Tenplu Nagusia (Tenochtitlan)

Tenplu Nagusia (Tenochtitlan)
Irudi gehiago
Kokapena
Estatu burujabe	Mexiko
Federative entity of Mexico	Mexiko Hiria
Territorial demarcation of Mexico City	Cuauhtémoc (Mexiko Hiria)
Koordenatuak	19°26′06″N 99°07′53″W / 19.435°N 99.13139°W / 19.435; -99.13139
Historia eta erabilera
Irekiera	1325
Webgune ofiziala

Tenplu Nagusia (gaztelaniaz: Templo Mayor; nahuatlez: Huēyi Teōcalli, we:ˈi teoːˈkali ahoskatua) eta Tenplu Nagusiaren Barrutia mexikarren bizitza erlijiosoaren erabateko zentroa izan ziren, hau da, Tenochtitlángo aztekena.

Gainera, Tenplu Nagusiaren barrutian batzen ziren azteken bizitza politiko, erlijioso eta ekonomikoko arlorik garrantzitsuenak, euren mitologiagandik banaezinak ziren arloak. Hemen ospatzen ziren tonalpohualli egutegiak adierazten zituen jaiak, tlatoanien tronuratzeak eta gobernari zaharren hiletak.

Zazpi etapatan eraiki zen, eta denboraren igaroan tenplua 60 metro inguruko altuera lortu zuen.

Kokapena

Tenplu Nagusiko Barrutia 500 metroko aldea zuen karratu bat zen (250.000 metro karratuko azalera), Tenochtitlánen erdian kokatzen zena, ekialdeari bizkarra emanez, eta bertan elkartzen ziren beste hiru puntu kardinal nagusietara zihoazen hiru galtzada nagusiak: hegoalderantz zihoan eta Coyoacánerako bidegurutze bat zuen Ixtapalapakoa, mendebalderantz zihoan Tacubakoa eta iparraldera zihoan Tepeyacekoa, honen bidegurutzeetako bat Tlatelolcora zihoan, ondoren Tenochtitlanek xurgatu zuena.

Gaur egun, barrutiak Zócalotik eta Jauregi Nazionaletik hegoaldean Gonzalez Obregón kaleraino iparraldean eta República de Brasil y Monte de Piedad kaletik mendebaldean Calle del Carmen kaleraino ekialdean hartuko luke.

Tenplu Nagusiaren Barrutia (Mexikoko Arkeologia Museo Nazionalaren maketa).

Eraikuntza

Tenplu Nagusia zazpi aldiz berreraikia izan zen, geruza bat aurrekoaren gainean jarriz, kipula bat bezala.

Tenplu Nagusia hiriko egiturarik handiena zen, inperioko hiriburuaren erdigune zeremonialean kokatua, bere fundazioaren jatorrizko uhartetxoa izan zena. Izatez tenplu bikoitz bat zen, ohiko piramide moztuaz eratua baina eskailera bikoitzekoa eta erantsitako tenplutxo banarekin bere oinarriaren aurreko izkina bakoitzaren parean, 60 metroko altuera zuena eta bere tontorrean bi tenplu zituena, bata Tlalocen gurtzarako (iparraldean, irudian urdin argiz adierazia) eta bestea Huitzilopochtli izeneko gerraren jainkoaren gurtzarako (hegoaldean, gorriz ikusten dena irudian).

Etapak

Tenpluko gauzen artetik hobekien kontserbatutakoak lurpetik ateratako hondakin hauek dira. Atzean Chac Moola ikus daiteke.

Tenplu Nagusia zazpi etapatan eraiki zen, lau handitze ere jasan zituen arren. Bata bestearen jarraikako eraikuntza hauek bata bestearen gainean metatzen zihoazen, horietako bakoitzak aurrekoa estaltzen zuelarik.

1. Lehen etapari buruz, jatorrizkoa, ez dago ebidentzia arkeologikorik, material ustelgarriz egin izango baitzen.
2. Bigarren etapari dagokionez, 1428 baino lehenagokoa dela ezagutzen da, eta ondo ezagutzen da bere tontorra. Tontor honetako bi gurtzalekuak aurkitu dira, baita Chac Mool bat ere Tlalocen gurtzalekuaren aurrean eta sakrifizio harri bat Huitzilopochtlirenaren aurrean.

Beste alde batetik sakrifizio harriaren aurreko azken eskailera mailan numerala izatekotan geruza hau 1390. urtean datatuko lukeen glifo bat da.

