Құран оқылуы

Бұл мақала Құран оқылуы туралы. Басқа, Құран оқу әдісі туралы мына мақаланы қараңыз Қырааттар.
Құран туралы мақалалар
Құран Кәрім
Құран Порталы
Бөлімдері

Аят • Сүре • Джуз • Хизб • Рубғ

Құран ғылымдары

Құран тарихы • Тафсир • Тауил • Құранды жазу • Тартил • Тәджуид • Асбаб ән-Нузуль • Насих пен мансух аяттар

Тәпсірлер

Ибн Касир тәпсірі • Джәләләйн тәпсірі • әс-Сағди тәпсірі • әт-Табари тәпсірі • әл-Қуртуби тәпсірі • әл-Кашшаф

Мәтіні

Басмала • Тағауз • Муфассал • Мәсәни • Жеті ұзын сүре
Құран ғажайыптары • Мухкам • Муташабиһ • Меккелік сүрелер • Мединелік сүрелер • Муқаттаға әріптері
• Құран әдебі •
• Құранда аталған пұттар •

Аудармалар

Құранды басқа тілге аудару • Құран аудармаларының тізімі

Қырааттар

• Қырааттар тізімі • Құран оқылуы (харф) •

Portal icon Құран порталы
Бұл үлгіні: көру • талқылау • өңдеу

Құранның оқылуы немесе харф (араб.: حرف‎) деген терминнің анықтамасында мұсылман ғалымдарының арасында үлкен талас бар. Хадистерге сәйкес Құранның жеті «оқылуы» бар. Ибн Хиббанның айтуынша Құранның «харфы» туралы отыз беске жуық пікір бар, ал әл-Қуртуби олардың тек бесеуі туралы айтқан[1].

Терминнің анықтамасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  • Бір пікір бойынша «харф» деген сөздің мағынасы араб тілінде «әріп», «сөз», «мағына», «тарап» мағыналарын білдіргесін, бұл сөз мағынасы белгісіз заттарды білдіреді. Бұл пікірді Ибн Сағдан ән-Нахуи ұстанған.
  • Қазы Ийад және оның ізбасарларының ойынша «жеті оқылу» деген сөз нақты санын білдірмейді, себебі арабтар «жеті» санын көптеген бірліктерді білдіруге, «жетпіс» санын көптеген ондықтарды, ал «жеті жүз» санын көптеген жүздіктерді білдіру үшін қолданған. Бірақ бұл пікір көптеген хадистерде нақты айтылған «жеті харф» тұжырымына қайшы келеді.
  • Бір пікір бойынша «жеті оқылу» дегеніміз Құрандағы сөздердің жеті түрлі оқылуы. Бұл дегеніміз Құрандағы әрбір сөзді жеті түрлі оқуға болады деген емес, тек сирек кездесетін кей сөздердің жеті түрлі оқу әдісі бар дегенді білдіреді.
  • Басқа пікір бойынша «жеті оқылу» дегеніміз Құрандағы халал, харам, бұйрықтар, тыйымдар, өткен туралы әңгімелер, келешек туралы әңгімелер және қиссалар. Басқалардың айтуынша олар: халал, харам, сауап туралы уәде, азап туралы ескерту, уағыздар, қиссалар мен дәлелдер. Басқа пікір бойынша олар: анық (мухкам) аяттар, мағынасын түсіну қиын (муташабиһ) аяттар, үкімін жоюшы (насих) және үкімі жойылған аяттар (мансух), нақты аяттар, жалпы аяттар және қиссалар.
  • Кей ғалымдар «оқылулар» деген Құран сөздерінің әртүрлі оқылуы емес, оның сөздері білдіретін әртүрлі мағына. Бұл туралы Ибн Абдул-Барр айтып, осыны жақтайтын ғалымдардың сөздерін келтірген. Бірақ Әбу Убайд және басқа да ғұламалар Құранның оқылулары деген арабтардың әртүрлі диалекттері. Бұл пікірді Ибн Атыя да қолдаған.
  • Әбу Салихтың Ибн Аббастан келтірген сөзінде Құранның жеті диалектке сай түсірілгені айтылған. Оның бесеуі хауазин тайпаларының диалекттері. Олар: Сағд ибн Бәкр руы, Джашам ибн Бәкр руы, Наср ибн Мұғауия руы және Сақиф руы. Бұл тайпалар ең ежелгі хауазинилерге жатады, сондықтан Әбу Амр ибн әл-Ағләнің айтуы бойынша ең шешен арабтар — шыққан тегі биік хауазинилер мен шыққан тегі төмен тамимилер, яғни даримилер.

