Ab Asturica Burdigalam

Ab Asturica Burdigalam bidearen mapa.

Ab Asturica Burdigalam, Astorga-Bordele galtzada edo 34. galtzada (iter XXXIV) Astorga (Asturica Augusta) eta Bordele (Burdigala) batzen zituen erromatarren galtzada da^[1] .

Ibilbidea

Erromatar funtzionarioek bidaiarientzat gida moduan egiten zituzten "itinerarium" edo ibilbideetan agertzen zen, tartean Antoninorenean, Ravenakoan edo Peutingeriar taulan.

Astorga eta Bordele batzeko egungo Espainiako León, Palentzia eta Burgosko probintzietatik, Euskal Herriko Araba, Nafarroa Garaia eta Nafarroa Beherea lurraldeetatik eta Frantziako Akitania eskualdetik pasa zen.

Antoninoren Ibilbidearen arabera kokaleku eta gune hauek zeharkatzen zituen^[2]:

• Asturica Augusta (Astorga)
• Vallata (La Milla del Páramotik gertu)
• Palantia (Reliegosetik gertu)
• Viminacio (Calzadilla de la Cuezatik gertu)
• Lacobriga (Carrión de los Condesetik gertu)
• Dessobriga (Melgar de Fernamental)
• Segisamone (Sasamón)
• Deobrigula (Tardajos)
• Tritium Autrigonum (Monasterio de Rodilla)
• Virovesca (Briviesca)
• Vindeleia
• Deobriga (Miranda Ebro)
• Iruña-Veleia
• Suessatio (Arkaia?)
• Tullonio (Dulantzi?)
• Alba (Durruma (Donemiliaga))
• Aracaeli (Zamartze)
• Alantone (Atondo?)
• Pompaelo (Iruñea)
  • Martínez Txoperenak eta Zubiría Mújikak proposatzen dute zati hau Iturrotzetik pasatzen egingo zela, gaur egungo Agoitzetik gertu, Tarraco-Oiasso galtzadarekin zati bat partekatuz Arre ingururaino^[3].
• Summo Pyreneo^[4] (Ibañeta)
• Immo Pyreneo^[4] (Donibane Garazi edo Donezaharre)
• Carasa (Garrüze?)
• Aquis Terebellicis (Akize)
• Mosconnum
• Segosa
• Losa
• Boios
• Burdigala (Bordele)

Historia

Bidea Oktabio Augustok K.a. I. mendean, kantabriar gerretan kantabriar eta asturiarren aurka irabazi ondoren bultzatzen duen berrantolaketa administratiboaren ondorioa da^[5]. Asturica Augustan Legio X Gemina luzaroan egon zen kantonatua, seguruenik, Hispania ipar-mendebaldeko urre mehatzen ustiaketa eta garraioa babesteko.

Mende batzuk geroago Karlomagnok ibilbide hau erabili zuen Iruñea erasotzeko. Erdi Aroan Done Jakue bideak ordezkatu zuen, nahiz eta tarte batzuetan bide ezberdinak izan.

1808 eta 1814 artean Napoleonek Iberiar penintsula inbaditu zuenean, euskal tarteak erabili zituen eta zenbait urtez Napoleonen ibilbidea izenaz ezagutu zen.

Aurkikuntzak

Galtzaden etzeetan ohikoa zuen inperioak zenbait azpiegitura eraikitzea, hala, nola, mansioak, taberna-k eta caupona-k, bidaiariak eta abereak atseden hartzeko. Geraleku horien inguruan, batzuetan, eta eta zuten negoziorako aukerak aprobetxatzeko, herri berriak sortu ziren. Beste askotan, aurreko hiri eta herriak lotzen zituzten. Gainera, batzuetan zubiak berriekin ostatu behar zen ibilbidea, egurrezkoak edo harrizkoak. Bidearen distantziak markatzeko, miliarioak jartzen ziren. Horiek denak, neurri batean, aztarnak utzi ahal izan dituzte, eta Ab Asturica Burdigalan ibilbidean ere agertzen dira.

