ემერი მალანიუ

ემერი მალანიუ
დაბ. თარიღი XVI საუკუნე
გარდ. თარიღი ივნისი, 1598
გარდ. ადგილი ამსტერდამი
მოქალაქეობა ინგლისის სამეფო
საქმიანობა კარტოგრაფი და მათემატიკოსი

ემერი მალანიუ (/ˈɛməri ˈmɒlᵻnoʊ/ EM -ər-ee MOL -in-oh ; გ. ივნისი, 1598) — ინგლისელი ელისაბეთის ხანის გლობუსის, მათემატიკური ინსტრუმენტებისა და სამხედრო იარაღების მწარმოებელი. მისი სახმელეთო და ციური გლობუსები, რომელიც თავდაპირველად გამოუშვეს 1592 წელს, იყო პირველი გლობუსი, რომელიც შექმნა ინგლისელმა მეცნიერმა ინგლისში.

მალანიუ ცნობილი იყო, როგორც ინგლისელი მათემატიკოსი და მუშაობდა ისეთ ხელსაწყოებზე, როგორებიცაა კომპასი და ქვიშის საათი. იგი ახლოს იცნობდა უამრავ გამოჩენილ ადამიანს, მათ შორის მწერალ რიჩარდ ჰაკლუიტს და მათემატიკოსებს — რობერტ ჰუესს და ედვარდ რაიტს. იგი ასევე იცნობდა მაძიებლებს — თომას კავენდიშს, ფრენსის დრეიკს, ვოლტერ რაილის და ჯონ დევისს. დევისმა გააცნო მალანიუს საკუთარი მფარველი, ლონდონელი ვაჭარი უილიამ სანდერსონი, რომელიც დიდწილად აფინანსებდა ემერის საქმიანობას. ძირითადად, დასრულების შემდეგ, გლობუსს წარუდგენდნენ ელისაბედ I-ს. უფრო დიდ გლობუსებს იძენდნენ სამეფო ოჯახის წარმომადგენლები, დიდგვაროვნები და აკადემიური ინსტიტუტები, ხოლო მცირე ზომის გლობუსების ყიდვა შედარებით უფრო პოპულარული იყო მეზღვაურთა და სტუდენტთა შორის, პრაქტიკული ნავიგაციისთვის. თავდაპირველად ემერი გლობუსებს ქმნიდა ისეთი გამძლე ნივთიერებებისგან, რომლებიც ზღვის სინესტეს უძლებდნენ. სწორედ ამიტომ, ისინი გემებზე საკმაოდ პოპულარული და მნიშვნელოვანი გახდნენ.

1596, ან 1597 წელს მალანიუ მეუღლესთან ერთად ემიგრაციაში წავიდა ამსტერდამში, სადაც მან წარმატებით დააინტერესა გაერთიანებული პროვინციების თანამდებობის პირები თავისი გამოგონილი ქვემეხის მონაცემებით, მაგრამ იგი მოულოდნელად გარდაიცვალა 1598 წლის ივნისში, აშკარად სიღატაკეში. მასთან ერთად გაქრა ინგლისში გლობუსის შემქმნელი ინდუსტრია.

მიჩნეულია, რომ მსოფლიოში მისი დამზადებული გლობუსის მხოლოდ ექვსი ეგზემპლიარია შემორჩენილი. სამი მდებარეობს ინგლისში, რომელთაგან ერთი წყვილი, რომელიც შედგება სახმელეთო და ციური გლობუსებისგან, შედის Middle Temple-ის საზოგადოებისა და მისი ბიბლიოთეკის შემადგენლობაში, ხოლო ერთი სახმელეთო არის პეტვორთში, დასავლეთ სასექსში.

გლობუსის შემქმნელი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კონსტრუქცია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ემერი მალანიუ მიჩნეულია ინგლისში პირველი ხმელეთის და ციური გლობუსის შემქმნელად და როგორც გლობუსების პირველი მწარმოებელი ინგლისში. [1] თავად კაცის შესახებ ცოტა რამ არის ცნობილი. პეტრუჩო უბალდინი, იტალიელი კალიგრაფი, ილუმინატორი და ელჩი [2] რომელიც მას კარგად იცნობდა, ამბობდა, რომ ის გაურკვეველი ოჯახური ფონის მატარებელი იყო. [3][4] 1580-იანი წლებისთვის იგი ატარებდა სემინარს ლამბეტში, მდინარე თემზას სამხრეთ ნაპირზე და სარგებლობდა მათემატიკოსისა და მათემატიკური ინსტრუმენტების შემქმნელის რეპუტაციით. [5] რიჩარდ პოლტერი, თავის 1605 წელს გამოცემულ წიგნში „The Pathway to Perfect Sayling“ (უნაკლო ნაოსნობის გზამკვლევი), [6] აღნიშნა, რომ მალანიუ იყო კომპასების და ქვიშის საათების ნიჭიერი შემქმნელი.