Әбу Убайдтан келген басқа хадисте Ибн Аббас «Құран екі Кағбтың ұрпақтары — құрайштар мен хузаилердің диалектінде түсірілген» деп айтқан. Осының себебі туралы сұралғанда, ол «Себебі олар бір үйде тұрған» деген. «Екі Кағб» деген құрайыштар мен хузаилардың арға атасы — Кағб ибн Луғай мен Кағб ибн Амр.

Құран тек Мудар тайпаларының диалектінде түсірілген деген пікір бар, себебі Абдуллаһ ибн Омар «Құран Мудар диалектінде түсірілген» деген сөзі бар. Ғұламалардың айтуынша Мудар тайпаларының келесі жеті диалекті бар: Хузайл, Кинана, Қайс, Дубба, Тәйм Раббаб, Әсәд ибн Хузайма және Құрайш руларының диалекті. Бұл туралы Ибн Абдул-Барр жеткізген[2].

Әбу Хатим әс-Сиджистани айтқан:

Ол (Құран) Құрайш, Хузайл, Тәйм Раббаб, Азд, Рабиға, Хауазин және Сағд ибн Бәкр тайпаларының диалектінде түсірілген.

Ибн Қутайба «Біз өз халқының тілінде сөйлеген елшілер жібердік» (Ибраһим сүресі, 14) аятын дәлел қылып, бұл пікірді қате деп еспетеген. Яғни барлық Құран харфтары құрайш диалектінде болуы тиіс. Бұған Әбу Әли әл-Ахуази да келіскен.

  • Басқа пікір бойынша Құран құрайш және оларға қосылған арабтардың диалектінде түсірілген, бірақ артынан басқа дар арабтарға Құранды өз диалекттерінде оқуға рұқсат етілген. Оларға өздерінің сөйлеу ерекшеліктерін тастап, басқа тайпаның диалектіне көшу әмір етілмеген, себебі бұл оларға қиындықтар тудыратын еді және арабтар өз дәстүрлерін қатты құрметтейтін еді. Сонымен қатар бұл олардың Құран аяттарын жақсы түсінуіне кедергі болатын еді, бірақ Мұхаммед пайғамбардан ﷺ келген хадистерде айтылғандай бұндай оқылулар Құран аяттарының мағынасын еш өзгертпейтін еді. Бұл туралы Әбу Шамма айтқан.

Басқа тілді адамдарға араб тайпаларының диалекттерінің айырмашылығы мардымсыз, сондықтан оларға Құранды құрайштардың диалектінде үйренген жөн саналады. Ал кішкентайынан өз тайпасының диалектінде сөйлеген арабқа басқа тайпаның диалектіне көшу қиындық тудырады, міне сондықтан оларға өз сөйлеу мәнерімен оқуға рұқсат етілген[3].

Құран оқылулары туралы пікірлерді негізінен екі топқа бөлуге болады:

  1. «Оқылулар» деген араб сөздерінің мағыналары дейтіндер
  2. «Оқылулар» деген араб тілінің әртүрлі диалекттері дейтіндер.

Бұл екі пікірді үйлестірсе, Құранның жеті диалектте түсірілгені және олардың арасында сөздер мен айтылуында айырмашылық бар екені, бірақ бір мағынаны білдіретіні шығады.

Әл-Бағауи айтады:

Хадистің анық мағынасына сәйкес ең анық және дұрыс пікір бойынша Құранның оқылулары дегеніміз диалекттер. Бұл арабтардың түрлі тайпалары Құранды өзінің диалектінде өз дәстүрлеріне сәйкес оқуы мүмкін дегенді білдіреді. Бұл идғам, изһар, имал, тафхим, ишмам, итмам, һамза, тәлин және диалекттердің басқа да өзіндік ерекшеліктеріне қатысты.

