Irulegi

Artikulu hau Nafarroa Behereko udalerriari buruzkoa da; mendia gaitzat duena beste hau da: «Irulegi (Aranguren)»

Irulegi
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Herriko ikuspegia Done Bikendi baselizatik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Eskualdea	Baigorri-Ortzaize
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Irouléguy
Auzapeza (2014-2026)	Joseph Mocho (independente)
Posta kodea	64220
INSEE kodea	64274
Herritarra	irulegitar
Kokapena
Koordenatuak	43°10′40″N 1°18′01″W / 43.1778°N 1.3003°W / 43.1778; -1.3003
Azalera	9,38 km^2
Garaiera	166-810 metro
Distantzia	6,2 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	359 (2018:  −3)
Dentsitatea	39,45 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 18,26
Ugalkortasuna[1]	‰ 93,32
Ekonomia
Jarduera[1]	% 73,18 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 3,08 (2011)
Langabezia[1]	% 2,47 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 60,34 (2010)
Erabilera	% 28,2 (2011)

Irulegi^[2][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Baigorri-Ortzaize eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 6,2 kilometrora. Altuera 166 eta 810 metro artekoa da, eta 9,38 km²-ko azalera hartzen du. 2018. urtean 359 biztanle zituen.

Bertako biztanleak irulegitarrak dira.

Izena

Irulegi beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Irouléguy ("irulegí" ahoskatua)^[3]
• gaztelaniaz: Irulegui ("irulégi" ahoskatua)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Yrurleguy (1264)^[4]
• Yrulegui (1413)^[4]
• Irulegui (1513)^[4]
• Yrulegui (1621)^[4]
• Sanctus Vincentius de Iruleguy (1764)^[5]

Etimologia

Mikel Belaskok dio Irulegi toponimoa iru ("hiru") eta hegi ("hegal"), hau da, "hiru hegalak", hitzek osatzen dutela.^[6]

Jean-Baptiste Orpustanek dio Irulegi toponimoa ira ("iratz"), lur ("lurra") eta hegi ("mutur"), hau da, "iratze lurraldearen muturra", hitzek osatzen dutela.^[7]

Geografia

Irulegi Beherobiko ibarran dago.

Mugakideak

Klima

Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.8	27.0	30.0	32.6	35.0	40.0	41.0	42.0	39.2	34.0	27.0	26.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.9	12.9	15.6	17.1	20.8	23.7	25.9	26.2	24.4	20.5	15.2	12.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.5	8.0	10.3	11.7	15.2	18.2	20.3	20.5	18.3	15.3	10.6	8.3	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.0	3.2	5.0	6.4	9.7	12.7	14.7	14.8	12.3	10.1	6.0	4.0	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-15.4	-10.5	-9.5	-3.2	-0.2	2.8	5.8	4.0	2.0	-2.5	-8.5	-9.8	-15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	146.0	129.8	124.7	139.3	106.9	77.0	65.6	76.1	92.5	112.1	164.8	153.4	1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	96.7	115.5	128.9	78.8	70.1	66.2	103.2	80.3	69.3	88.1	124.1	110.2	128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[8]

Etxeak eta auzoak

• Hiribehere
• Hiriburu
• Sorhoeta
• Musuritze
• Epelea
• Luxiaenea
• Jauberriborda
• Andola

Historia

Irulegiko parrokia 1354an aipatzen da.^[9]

Demografia

1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851	1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896	1901
440	443	443	406	386	440	498	529	461	403	363	342	323	352	355	366	323	332	310
1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954	1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008	2013	2018
318	291	267	276	284	288	265	259	251	232	212	233	240	290	316	320	324	370	359

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Irulegiko arnoa»

Udalerriko ekonomiaren oinarria laborantza da, eta Irulegiko Arnoa jatorri-izendapena duen ardoa ekoizteko sor-markaren barruan dago.

Politika

Auzapezak

Hasiera	Amaiera	Auzapeza	Alderdia
1995	2014	Jacques Irume
2014	karguan	Joseph Mocho
falta diren datuak osatu egin behar dira

Erakunde publikoak

2017ko urtarrilaren 1era arte, Azkarate Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.^[10]

Garraioa

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du herria. Guztira, line batek eskaintzen du zerbitzua.^[11]

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Baigorriko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Ortzaize ibarretan hitz egiten zena.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Irulegik nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[13]

Hedabideak

• Irulegi irratia

Ondasun nabariak

• San Bizente kapera (Irulegi), Erdi Arokoa.
• Irulegiko hilerria, katalogatuta dauden estelak eta hilerriak ikus daitezke bertan.
• San Bizente eliza, XIX-XX. mendekoa.

Irulegitar ospetsuak

• Jean Ithurriaga (1896-1960), euskaltzalea.
• Paco Etxebers (1980-), abeslaria.
• Ekhi Lambert (1990-), abeslaria.

Irudiak

• 
  Herriko etxeak
• 
  Done Bikendi eliza
• 
  Pilotalekua
• 
  Herriko Etxea

Oharrak

1. /iʁ̞uleɣi/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
3. Jobbé-Duval, Brigitte. (2009). Dictionnaire des noms de lieux des Pyrénées-Atlantiques. Archives & Culture ISBN 978-2-35077-151-9. PMC 466662204. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
4. ↑ Orpustan, Jean-Baptiste. (2006). Nouvelle toponymie basque : noms des pays, vallées, communes et hameaux historiques de Labourd, Basse-Navarre et Soule. (Éd. entièrement rev. et corr. argitaraldia) Presses universitaires de Bordeaux ISBN 2-86781-396-4. PMC 72757865. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
5. Pirinio Atlantikoetako artxiboak
6. Belasko, Mikel. (2013-03-26). Irulegi. Toponimia (Noiz kontsultatua: 2021-06-10).
7. Orpustan, Jean-Baptiste. (2006). Nouvelle toponymie basque : noms des pays, vallées, communes et hameaux historiques de Labourd, Basse-Navarre et Soule. (Éd. entièrement rev. et corr. argitaraldia) Presses universitaires de Bordeaux ISBN 2-86781-396-4. PMC 72757865. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
8. Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. «Irulegi - udalerria» www2.culture.gouv.fr (Noiz kontsultatua: 2021-06-10).
10. Instituzioaren behar gorria. 2015eko urriaren 11. Argia.com
11. (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
12. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
13. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Baigorri-Ortzaize
• Nafarroa Beherea

Kanpo estekak