Hugo Bettauer

Maximilian Hugo Bettauer
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

18 sierpnia 1872
Baden

Data i miejsce śmierci

26 marca 1925
Wiedeń

Zawód, zajęcie

dziennikarz, pisarz i scenarzysta

Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Maximilian Hugo Bettauer (ur. 18 sierpnia 1872 w Baden, zm. 26 marca 1925 w Wiedniu) – austriacki dziennikarz, pisarz i scenarzysta pochodzenia żydowskiego[1][2].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Był najmłodszym dzieckiem maklera giełdowego Arnolda (Samuela Arona) Betthauera. Miał dwie starsze siostry: Herminę (Michi) i Mathilde. W roku szkolnym 1887–1888 rozpoczął naukę w Gimnazjum im. Franciszka Józefa (Franz-Josef-Gymnasium) w Wiedniu. Jego kolegą szkolnym był późniejszy znany dramaturg, poeta i pisarz Karl Kraus[3]. W wieku szesnastu lat, jako uczeń gimnazjum, uciekł do Afryki, skąd został odesłany do kraju przez austriackiego konsula[4]. Dwa lata później, po zdaniu matury, został dziennikarzem w redakcji Neues Wiener Journal.

W 1890 roku przeszedł na protestantyzm (ewangelicyzm) i zmienił swoje nazwisko z Betthauer na Bettauer[5]

Jako ochotnik wstąpił do Tyrolskiego Pułku Strzelców Cesarskich, skąd w wyniku konfliktu z dowódcą zdezerterował po pięciu miesiącach i wyjechał do Szwajcarii. Tam też po śmierci ojca w 1896 roku odziedziczył znaczny majątek. W Zurychu poślubił swoją młodzieńcza miłość – Olgę Steiner – i po śmierci matki w 1899 roku[6] wyemigrował z małżonką do Nowego Jorku[7]. W USA uzyskał obywatelstwo amerykańskie, ale z powodu braku zatrudnienia małżeństwo zdecydowało po kilku miesiącach o wyjeździe do Niemiec[2]. W 1899 roku zamieszkali w Berlinie, gdzie urodził się ich pierwszy syn Heinrich Gustav Hellmuth. Bettauer pracował w tym czasie jako dziennikarz w redakcji Berliner Morgenpost opisując liczne skandale miejscowych urzędników państwowych. W 1901 roku po wykryciu korupcji w Hoftheater, którego dyrektor popełnił samobójstwo, Bettauer został osadzony na 25 dni w więzieniu, a następnie zmuszony do opuszczenia kraju[8].

Jesienią 1901 roku wyjechał do Hamburga. Tam po rozwodzie z Olgą Steiner poznał swoją drugą żonę, szesnastoletnią wówczas Helene Müller. W 1904 roku wraz z narzeczoną wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. W czasie podróży statkiem do Nowego Jorku ożenił się ze swoją ukochaną, która jeszcze w tym samym roku urodziła syna Reginalda Parkera. W Nowym Jorku Bettauer pracował jako reporter, a także aktywnie uczestniczył w akcjach pomocy humanitarnej mieszkańcom Wiednia. W tym też czasie zaczął pisać powieści. Rocznie ukazywało się 4-5 tytułów. Bettauer specjalizował się w powieściach kryminalnych, w których również szeroko opisywał sytuację społeczeństwa. Jego książki zyskały ogromną popularność głównie dzięki temu, że ich akcja rozgrywała się w różnych miejscach: Wiedniu, Berlinie i Nowym Jorku[9].

W roku 1910 powrócił do Wiednia, gdzie rozpoczął pracę w redakcji „Neue Freie Presse”[10]. Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się do wojska, jednak nie przyjęto go ze względu na posiadane amerykańskie obywatelstwo. Jego bardzo wysokie mniemanie o własnej osobie przekształciło się z czasem w zbytnią arogancję. Kiedy przekazano mu jako korespondentowi wojennemu używaną maszynę do pisania, oburzony Bettauer wyrzucił ją na śmietnik. Jego najbardziej znaną powieścią była książka Miasto bez Żydów napisana w 1922 roku. Bettauer ukazał w niej, jaki los spotkałaby mieszkańców Wiednia, gdyby wszyscy Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. W ten sposób poruszył temat coraz mocniej rozwijającego się w Wiedniu antysemityzmu. Sam autor wierzył w pokojowe współżycie wszystkich religii. Swoją powieść zakończył chrześcijańskim życzeniem, aby dla dalszego rozwoju miasta ponownie sprowadzić ludność żydowską[11].

Czasopismo „Er und Sie”, strona tytułowa, 1924 r.

Od 1924 roku był współwydawcą czasopisma Er und Sie. Wochenschrift für Lebenskunst und Erotik[12][2], które kontynuowało późnej działalność pod nazwą Tygodnik Bettauera (Bettauers Wochenschrift[13]). Czasopismo regularnie wywoływało skandale, zamieszczając treści nowatorskie i odważne obyczajowo[2]. Bettauer opowiadał się w swoich artykułach m.in. za prawem do rozwodu, przerywania ciąży i zwolnieniem dorosłych obywateli z kary za homoseksualizm. Podobnie jak w USA, stosował formę felietonów w odcinkach.