— «Шарх әс-Сунна» (4/507) — әл-Бағауи

Пайда болу тарихы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Құран тарихы

Құран оқылулары туралы хадистер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Омар ибн әл-Хаттабтан келген хадисте айтылған:

Бір күні, Аллаһ елшісі ﷺ тірі болған кезі еді, мен Һишам ибн Хакимнің «әл-Фурқан» сүресін оқып жатқанын естіп қалдым да, оны тыңдай бастадым, және ол маған Аллаһтың елшісі ﷺ үйретпеген көптеген әдістермен оқитын болып шықты. Мен оған намаз үстінде бас салғым келді де, бірақ өз-өзімді ұстап қалдым да, ол таслим сөздерін айтқаннан кейін, мен оны жамылғысынан ұстап алып, сұрадым: «Сеннен оқылуын естіген сүрені оқуды саған кім үйретті?». Ол: «Маған оны оқуды Аллаһ елшісі ﷺ үйретті» деп айтты. Мен: «Сен өтірік айтасың, себебі Аллаһ елшісі ﷺ маған оны сен оқығандай оқуға үйреткен жоқ!» дедім. Сосын мен оны Аллаһ елшісіне ﷺ алып келіп, айттым: «Мен бұл адамның әл-Фурқан сүресін сен маған үйретпегендей оқығанын естідім!». Аллаһ елшісі ﷺ айтты: «Оны жібер! Ал сен оқы, о Һишам!». Ол сол сүрені мен алдында естігендей оқыды да, Аллаһ елшісі ﷺ айтты: «Ол осылай түсірілді!». Сосын ол айтты: «Енді сен оқы, о Омар!». Мен оны ол үйреткендей оқыдым да, Аллаһ елшісі ﷺ айтты: «Ол осылай түсірілді! Шын мәнінде, бұл Құран жеті оқылуда түсірілген. Оны сендерге қалай жеңіл болса, солай оқыңдар».

— әл-Бұхари, Муслим, Әбу Дәуд, әт-Тирмизи, ән-Нәсәи, имам Малик риуаят екен. «Фатх әл-Бари» (9/30)

Имам Ахмад, әл-Бұхари мен Муслим Ибн Аббастан риуаят еткен басқа сахих хадисте Мұхаммед пайғамбар ﷺ айтқан:

Жәбірейіл періште маған Құранды бір оқылумен оқыды да, мен оны қайталадым. Сосын мен одан (оқылуды) қосуын сұрадым да, ол жеті оқылуға жеткенге шейін қосты.

— «Сахих әл-Джамиғ әс-Сағир» (1162) — Мұхаммед Насыруддин әл-Альбани

Осман нұсқасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Құран тарихы#Осман нұсқасы

Мұхаммед пайғамбар ﷺ тірі болған кезде Құранды жеті оқылумен оқуға тыйым салынбағанмен, оның өлімінен кейін жердің түкпір-түкпіріне таралған мұсылмандар арасында Құранды оқу үлгісі жайлы қарама-қайшылықтар пайда бола бастады. Мысалға Ирактың мұсылмандары Құранды Абдуллаһ ибн Масғұдтың әдісімен, ал Шамның тұрғындары Убәй ибн Кағбтың әдісімен оқитын болған.

Һижра жыл санағы бойынша 14 немесе 15 жылы халифа Османның әскерлері Арменияны бағындыруға аттанады. Халифаның әмірімен Ирақ пен Шамның әскерлері бір-бірімен қосылады. Ирақ әскерлерінің құрамындағы әл-Мадаинның әскерінің қолбасшысы болған Хузайфа ибн әл-Йаман осы жерде жиналған қолдың арасында Құранды оқу әдісінің кесірінен болған жанжалдың куәгері болады.

Соғыстан қайтқан соң, Хузайфа өз үйіне кірместен халифа Осман ибн Аффанға барып, болған жайтты айтады:

Мен Арменияның шекарасында шайқастым. Шам өлкесінің тұрғындары Құранды Убәй ибн Кағб оқыған сияқты оқиды да, Ирақтың тұрғындары естімеген заттарды айтады. Ал Ирақтың тұрғындары Құранды Абдуллаө ибн Масғуд оқыған сияқты оқиды да, Шамның тұрғындары естімеген заттарды айтады. Сосын олар бір-бірін күпірлікте айыптайды[4].