სერ ვალტერ რალის პორტრეტი გლობუსით, რომელიც ეკუთვნის ფედერიკო ცუკარს (1542/1543–1609) წლები

ხმელეთის გლობუსი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თავისი ხმელეთის გლობუსის შექმნისას მალანიუმ გამოიკვლია რუტიერები (ზღვაზე მიმართულების ინსტრუქციები) [7] და პილოტები (სანავიგაციო სახელმძღვანელოები). [8] ცნობილია, რომ რუტიერი ბრაზილიისა და დასავლეთ ინდოეთისთვის მისცა თომას ჰარიეტს 1590 წელს. [9] მან ასევე მიიღო რჩევა და დახმარება ნავიგატორებისა და სხვა მათემატიკოსებისგან. [10] მაგალითად, სერ ვალტერ რალიმ მას ურჩია ესპანური ლეგენდა სოლომონის კუნძულების შესახებ, რომელიც ხმელეთის გლობუსზე ასახა. [11] რალეიმ მოამარაგა ინფორმაციით პედრო სარმიენტეო დე გამბოასგან. ეს უკანასკნელი იყო გალი მკვლევარი, რომელიც ესპანეთის მეფე ფილიპ II-ემ გაგზავნა მაგელანის სრუტის გასაძლიერებლად, მას შემდეგ, რაც იქ ფრანცის დრეიკმა გაიარა. [12]

ციური გლობუსი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მალანიუს ციური გლობუსი, ფაქტობრივად, იყო გერჰარდ მერკატორის 1551 წლის გლობუსის ასლი, რომელიც თავისმრივ დაფუძნებული იყო გემა ფრისიუსის მიერ 1537 წელს შექმნილ გლობუსზე, რომლის აწყობასაც მერკატორმა მხოლოდ ხელი შეუწყო. მალანიუმ მერკატორის გლობუსზე გამოსახულ თანავარსკვლავედებს დაამატა სამხრეთ ჯვარი და სამხრეთის სამკუთხედი, თუმცა მათი რეალური მდებარეობიდან გარკვეულწილად დასავლეთით. როგორც ჩანს, მისი წყარო ანდრეა კორსალის დიაგრამაა ანტარქტიდის ცის შესახებ, რომელიც გამოქვეყნდა [13] 1550 წელს. [14] მალანიუს გლობუსები პირველად მოწყობილი იყო იმგვარად, რომ მათზე გავლენა ვერ მოეხდინა ზღვაზე არსებულ ტენიანობას. ისინი მზადდებოდა ფქვილის პასტისგან, იმ დროისათვის იშვიათად გამოყენებული მასალისგან. სიმონ ფორმანმა აღნიშნა, რომ მალანიუს მიერ სრულყოფილი ყალიბის დამზადების და ჩამოსხმის პროცესი იყო ერთადერთი საშუალება კარგი გლობუსის დასამზადებლად. [15]

მოგვიანებით ცხოვრება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

1590-იან წლებში მალანიუ ცდილობდა მოეპოვებინა ელისაბედ I-ის მფარველობას და დაფინანსებას ქვემეხის დასამზადებლად. იგი თავის ნამუშევარს აღწერდა, როგორც „ახალ გამოგონებას, გარღვევას არტილერიასა და სროლის ტექნიკაში, რომელსაც აქტიურად გამოიყენებდნენ ძირითადად საზღვაო ომებში, პორტებისა და ნავსადგურების დასაცავად.“ მისი აზრით, იგი ასევე გამოდგებოდა „ათასი მუშკეტიდან გასროლილი ცეცხლის გასანეიტრალებლად და მის ველურ ცეცხლს ვერაფერი ჩააქრობდა.“ [16] 1593 წლის მარტში მალანიუს სამეფო ბრძანება გადასცეს. ორი წლის შემდეგ ვაჭარმა რობერტ პარკმა მისთვის იყიდა დიდი რაოდენობით ქვანახშირი, კალიუმის ნიტრატი, ზეთები და ცვილი, სავარაუდოდ ქვემეხისთვის. 1596 წლის 4 ნოემბერს პრივის საბჭომ მოუწოდა ლორდ ადმირალს ესაუბრა მალანიუსთან, ბუსისთან და ორ სხვა მეცნიერთან მათი შემტევი ძრავების ეფექტურობასა და მათი საშუალებით ბრიტანეთის სახლრეთ სანაპიროს დაცვაზე. [17] როგორც ჩანს, მოთხოვნა უგულებელყვეს. 1594 წლის 27 სექტემბერს [18] დედოფალმა დაასაჩუქრა მალანიუ £200-ით და წლიური შემოსავლით, რომელიც £50-ს შეადგენდა. თავდაპირველად მალანიუ ამ შემოთავას დათანხმდა, თუმცა შემდეგ უარი თქვა წინადადებაზე დაახლოებით 1596 წლის აპრილსა და 1597 წლის 4 ივნისს შორის, როცა ის და მისი მეუღლე ემიგრაციაში წავიდნენ ამსტერამში, ჰოლანდიაში. მკვლევარმა უალისმა დააფიქსირა, რომ მან თან წაიღო გლობუსების დასაბეჭდი ფირფიტები და მიჰყიდა ჰონდიუსს, რომელიც დაბრუნდა ამსტერდამში 1593 წელს. [19]