1. Hirugarren etapa 1431n datatua dago (4 Kanabera), Itzcoatl enperadorearen erregealdian. Eskailerak eta zoladuraren zati bat mantentzen dira.
2. Laugarren etapari dagokionez, 1454an datatua dagoena, Moctezuma I.a enperadorearen erregealdian, arkitektonikoak ez diren elementu ugari aurkitu dira, Tlaloc eta Huitzilopochtliren ezaugarriak zituzten sutontziez inguratua zegoen. Laugarren geruza bere aurrealdeko zatitik handitu zen suge olatukariez apaindutako plataforma batekin, eskaileretako alfardak ere aipaturiko apaindura elementu berarekin apainduak daude. Gainera, Huitzilopochtli jainkoaren oinarrian Coyolxauhquiren erliebea zuen harrizko disko bat aurkitu zen, tenpluaren indusketak hasteko desira piztu zuena.

Handitzea ziuraski Axayacatlen erregealdikoa da.

1. Bosgarren etapak iztukuz apaindutako plataforma orokorra eta zeremonia solairuaren zati bat baino ez zituen utzi. 1470 inguruko izan daiteke.
2. Seigarren etapa 1500 inguruan eraiki zen, eta honetaz fatxada nagusiaren zati bat geratzen da hiru suge buru dituen harresi batekin.
3. Zazpigarren eta azken etapa 1500 eta 1521 artean datatua dago. Mexikora iritsi ziren lehen espainiarrek ikusi zutena zen, eta etapa honetatik barruti zeremonialaren harlauzazko solairua ozta-ozta mantentzen da.

Barrutiko eraikinak

Ustezko berreraikitzea maketa baten arabera.

Tenplu Nagusiaren Barrutian Calmecac izeneko eraikina ere bazegoen. Hona hemen zentru zeremonialeko eraikinen zerrenda bat:

1. Arranoen etxea
2. C eraikina Xochipilli
3. Tenplu Nagusia
4. F eraikina Xochipilli
5. Xochiquetzal
6. Chicomecoatl
7. Ehecatlen tenplua
8. Cihuacoatl
9. Coacalco. Garaitutako nazioetako jainkoak zeuden sekzioa zen.
10. Calmecac. Noble azteken semeentzako eskola zen
11. Tzompantli
12. Pilota jokoa
13. Tozpalatl
14. Tonatiuh

Ehecatlen tenplua

Haizearen jainkoa zen eta Quetzalcoatl lumadun sugearen formetako bat bezala hartzen zen Ehecatli eskainitako beste eraikin askok bezala, egitura zirkularra zuen. Bere plataformako oinplanoa aurrealdean laukiluze bat erantsita duen zirkulu bat da, tenpluaren beraren oinplanoa zirkularra eta almenekin koroatutako kono formako sabai batekin itxia zen bitartean.

Ehecatlen tenplua toki pribilegiatu batean kokatua zegoen, Tenplu Nagusiaren aurrean. Iturriren batzuk, adibidez Chichén Itzáko piramidean bezala, non ekinozioan albardetako suge bat argiztatzen zen, beharbada tenplu honetan ere argi jokoren bat gertatzen zela uste dute: Ehecatlen tenpluak aurrez aurre ekialdera begiratzen zuenez, sortaldera, Eguzkira, hau altxatzean bere argia Tenplu Nagusiko bi gurtzalekuen artetik igaroko zen. Bere plataformak hirurogei eskailera mailako eskailera bakarra zuela dokumentatua dago.

Bere sarrerak suge baraila forma zuen.

Aurkikuntza

Tenplu Nagusiaren lehen zatia.

Gune arkeologikoa 1978ko otsailak 21ean aurkitu zuen lurrazpiko kableatua jartzeko zulaketa lanak egiten ari ziren Argi Konpainiako langile talde batek. Solairuaren maila jaistean langileetako batek erliebedun harri biribil bat jo zuen, eta arkeologia departamendura deitu zuen. Harria ilargiaren jainkosa zen Coyolxauhquiren irudikapen bat zen, hau Tenplu Nagusiko eskuineko eskaileran kokatua zegoen, azteken zentro zeremoniala zena. Ondorengo indusketek tenpluaren zati handi bat eta berau inguratzen zuen barruti zeremoniala argitara atera zituzten, azken hau Mexiko Hiriko Konstituzioaren Plazaren ipar-ekialdean lurperatua zegoena, Guatemala eta Argentina kaleen azpian, eta espainiar kolonialismoaren hasieraren garaitik, Mexikoren konkistatik galdutzat jotzen zena, Hernán Cortések bere materialak bere tokian beste hiri bat eraikitzeko erabiltzea agindu baitzuen, horretaz gain, erlijio katolikoa ez ziren gurtza guztiekin amaitu nahi baitzuen.

