Elena Cortés Altabas, coñecida como Helena Cortesina nada en Valencia o 17 de xullo de 1903 e finada en Buenos Aires o 7 de marzo de 1984, foi unha bailarina, actriz de cine e teatro e unha das primeiras directoras e produtoras de cine españolas. En 1923 rodou a película Flor de España ou La historia de un torero converténdose xunto a Elena Jordi—que dirixiu en 1918 Thais— nunha das pioneiras do cine español. Tamén foi modelo de Sorolla e amiga de Federico García Lorca. Tras a Guerra Civil española viviu exiliada desde 1937 até a súa morte en 1984.[1]
Nada en Valencia o 17 de xullo de 1903 —segundo algunhas fontes naceu en El Cabanyal—, moi popular entre a segunda e a cuarta década do século , era coñecida co alcume da "Venus valenciana", un alcume que posteriormente tamén utilizou a vedette Carmen Gimeno Presencia.[2]
Iniciou a súa carreira como bailarina moi precozmente: en 1916 xa viña anunciada na prensa a súa actuación nun espectáculo de varietés.
En 1920 debutou no cine nun pequeno papel dunha película dirixida por José Buchs, La venganza del marino, para despois ser a actriz principal de La inaccesible, do mesmo director.[3]
Un ano despois montou a súa propia produtora (Cortesina Films)[4] e en 1922 produciu e dirixiu con guión do clérigo-dramaturgo José María Selecta, a película de cine mudo Flor de España ou La historia de un torero, considerada a primeira película realizada por unha cineasta española.[5] Rodada en Madrid e Aranjuez, nela actuou a propia Helena xunto ás súas irmás Ofelia e Ángélica.[3]
A película estreouse primeiro en Cuba en 1922, logo en Barcelona (12 de decembro de 1922) e, a continuación en Madrid.[6] Aínda que en 1929 hai noticias da súa emisión en pantallas de Barcelona, a produtora foi liquidada tras a realización deste único filme.[7][8] No ano 2015, a partitura da película —composta por Mario Bretón, fillo de Tomás Bretón—foi recuperada e estudada, servindo para a reconstrución do filme.[9]
En 1930, coa compañía de Martínez Sierra interpretou a obra de María LejárragaTriángulo, xunto a Catalina Bárcena.[10]
En 1933 marchou a Buenos Aires xunto ao seu compañeiro sentimental e escenógrafo Manuel Fontanals. Actuou na compañía de Lola Membrives interpretando varias obras de García Lorca, algunha delas dirixida polo propio autor.
Ao iniciar a guerra civil, uniuse á Alianza de Intelectuais Antifascistas para a Defensa da Cultura.[8] Cortesina volveu a Arxentina en 1937, esta vez como exiliada, continuando coa súa carreira como actriz teatral e cinematográfica. En 1938, participou na película Bodas de sangre, dirixida por, xunto a outros exiliados como Margarita Xirgú, Amelia de la Torre ou Enrique Diosdado.[11] Fixo montaxes teatrais de autores como Valle Inclán. Tamén colaborou con Margarita Xirgu en diferentes pezas de García Lorca.[12]
En 1940, xunto con Andrés Mejuto formou a compañía Cortesina-Mejuto que debutou no Smart Palace con dous obrasː La Man del Mono de W. W. Jacobs e Luís N. Parker e El secreto del castillo de Charles Méré.[13] Regresou esporadicamente a España nos anos cincuenta, aparecendo en papeis secundarios dalgunhas películas.[14] Retirouse como actriz a finais dos anos 60.[15]
En 2022, a Asociación de Empresarias, Profesionais e Directivas da Provincia de Alacante a través da Asociación Mulleres pola Igualdade e co patrocinio principal da Deputación Provincial e de ImpulsAlicante convocou o 1º Certame de Curtos Helena Cortesina.[17][18] Obtivo o primeiro premio a curtametraxe Emilia, da directora Cristina Guillén.[19]
En 2023, coincidindo co 100 aniversario da súa película Flor de España, a Mostra de Valencia, rendeulle homenaxe, coa exposición Helena Cortesina, unha cineasta pioneira en España, e coa publicación do libro de igual título, escrito por Irene de Lucas Ramón, e comisaria da exposición.[20][15][12]
En outubro de 2024, reeditouse o libro Helena Cortesina, unha cineasta pioneira en España, de Irene de Lucas, co libreto un libreto con material promocional da Flor de España, atopado recentemente polo Arquivo Fílmico da Filmoteca Valenciana.[1]
En 2024, a serie de ficción diaria española de La1, A moderna, incorporou á trama ao personaxe de Helena Cortesina, exitosa directora, produtora e actriz na época na que está ambientada esta serie diaria, ao redor de 1930. Apareceu no capítulo emitido o 20 de novembro. Interpretouna a actriz Berta Caparrós.[21]
Borau, José Luis (dir.) (1998). Diccionario del cine español. Madrid: Alianza Editorial. p. 255. ISBN 978-84-2065-257-3.
Martínez Tejedor, María Concepción (2016). Directoras pioneras del cine español. Madrid: Fundación FirstTeam. pp. 47-53; 82-88. ISBN 978-84-608-3879-1.
— (2007-2008). «Mujeres al otro lado de la cámara: ¿dónde están las directoras de cine?». Revistas Espacio, Tiempo y Forma. (Serie VII, Historia del Arte: núm. 20-21): 334. ISSN1130-4715.
Mateo Hidalgo, Javier (2015). «Flor de España o la vida de un torero. Una partitura para el cine mudo español». Síneris, Revista de Musicología (nún. 25, verano 2015). ISSN2254-3643.
Peralta Gilabert, Rosa (2007). Manuel Fontanals, escenógrafo: teatro, cine y exilio. Madrid: Fundamentos. p. 368. ISBN 978-84-245-1110-4.
Zecchi, Barbara (2013): «Dos pioneras entre el teatro y el cine: Elena Jordi y Helena Cortesina» en www.academia.edu.
Cunill Canals Josep. Elena Jordi. Una reina berguedana a la cort del Paral•lel. Berga. Àmbit de recerques del bergueda. 1999