ქვემეხის ესკიზი (1652)

რატომ დატოვა მალანიუმ ინგლისი და ჰოლანდიაში გადასახლდა, უცნობია. ოქსფორდის ეროვნული ბიოგრაფიის ლექსიკონიდან ვკითხულობთ თეორიას, რომლის მიხედვითაც ემერი მალანიუს ჰოლანდიაში წასვლის ძირითადი მოტივი იყო თავისი ნამუშევრების ევროპელი პრინცებისთვის პირადად გაცნობა და პრეზენტაცია, ამსტერდამი კი იმ დროს უკვე მკვიდრდებოდა მსოფლიოს გლობუსების, რუკების წარმოების და კარტოგრაფიის ცენტრად. მეორე მხრივ, ეს არ შეიძლებოდა ყოფილიყო მისი განზრახვა, თუ მან გლობუსის ფირფიტები ჰონდიუსს მიჰყიდა. შესაძლებელია, რომ მან გადაწყვიტა იარაღების წარმოებაზე კონცენტრირება. 1598 წლის 26 იანვარს, გაერთიანებული პროვინციების თანამდებობის პირებმა, ინტერესი გამოიჩინეს მალანიუს ქვემეხის მიმართ და მას გამოგონებისთვის 12-წლიანი პრივილეგია მიანიჭა. 6 ივნისს მან შეიტანა მეორე განცხადება, მაგრამ გარდაიცვალა თითქმის მაშინვე, ამსტერდამში. იმავე თვის ბოლოს მის მეუღლეს ინგლისში ემერის ქონება გადასცეს. როგორც ჩანს, მალანიუ სიღარიბის შედეგად გარდაიცვალა, რადგან ანნეს მიენიჭა ჰოლანდიური თანაგრძნობის პენსია 50 ფლორინის რაოდენობით, 1599 წლის 9 აპრილს. როგორც გაირკვა, მალანიუს არ ჰყავდა სხვა გადარჩენილი ოჯახის წევრი ამიტომ მასთან ერთად გარდაიცვალა ინგლისის გლობუსების შემქმნელი ინდუსტრია. ფაქტობირვად, არცერთი გლობუსი არ უწარმოებიათ ინგლისში 1670-იანი წლების მოსვლამდე. ისინი დაამზადეს რობერტ მორდენმა, უილიამ ბერიმ და ჯოზეფ მოქსონმა. [20] თუმცა, მალანიუს გარდაცვალებიდან 40-ზე მეტი წლის შემდეგ, უილიამ სანდერსონ უმცროსმა დაწერა, რომ მისი გლობუსები, დიდი და მცირე ზომის, სახმელეთო თუ ციური ატიურ გამოყენებაში იყო, როგორც მის უნივერსიტეტებში, ისე არაერთ ბიბლიოთეკაში (ინგლისში და სხვა ქვეყნებშიც)". [21]

ემერის გლობუსები დღეს

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
2006 წლის 27 ნოემბერს მალანიუს ხმელეთის გლობუსი დროებით გამოიფინა ბრიტანეთის მუზეუმში

დღეს ოფიციალურად დადასტურებულია ემერი მალანიუს სულ რაღაც ექვსი გლობუსის არსებობა, რომელთაგან ორი ხმელეთის გლობუსია და ოთხი ციური გლობუსი. სამი ციური გლობუსი მდებარეობს გერმანიაში, თითო-თითო — ცერბსტში, ნიურნბერგში, გერმანიის ეროვნულ მუზეუმში და კასელში, Hessisches Landesmuseum-ში. Hessisches Landesmuseum–ს ერთ დროს ჰქონდა 1592 წელს აწყობილი ხმელეთის გლობუსი, მაგრამ, სავარაუდოდ, იგი განადგურდა მეორე მსოფლიო ომის დროს. სამი გლობუსი რჩება ინგლისში: ერთი წყვილი, რომელიც მოიცავს სახმელეთო და ციურ რუკას და შედის Middle Temple-ის საზოგადოებისა და მისი ბიბლიოთეკის შემადგენლობაში, ხოლო ერთი სახმელეთო არის პეტვორთში, დასავლეთ სასექსში.