Interpretazioa

Multzo honen zentzuaren interpretazioa mesoamerikar kontzepzio erlijiosoetan orokorrean oinarrituz eta ondoren aztekenen argitara bereziki oinarrituz ulertu behar da tokian dauden beste kultura batzuen nahasketaren ondorioz.

Mendoza Kodexeko lehen orrialdea Tenochtitlanen irudikapen alegoriko batekin.

Kosmografia mesoamerikarrean puntu kardinal bakoitzak esanahi bat zuen: honela munduak lau zatitan banatutako karratu forma zuen, erdigune bezala unibertsoaren erdia zuena. Féjerváry-Mayer Kodexaren lehen orrialdean hain zuzen ere Tenochtitlan irudikatzen da bere erdian Tenplu Nagusiaren Barrutiaren bidez egituratutako bere lau sekzioekin. Gauza bera Mendoza Kodexean, sinbolikoki Tenochtitlan erdian irudikatzen duena bere glifoaren irudiarekin, nopalean dagoen arranoa, aldi berean Huitzilopochtli irudikatuz (hiriaren fundazioa agindu zuena) eta bere santutegia. Tontorreko bi santutegi horiek azteken zeruen azken maila irudikatuko zuten; Omeyocan (hau da, "dualtasunaren tokia", ikus Ometeotl).

Coyolxauhqui suntsituaren erliebe biribila, Tenplu Nagusian aurkitua

Eraikinaren ezaugarri batzuk, azteken jainko tribala zen Huitzilopochtliren jaiotza Coatepec muinoan (nahuatlez "Sugeen mendia") kontatzen duen jatorrizko mito aztekarekin lotzen dira. Mito honetan Coatlicue jainkosa amaren "mirarizko" haurdunaldiak bere alaba Coyolxauhqui eta honen larehun nebak, Centzon Huitznahuac deritzenak haserrarazten ditu. Euren ama hiltzea erabakitzen dutenean, Coatlicuek Coatepecen tontorrean erdituko du Huitzilopochtli, bere arreba txiki-txiki egiten duena eta honen zatiak mendian behera botatzen dituena. Ondoren, bere anaiak jazarri eta suntsitzen ditu. Huitzilopochtliren gurtzalekuak Tenplu Nagusiaren tontorrean Coatepec muinoa sinbolizatuko luke. Honela ulertzen da tontorrera daroan eskaileraren oinean Coyolxauhqui txiki-txiki egina erakusten duen eskultura ospetsuaren presentzia. Biktima bat tenpluaren tontorrean sakrifikatua zenean, honen gorpua eskaileretan behera jaurtitzen zen, mitoaren errepikapen sinboliko bat zela.

Gainera, beste alde batetik, Tenplu Nagusiak azteka herriaren legitimotasun egarria asetuko zuen: egileren batzuk Mexikoko haranera iritsi berria zen tribu honek "gutxiagotasun konplexu" bat sentitzen zuela uste dute konkistatutako zibilizazioekiko zuten euren garapen kultural baxuagoagatik, eta horregatik, zibilizazio mesoamerikar handien ondorengo bezala agertu nahi zuten, hauen hondakinak oraindik euren hankapean zituztelarik, Teotihuacanekoak eta toltekenak kasu; horregatik Tenplu Nagusiaren azpian lurperatu zituzten Teotihuacaneko hondakinetatik atera zituzten mozorroak, eta arkitektura xehetasunak ere imitatu zituzten, Teotihuacaneko ezponda-taula profila edo Tulako Chac Moolak kasu.

Ezkerrean, euren jainkoak irudikatuta dituzten bi gurtzalekuak, eta ezkerrean Tzompantlia, giza burezurrekin estalitako aldarea.