Жанжалдардан қорыққан халифа Осман Зәйд ибн Сабитке, Абдуллаһ ибн әз-Зубайрға, Сағид ибн әл-Асқа, Абдуллаһ ибн әл-Харис ибн Һишамға Хафса бинт Омарда сақталған Әбу Бәкр кезінде жиналған Құран нұсқасын көшіріп, таратуға әмір етеді. Ол парақтарды көшіріп болғаннан кейін, Осман түпнұсқаны Хафсаға қайтарып, жиналған Құранды түрлі аудандарға жіберіп, оған сәйкес емес Құран нұсқаларын өртеп жіберуге бұйырады[5].

Османның бұл шешімі тек атақты да сыйлы сахабалармен болған келісімнен кейін іске асты. Әли ибн Әбу Талиб айтқан:

Осман туралы тек жақсылық айтыңдар. Аллаһпен ант етемін, ол Құран парақтарымен істеген ісін тек бізбен ақылдасқаннан кейін ғана іске асырды. Ол бізге айтты: «Бұл оқылу туралы не айтасыңдар? Маған сендердің кейбіреулерің өзінің оқуы басқа оқылулардан артық деп айтатыны туралы қауесет жетті. Бұл сөздер күпірлік болуға жақын». Біз айттық: «Сен не ұсынасың?». Ол айтты: «Мен адамдарға өзгешелік пен қарама-қайшылықтар болмауы үшін (Құранның) бір нұсқасын қабылдауын ұсынам». Біз айттық: «Сенің ұсынысың қандай жақсы!»[6]

Ақыр соңында Зәйд ибн Сабиттың және басқа да сахабалардың атқарған үлкен еңбегінен кейін Құран бір қалыпқа келіп, оның жалғыз оқу әдісі болып құрайыштардың диалекті танылады. Осман жинаған Құран нұсқаларының саны жөнінде әртүрлі пікірлер бар: олардың саны төрт, бес немесе жетеу болған деген пікірлер бар. Ибн Әбу Дәуд Әбу Хатим әс-Сиджистанидің мынадай сөзін жеткізген: «Құранның Мекке, Шам, Йемен, Бахрейн, Басра және Куфа үшін жазылған және Медине қаласында қалған жеті нұсқасы жазылды».

Ал осы нұсқалардын басқа Құранның нұсқалары өртелуге немесе өшіруліге бұйырылды. Әли ибн Әбу Талиб айтқан: «Османның Құранның нұсқаларын жағу шешімі туралы жақсылықтан басқа ештеңе айтпаңдар!»[7].

Құран оқылуларының айырмашылықтары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Құран оқылуларының айырмашылықтары

Ибн Қутайба және басқа да ғұламалар Құран оқылуларының айырмашылығын жеті түрге бөлген.