ლიტერატურა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  • Wallis, Helen M. (1955), "Further light on the Molyneux globes", The Geographical Journal, 121 (3): 304–311, doi:10.2307/1790894, JSTOR 1790894.
  • Wallis, Helen M. (1962), "Globes in England up to 1660", Geographical Magazine, 35: 267–279.
  • Wallis, Helen M. (1951), «The first English globe: A recent discovery», The Geographical Journal 117 (3): 275-290, JSTOR 1791852, doi:10.2307/1791852.
  • Wallis, Helen M. (1952), «A newly-discovered Molyneux globe», Imago Mundi 9: 78, doi:10.1080/03085695208592012.

რესურსები ინტერნეტში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

https://peoplepill.com/people/emery-molyneux/ https://www.nationaltrust.org.uk/petworth-house-and-park/features/dont-miss-the-molyneux-globe-at-petworth-house

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ A manuscript, MS Harl. 5208, at pp. 50–51, which is an account "by a Freind" of William Sanderson's achievements, describes the globes as "the first soe published in Christendome, for the honor of his countrey, and good of the Schollers, Gentrye and Marriners of the same." No earlier English-made globes are known: Helen M. Wallis (1951), "The first English globe: A recent discovery", The Geographical Journal 117 (3): 275–290,
  2. ↑ Amy Dempsey (2003), Elizabeth's adventurers: Imperial ambition: The state of the nation
  3. ↑ Anna Maria Crinò (1987), "New researches on the Molyneux globes", Der Globusfreund 35
  4. ↑ A Transcript of the Registers of the Company of Stationers of London ... 1554–1640 A.D, 1875–1894, 5 vols.
  5. ↑ Clements R. Markham, "Introduction", in Robert Hues (1889), Tractatus de globis et eorum usu: A Treatise Descriptive of the Globes Constructed by Emery Molyneux and Published in 1592 [Hakluyt Society, 1st ser., pt. II, no. 79a]
  6. ↑ Richard Polter (1605), The Pathway to Perfect Sayling: Being a Deliuerie in as Breefe Mannera as may bee, of the Sixe Principall Pointes or Groundes, concerning Nauigation: Written by Mr. Richard Polter, one of the Late Principall Maisters of the Nauie Royall. And now Published for the Common Good of all Maisters, Pilots, and other Seamen whatsoeuer.
  7. ↑ According to the Oxford English Dictionary, a ruttier is "[a] set of instructions for finding one's course at sea; a marine guide to the routes, tides, etc.": „ruttier, n.“, OED Online, Oxford: Oxford University Press, December 2007, http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50211010. წაკითხვის თარიღი: 4 February 2008
  8. ↑ „pilot, n. and adj.“, OED Online, Oxford: Oxford University Press, December 2007, http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50179337. წაკითხვის თარიღი: 4 February 2008
  9. ↑ Wallis, "The first English globe", pp. 277–278.
  10. ↑ "Introduction", Tractatus de Globis, p. xii.
  11. ↑ The legend, which appears in the Pacific Ocean, states: "Islas estas descubrio Pedro Sarmiento de Gamboa por la corona de Castilla y Leon desde el año 1568 llamolas Islas de Jesus aunque vulgarmente las llaman Islas de Salomon" ("Pedro Sarmiento de Gamboa discovered these islands and claimed them for the crown of Castile and León. From 1568 onwards, the islands were named the Jesus Islands, though they are more commonly known as the Solomon Islands"): "Introduction", Tractatus de Globis, p. xxx.
  12. ↑ "Introduction", Tractatus de Globis, p. xxx.
  13. ↑ In Primo Volume delle Navigationi et Viaggi nel qual si contiene la descrittione dell'Africa: e del Paese del Prete Ianni, con varii viaggi, dal Mar Rosso à Calicut, et infin all'Isole Molucche ... et la Navigatione attorno il Mondo [First Volume of Navigation and Travels which include the Description of Africa: and of the Lands of Prester John, with Several Travels, from the Red Sea to Calicut and finally to the Moluccan Islands ... and the Navigation Around the World], 1550 (Italian).
  14. ↑ Wallis, "The first English globe", pp. 283–284.
  15. ↑ Bodleian Library, Oxford, MS Ashmole 1494, folio 1491.
  16. ↑ Calendar of State Papers: Domestic Series, 1574–1580; 1595–1597.
  17. ↑ Calendar of State Papers: Domestic Series, 1595–1597, p. 303.
  18. ↑ Wallis, "Further light on the Molyneux globes", p. 307.
  19. ↑ Wallis, "Further light on the Molyneux globes", p. 308.
  20. ↑ Wallis, "Further light on the Molyneux globes", p. 310.
  21. ↑ Sanderson, An Answer to a Scurrilous Pamphlet, cited in Wallis, "The first English globe", p. 275.