Tenplu Nagusiaren amaitua piramide bikoitz batena zen: eskailera bikoitza eta bi santutegi bere tontorrean. Ester Pasztoryren arabera, arkitektura forma honek, beste toki batzuetan ikus zitekeena, aztekei euren jainko tribala zen Huitzilopochtli mesoamerikar panteoiko jainko nagusietako bat zen Tlalocekin, euriaren jainkoarekin lotzea ahalbidetzen zien. Sinbologian aberatsa den bikote honetan batzuk Mexikoko haranera iritsi berria zen tribu nomada eta erdialdeko goi ordokiko antzinako herrien arteko lotura ikusten dute. Matos Moctezuma arkeologo mexikarrak, gainera, han, bi funtzio ekonomikoren espresio sakralizatua ikusten du. Huitzilopochtlik, garaituengandik zergak jasotzea ahalbidetzen duen gerra zuzentzen du, Tlalocek nekazaritza lanak zuzentzen dituen bitartean. Han Huitzilopochtlik irudikatutako eta azteken jatorria zen Iparralde idorra eta Tlalocek irudikatutako ekialde hezea eta urtsuaren arteko lotura ere ikus daiteke.

Tenplu Nagusia kardiotomien tokirik garrantzitsuena zen, giza sakrifikazioa bere formarik arruntenean, bihotzaren erauzketaren bidez. Bosgarren Eguzkiaren mito aztekak praktika hau azaltzen du: unibertsoa ezegonkorra da eguzkiaren mugimenduaren mende dagoelako eta suntsitua izango zen hau geratuko balitz, horregatik gizakiek etengabe imitatu behar dituzte Teotihuacanen eguzkia mugitzen hasi zedin sakrifikatu ziren jainkoak. Giza sakrifizioak Mesoamerikan beti existitu ziren arren, azteken garaian halako izaera gordina zergatik hartu zuen galdegin dezakegu: kronisten arabera, 1487an 3.000 eta 84.000 pertsona bitartean sakrifikatuak izan ziren Ahuizotlen erregealdian Tenplu Nagusiaren birsagaratzeak iraun zuen lau egunetan zehar (egileren batzuri kopuru hauek gehiegizkoak iruditzen zaizkien arren hainbeste pertsona hain denbora gutxian hiltzeko zailtasun teknikoengatik).

Hekatonbe hau azaltzeko hedatuen dagoen teorietako bat 1450ean gertatu zen gosete izugarri baten ondorioz gertatu zen bira ideologiko bat zen. Tlacaeleli ematen zaio jainkoen haserrearen ondorioz izan zenaren ideia, nahiko giza odol ematen ez zitzaiela eta aztekek metafora batekin izendatzen zutena: Chalchihuatl (ur preziatua). Biktima hornitze hau ziurtatzeko xochiyaoyotl edo gerra loratuen instituzioa sortu zuten, gerra erritual mota bat, non aurkariak hil ordez hauek harrapatzen ziren sakrifikatuak izateko. Laburbilduz, tenpluak dokumentatzen du azteka inperioa egitura ezegonkor bat zela, gaizki eraikitako eraikin bat, etengabe astindua hiri zergarien matxinaden ondorioz, hauen errepresioak, gutxienez, sakrifizioetarako biktimez ere hornitzen zuelarik.

Tenplu Nagusiko Museoa

Tenplu Nagusiaren eraikina.

1987an Tenplu Nagusiko museoa eraiki zen, tenpluari berari erantsita dagoena eta urte horretako urriak 12an inauguratu zena. Hondakinak gertutik ikus daitezke, multzoari bira osoa ematen dioten pasagune batzuetatik ibiliz, zatiren batzuk eguzkiaren argitik ezkutatuta dauden arren, euren paretetako batzuk dituzten margo muralak babesteko.

Museoak 8 areto ditu eta tenpluan aurkitutako 110 ofrenda baino gehiagotik datozen kolonaurreko milaka objektu erakusten dira. Tenplua eta bere objektuak ikertzen jarraitzen da. Hegoaldeko hegaleko aretoak Huitzilopochtli jainkoari eskainaik daude eta iparraldeko hegalekoak Tlaloc jainkoari.

Museora Mexiko Hiriko Metroko 2. ibilbideari (Tasqueña-Cuatro Caminos) esker iris daiteke, Zócaloko geltokian jaitsiz.

Erreferentziak

• Historia del arte hispanoamericano: Arte Precolombino, José Alcina Franch. Editorial Alhambra 1987, ISBN 978-84-205-1561-8.
• Etapas: Eduardo Matos Moctezuma, Los Aztecas - Tesoros de México antiguo: Templo Mayor Bruselas, 19871982 pág. 37 a 41.
• Interpretación: David Carrasco, City of Sacrifice. The aztec Empire and the Role of Violence in civilization, Beacon Press, Boston, 1999
• Eduardo Matos Moctezuma, The Great Temple of the Aztecs, Thames and Hudson, Londres, 1994

Kanpo estekak