  1. Мағына мен формасын сақтап тұрып, харакаттарда айырмашылықтың болуы. Мысалға әл-Бақара сүресінің 282 аятындағы сөз «йударра» деп те (يضارَّ), «йударру» деп те оқылуы мүмкін (يضارُّ).
  2. Етістіктер арасындағы айырмашылық: Сәбә сүресінің 19 аятындағы «ба′ада» (باعَدَ) өткен шақтағы етістігі бұйрық райда «ба′ид» (باعِدْ) деп те оқылуы мүмкін.
  3. Бір кейіпте жазылатын әріптер арасындағы айырмашылық, яғни диакритикалық нүктелердің өзгеруі. Мысалға: әл-Бақара сүресінің 259 аятындағы «нуншизуһа» (ننشزها) сөзі «наншуруһа» (ننشرها) деп те оқылуы мүмкін.
  4. Шығу жері жақын әріптердің арасындағы айырмашылық: әл-Уақиға сүресінің 29 аятындағы «тәлһин» (تلهين) сөзін «тәлиин» (تليين) деп те оқуға болады. Ибн Хаджардың айтуынша осы аятты осылай Әли ибн Әбу Талиб оқыған[8].
  5. Сөздердің ретіндегі айырмашылық: Құранның «Өлім жанталасы ақиқатпен келеді» (و جاءت سكرة الموت بالحق) аяты Әбу Бәкрдің, Талха ибн Мусаррифтің және Зәйн әл-Абидиннің оқылуында «Ақиқат жанталасы өліммен келеді» (و جاءت سكرة الحق بالموت) деп оқылады[9].
  6. Сөздердің қосылуымен немесе алынуымен байланысты айырмашылық: Әбу әд-Дардадан келген хабарда оның және Абдуллаһ ибн Масғуд пен оның шәкірттері (Алқама және т.б.) әл-Ләйл сүресінің «Ер мен әйелді жаратқанмен ант етем» (و ما خلق الذكر و الأنثى) аятын «Ер мен әйелмен ант етем» (و الذكر و الأنثى) деп оқығаны айтылған. Ибн Хаджардың айтуынша бұл хабарлардың иснады мықты болғанымен, бұл оқылумен тек осы хадисте аталған сахабалар ғана қолданған және ол басқа адамдар арасында таралмаған, сондықтан бұл оқылудың үкімі жойылған деген нәтиже шығады, себебі куфалық Құран ғалымдары да, шамдық ғұламалар да бұл оқылуды қолданбаған[10].
  7. Бір сөздің бір мағына білдіретін синониміне ауыстырылуы: әл-Қариға сүресінің 5 аятындағы «′иһн» (عهن) сөзі Ибн Масғұд пен Сағид ибн Джубәйрдің оқылуында «суф» (صوف) сөзіне ауыстырылған, себебі екеуі де «жүн» мағынасын білдіреді[11].

Бұл пікірді қолдамаған Джалалуддин әс-Суютидің айтуынша бұл тізім ғалымдардың бірауызды пікірін білдірмейді, тек мәтіндерді оқып, содан шығарылған пікір.

Әбул-Фадл әр-Разидің айтуынша Құрандағы сөздердің айырмашылығы жеті көріністен артық болмайды:

  1. сөздердің саны (көптік, екілік, бірлік) және тегіндегі (ер және әйел) айырмашылық.
  2. етістіктердің формасындағы айырмашылық (өткен шақ, келер шақ және бұйрық рай).
  3. сөз түрлендірудің (иғраб) вариациялары.
  4. қосу мен алу.
  5. сөздердің ретін өзгерту.
  6. субституция (ибдал).
  7. веляризациялау (фатх) және палатизациялау (имала), жұмсарту (тарқиқ) және жуандату (тафхим), ассимиляция (идғам), бөліп айту (изһар) және т.с.с. сөйлеу ерекшеліктеріндегі айырмашылықтар.

Әбу Шаманың айтуынша ертедегі ғалымдар Құранның Осман нұсқасында жеті оқылудың барлығы жиналды ма әлде жоқ па деген мәселеде бір пікірді ұстанбаған. Кей ғұламалар Осман нұсқасында Құранның барлық жеті оқылуы жиналған деп есептегенмен, басқа Құран білгірлерінің айтуынша Осман нұсқасында Құранның Мұхаммед пайғамбарға ﷺ Жәбірейіл періштемен соңғы рет оқығандағы қалыбы жинақталған. Әл-Бақиллани бірінші пікірді растағанмен, Ибн Джарир әт-Табари және басқа да көптеген ғұламалар екіншісін таңдаған[12].

Ибн Хаджар әл-Асқалани айтады:

Ақиқатында Құран кітабында олардың түсірілуі туралы еш талас жоқ және пайғамбардың бұйрығымен жазылған аяндар жиналған және оның ішінде барлық оқылулардың емес, арасыныда айырмашылығы бар жеті оқылудың тек кейбіреулерінің ғана элементтері жиналған.