Araban

Arabako Suessatio adibidez, hiri kategoria zuen eta bertan bideko mansio bat zegoela markatzen dute ibilbideek. Arkaian miliario bat aurkitu zen eta termak induskatu ziren, eta horregatik, antzinako iturri aipatutako Suessatio izango zela uste dute ikerlariek. Arkaian aurkitutako material nabarmenenak Arabako Arkeologia Museoan ikus daitezke.

Nafarroan

2011tik , Ibañetatik Longuidara doan erromatar galtzadaren ibilbidean 6 miliario identifikatu dira hiru kokaleku desberdinetan: Mugarriluzen (Aurizberri/Espinal), Zandueta (Artzibar/Arce) eta Ibañetan (Orreaga/Roncesvalles). Mugarri horiek milia bakoitzero (millia passum) jartzen ziren, hau da, 1.481 metroro, bertatik igarotzen ziren bidaiariei informazioa emateko helburuz. Horietan askotariko informazioa adieraz zitekeen grabatu edo pinturen bidez, hala nola hurrengo mansio edo civitaserako distantzia edo galtzada eraiki edo konpondu arazi zuen enperadorearen izena.^[6]

Nafar Pirinioetan aurkitutako miliarioak Aurizberriko udaletxean daude ikusgai^[7]. Ingurune horretan ere, Zalduako aztarnategia induskatzen ari da, Iturissa izan daitekeena, eta Donezaharre, itinerarium-etan aipatzen den Immo Pyreneo izan daitekeena.

Erreferentziak

1. Otto Cuntz Itineraria Romana. I: Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense (Leipzig: Teubner, 1929) 453,5 456,5.
2. A. Blázquez, Nuevo estudio sobre el "Itinerario" de Antonino
3. Martínez Txoperena, Juan Marí; Zubiría Mujika, Rafael. (2022). La vía romana Tarraco-Oiasso en Navarra y otros caminos mineros: propuesta de su trazado en el territorio norte de los Vascones. Aranzadi zientzia elkartea ISBN 978-84-17713-50-8. (Noiz kontsultatua: 2025-03-10).
4. ↑
   • Iturissa (Auritz/Auritzberri)
   De Miguel de Hermosa, Angel Ramón (1992), De "Pompaelo" a "Imus Pyrenaeus", Príncipe de Viana. Anejo,  1137-7054, Nº. 14, 259-265 or.
5. (Gaztelaniaz) «DE HISPANIA IN AQUITANIA AB ASTÚRICA BURDIGALAM» Megalitos Pirenaicos 2022-04-02 (Noiz kontsultatua: 2023-12-05).
6. MILIARIOAK ETA EPIGRAFIA – Pirinioetako galtzada erromatarra. (Noiz kontsultatua: 2025-01-07).
7. AURIZBERRIKO MILIARIOEN ERAKUSKETA – Pirinioetako galtzada erromatarra. (Noiz kontsultatua: 2024-06-03).

Ikus, gainera

• Done Jakue bidea

Kanpo estekak

• (Gaztelaniaz) Markel Gorbea: "Vías de comunicación en territorio autrigón, caristio y várdulo"
• Erromatar garaiko galtzarak Aintzin Aroan. Jardunaldiak = Jornadas sobre las calzadas romanas en la Antigüedad Auritz-Burguete (Navarra) 2013. 2013- VIII-19/21 Auritz-Burguete (Nafarroa). ISBN: 978-84-945560-5-0.

• J. Etxegoien, R. Zubiria, J.M. M. Txoperena, E. Garcia Garcia, O. Mendizabal Sandonís, E. Alonso, J. Inziarte, M. Aiestaran, J. Agirre, Artzai. E. Martinez de Miguel. Pirinioetako galtzada erromatarra Nafarroako Gobernua, Aranzadi Zientzia elkartea, Cederna garalur, eta abar.