ʥʷ [ʣw] ʒ˚ źã' ʒ˚ ĉu ძº
Ӡ’ ӡ’ ʥ ĉ
И и i:, j, jə [i, j] i, j i i y, yı, ıy i, y ი i
К к k’ [k’] ḳ k k k’ k კ к
Кь кь kʲ’ [kj’] ḳ' k' k' k’i კჲ
Қ қ kʰ [k] k ķ ķ k ქ ӄ
Қь қь kʲʰ [kj] k' ķ' ķ' ki ქჲ
Ҟ ҟ q’ [q’] q̇ k̄ k̄ q’ q ყ q
Ҟь ҟь qʲ’ [qj’] q̇' k̄' k̄' q’i ყჲ
Л л l [l] l l l l l ლ л
М м m [m] m m m m m მ м
Н н n [n] n n n n n ნ н
О о o [o] o o o o o ო o
Ҩ ҩ ɥ (< ʕʷ) [ɥ] ʿ˚ / ω ò ọ yu ჳ
П п p’ [p’] ṗ p p p’ p პ п
Ҧ ҧ pʰ [p] p ṕ ṗ p φ ფ ҧ
Р р r [r] r r r r r რ р
С с s [s] s s s s s ს с
Ҫҫ ɕ
Т т t’ [t’] ṭ t t t’ t ტ т
Тә тә tʷ’

[tp’]

[tw’] ṭ˚ tã t˚ t’u ტ º
Ҭ ҭ tʰ [t] t ţ ţ t თ
Ҭә ҭә tʷ

[tpʰ]

[tw] t˚ ţã ţ˚ tu თ º
У у w, wə, u: [w, u] w, u, ˚ u u w, wı, ıw u, w უ у
Ф ф f [f] f f f f f ? ф
Х х x ~ χ [x] x h x x ხ х
Хь хь xʲ ~ χʲ [xj] x' h' x' xi ხჲ
Х’ х’ χ ~ χˁ
Ҳ ҳ ħ [ћ] ḥ h̦ x̨ h ჰ
Ҳә ҳә ħʷ [ћw] ḥ˚ h̦ã x̨˚ hu ჰº
Ц ц ʦʰ [ʦ] c c c ts ც ц
Цә цә ʨʷʰ [ʦw] c˚ cã c˚ ç̂u ცº
Ц’ ц’ ʨʰ
Ҵ ҵ ts’ [ʦ’] c̣ c̄ã c̅ ts’ წ
Ҵә ҵә ʨʷ’ [ʦw’] c̣˚ c̄ c̅˚ ç̂’u წº
Ҵ’ ҵ’ ʨ’ ҵ
Ч ч ʧʰ [ʨ] č' č č ç ჩ ч
Ҷ ҷ ʧ’ [ʨ’] č̣' c̦ č̨ ç ̌ ç’ ჭ
Ш ш ʂ [ʂ] š š š ş̄ ш შə
Шь шь ʃ [ɕ] š' š' š' ş შ
Шә шә ʃʷ [ʂw] š˚ šã š˚ şu შº
Ы ы ɨ [ə] ə y y ı ə
Alfabeto fare de A.Ĉoĉua (el aboco de jaro 1925)
abĥaza analitika alfabeto de N.Marr (1926-1928)
Abĥaza latinida alfabeto de jaroj 1928-1938

Notoj:

  • Per komo estas listigitaj diferaj fonemoj, markitaj per unu litero
  • Per tildo (~) estas listigitaj alofonoj de sama fonemo
  • Per griza fono estas markitaj fonemoj, kiuj aŭdeblas nur en bziba dialekto

Moderna alfabeto

[redakti | redakti fonton]

En moderna abĥaza cirila alfabeto dulipaj variantoj de sonoj estas markitaj per litero cirila ŝva — ә. Kelkaj el ili estas agnoskitaj kiel apartaj literoj kaj havas apartan lokon en alfabeto, sed kelkaj aliaj (гә, ҕә, ҙә, кә, қә, ҟә, ҫә, хә, х’ә) ne havis. Tio okazis pro tio, ke antaŭe ili estas markitaj ne per ә, sed per у: гу, ҕу, ку, қу, ҟу, ху. En okazoj kiam necesis marki disan prononcon de grafemoj (ekz. ne /gʷ/, sed /gw/) oni uzis signon ‘: г‘у. En kartvelida abĥaza alfabeto ankaŭ estis uzata signo, simila al malgranda ŝva.

Palataj konsonantoj estas markitaj per rusa mola signo (ь). Malsimile al la rusa, en abĥaza lingvo ili ĉiuj havas apartajn lokojn en alfabeto.

Longa vokalo /aː/ estas markita per digrafo аа kaj longa /eː/ per еи.

Notoj kaj referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ Hewitt G. Introduction to the Study of the Languages of the Caucasus. München: Lincom, 2004: p 260—263
  2. ↑ 2,0 2,1 Comrie B. Adaptations of the Cyrillic Alphabet // Daniels P.T., Bright W. (eds.) The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996: p 717
  3. ↑ Hewitt G. Introduction to the Study of the Languages of the Caucasus. München: Lincom, 2004: p 278—279
  4. ↑ Марр Н. Я. Абхазский аналитический алфавит. Л., 1926 («Труды яфетского семинария», I).

Ligoj

[redakti | redakti fonton]

Literaturo

[redakti | redakti fonton]
  • Бгажба Х.С. Бзыбский диалект абхазского языка (Исследование и тексты). – Тбилиси: Издательство Академии Наук Грузинской ССР. 1964. С. 409-415. Tabelo de abĥazaj alfabetoj el la libro Arkivigite je 2008-09-01 per la retarkivo Wayback Machine
  • Марр Н. Я. Абхазский аналитический алфавит. Л., 1926 («Труды яфетского семинария», I).
  • Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. Т. 1: Абх. язык. Тифлис, 1887 (вопроизв.: Сухум, 2002)
  • Abhaasi / Abkhaz / Апсуа Apsua. Eesti Keele Instituut / Institute of the Estonian Language. KNAB: Kohanimeandmebaas / Place Names Database, 2003-03-28. pdf
  • Abkhaz Arkivigite je 2007-09-27 per la retarkivo Wayback Machine // Transliteration of Non-Roman Scripts.
  • ALA-LC Romanization Tables: Transliteration Schemes for Non-Roman Scripts. Randal K. Berry (ed.). Library of Congress, 1997.
  • Comrie B. Adaptations of the Cyrillic Alphabet // Daniels P.T., Bright W. (eds.) The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996.
  • Gippert J. Caucasian Alphabet Systems Based Upon the Cyrillic Script. (TITUS), no date. pdf.
  • Hewitt G. Introduction to the Study of the Languages of the Caucasus. München: Lincom, 2004
  • ISO 9:1995. Information and documentation — Transliteration of Cyrillic characters into Latin characters — Slavic and non-Slavic languages. International Organization for Standardization, 1995.
  • Latiniseeritud nimede hääldusjuhiseid/Guide to the Pronounciation of Romanized Names. KNAB: Kohanimeandmebaas. Eesti Keele Instituut, 1998.