— «Фатх әл-Бари» (9/38)

Әл-Ашғари және басқа кейбір ғалымдар Құранның жеті оқылуын қолдануды рұқсат еткенмен, әт-Табари, әл-Бағауи, әл-Бақиллани, әт-Тахауи, әл-Хаттаби және басқа да ғұламалар Құранды тек Зәйд ибн Сабиттің жинаған үлгісімен оқуды рұқсат еткен. Әл-Бағауи өзінің «Шарх әс-Сунна» кітабында айтады:

Ақтық таралымға шыққан жазба Құранның соңғы тапсырылуына сай келеді. Осман (ибн Аффан) одан көшіріп Құранның бірнеше нұсқасын жасауға бұйырады да, сол шешіммен барлық адамдарды біріктірді. Келіспеушілікке себеп бола алатын заттарды жою үшін, ол басқа жазбаларды жоюға әмір етеді. Сондықтан осы жазбаның жазылуына қайшы келетіннің барлығының үкімі жойылған деп есептеуге болады, басқа үкімі жойылған мәтіндер секілді. Және ешкімге осы жазбаға қайшы келетін мәтінді ұстану рұқсат етілмеген.

— «Шарх әс-Сунна» (4/511) — әл-Бағауи

Құран оқылуларының қыраттардан айырмашылығы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Толық мақаласы: Қырааттар

Кей адамдар Құранның жеті оқылуын Құран оқудың жеті тәсілімен шатыстырады, бірақ бұл қате, себебі ғұламалардың айтуынша Құранның барлық оқылулары бізге жетпеген, ал қазіргі кезде таралған жеті қыраат тек Осман ибн Аффан кезінде жиналған Құран нұсқасына, яғни бір оқылуға негізделген. Және Құран оқылулары туралы мәлімет Сүннетте келген, ал жеті қыраат мұсылман ғалымдардың иджтиһадының нәтижесі ғана.

Мәкки ибн Әбу Талиб айтады:

«Бүгін қолданылып жүрген және бізге атақты ғалымдардан жеткен оқу тәсілдері Құран түсірілген жеті оқылудың (харф) біреуіне қатысы бар. <...> Ал кім де кім Нафиғтің, Асымның және т.б. оқу тәсілдері хадисте айтылған Құранның жеті оқылуы деп ойласа, ол үлкен қате жіберуде»

— «Фатх әл-Бари» (9/39)

Шығыстанушылардың зерттеулері

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ертедегі мұсылман ғұламаларымен қоса Құранды және оның оқылуларын зерттеумен Батыс (оның ішінде орыс-кеңестік) ориенталисттері да айналысты.

Немістің төрт шығыстанушысымен жазылған «Құран тарихы» («Geschichte des Qorans», Лейпциг, 1909-38) кітабының 3-ші томы Құранның әртүрлі оқылуларына арналған. Бұл кітапта Ибн Масғұд пен Убәй ибн Кағбтың жазбаларының анализы жасалып, Құран оқылуларының тарихи дамуы баяндалған.

Бұл кітаппен қатар Артур Джефридің «Құран мәтінінің тарихы ойынша материалдар» («Materials for the History of the Text of the Qur’an. The old codices», Лейден, 1937) атап өтуге болады. Ислам дініне және Құранға критикалық көзқараспен қараған ол, осы жұмысында негізінен Құран мәтінінің қайшылықтарын қарастырып, осы жолда үлкен еңбек атқарған. Оның бұл кітабында 28 жинақтан жиналған Құран оқылу варианттары келтірілген, бірақ бұл еңбектің үлкен кемшілігі оның ішінде келтірілген оқылулардың тізбектері (иснад) келтірілмеген, сондықтан оны Құран мәтінін ғылыми зерттеуге қолдану мүмкін емес болып тұр. Бұның себебі бізге дейін жеткен оқылу үлгілерінің барлығы қабылдана бермейді — олардың иснадтары үзілген, әлсіз, аномальды болуы мүмкін және бұндай оқылулардың мұсылмандармен қабылдануы мүмкін емес[13].

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/30-31) — Ибн Хаджар әл-Асқалани
  2. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/35)
  3. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/35)
  4. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/23)
  5. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/15)
  6. ↑ «Фатх әл-бари» (9/24)
  7. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/27)
  8. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/37)
  9. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/37)
  10. ↑ «Фатх әл-Бари» (8/904)
  11. ↑ «Фатх әл-Бари» (9/37)
  12. ↑ «әл-Итқан фи ′улум әл-Қуран» (187) — Джалалуддин әс-Суюти
  13. ↑ «На пути к Корану» (243) — Э. Кулиев

Тағы қараңыз

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әдебиет

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сыртқы сілтемелер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]