Należał do najbardziej kontrowersyjnych, jak i równocześnie uznanych pisarzy tamtego okresu. Z powodu jego „demaskującego dziennikarstwa” oraz otwartego propagowania swobody seksualnej Bettauer stał się przedmiotem powszechnej dyskusji. Jego przeciwnicy starali się go zdyskredytować, określając jego działalność „dziennikarstwem z rynsztoka”. Eskalacja konfliktu doprowadziła do konfiskaty czasopisma. Następnie wytoczono mu proces, który doprowadził do powszechnych gróźb i nawoływania do dokonania morderstwa wobec jego osoby. Bettauer został uniewinniony, i kolejne wydanie jego czasopisma osiągnęło rekordowy nakład 60 tysięcy egzemplarzy. Po wielotygodniowej kampanii prasowej przeciw Bettauerowi w 1925 roku został ciężko zraniony sześcioma strzałami z pistoletu w redakcji swojego czasopisma[14] przez młodego narodowego socjalistę, Ottona Rothstocka, chcącego ocalić kulturę niemiecką przed „żydowską degeneracją”. Zmarł w szpitalu 26 marca w wieku 52 lat w wyniku odniesionych ran[15]. Sprawcę tego czynu Rothstocka okrzyknięto bohaterem, i choć austriacki sąd uznał go za winnego zabójstwa, skierowano go na leczenie do kliniki psychiatrycznej, skąd po 18 miesiącach pobytu został zwolniony. W latach 1922–1928 zekranizowano kilka utworów Bettauera. W adaptacji filmowej książki Zatracona ulica (oryg. Die freudlose Gasse) w reżyserii G. W. Pabsta zadebiutowała Greta Garbo. Inna powieść – Miasto bez Żydów – została sfilmowana przez reżysera Hansa Karla Breslauera z udziałem m.in. Hansa Mosera[16] i Ferdinanda Maierhofera. Obecnie wiele książek pisarza jest wznawianych w krajach niemiecko- i anglojęzycznych, ciesząc się dużym zainteresowaniem czytelników.

Twórczość

[edytuj | edytuj kod]

Powieści

[edytuj | edytuj kod]
  • 1907: Im Banne von New York[17];
  • 1907: Im Kampf ums Glück[17] (wznowienie 1926);
  • 1907: Auf heißem Boden[17];
  • 1907: Im Schatten des Todes[18] (wznowienie 1925);
  • 1907: Aus den Tiefen der Weltstadt[17];
  • 1920: Faustrecht[18];
  • 1920: Hemmungslos[18]; (wznowienie 1988, 2009[18], ISBN 978-3-85286-184-5, 2011[18], 2012[18], 2013[18]);
  • 1921: Bobbie auf der Fährte[18] (wznowienie 1926, pod tytułem Bobbie oder die Liebe eines Knaben[18], wznowienie 2012[18]);
  • 1921: Die drei Ehestunden der Elizabeth Lehndorff[18];
  • 1922: Der Frauenmörder[18] (wznowienie 1995[18], 2008[18], 2011[18], 2012[18]);
  • 1922: Die Stadt ohne Juden[18] (wznowienie 1988[18], 1996[18], 2008[18], 2012[18]);
  • 1923: Der Herr auf der Galgenleiter[18] (wznowienie 2013[18]);
  • 1923: Das blaue Mal[18] (wznowienie 2012[18]);
  • 1923: Der Kampf um Wien[18] (krótsza wersja pod tytułem: Ralph und Hilde 1926, wznowienie 2011[18], 2012[18]);
  • 1924: Die lustigen Weiber von Wien[17];
  • 1924: Gekurbeltes Schicksal;
  • 1924: Die freudlose Gasse[18]; (wznowienie 1988[18], 2011[18], ISBN 978-3-85286-216-3, 2012[18]);
  • 1924: Das entfesselte Wien[17];
  • 1924: Die schönste Frau der Welt[18];
  • 1924: Memorien eines Hochstaplers[17];
  • 1980: Gesammelte Werke (Dzieła zebrane): Hannibal, Salzburg, 1980 DNB 206499906, zawierają: Część 1: Kampf um Wien; Część 2: Das entfesselte Wien; Część 3: Die freudlose Gasse; Część 4: Die Stadt ohne Juden; Część 5: Faustrecht; Część 6: Hemmungslos[18].

Powieści, które ukazały się po polsku

[edytuj | edytuj kod]
  • 1926: Die freudlose Gasse (Zatracona ulica); autoryzowany przekład Gerdy Leszczycowej; Warszawa: Księgarnia. K. Wojnara i S-ka;
  • 1929: Die schönste Frau der Welt (Najpiękniejsza kobieta świata); autoryzowany przekład M. Dubosarskiego; Kraków: Udziałowa S-ka Wydawnicza;
  • 1929: Die Verdammten (Napiętnowani. Romans wyrzutka); autoryzowany przekład F. Mirandoli [pseud.]; Kraków: Udziałowa S-ka Wydawnicza;
  • 1930: Der Frauenmörder (Uwodziciel kobiet – tytuł wydania z 1930); Kraków: Księgarnia A. Fausta;
  • 1933: Die drei Ehestunden der Elizabeth Lehndorff (Trzy godziny małżeństwa);
  • ok. 1935: Die Stadt ohne Juden (Miasto bez Żydów[18]); autoryzowany przekład Ignacego Nikorowicza; Warszawa: Instytut Wydawniczy Renaissance (Erdtracht);
  • 2017: Morderca kobiet, przekład Tomasza Jankego; Kraków: wyd. Ridero IT Solution (ISBN 978-83-8104-978-8)[2]
  • 2019: Prawo pięści, przekład Tomasza Jankego; Kraków: wyd. Ridero IT Solution (ISBN 978-83-8155-847-1)[19]

W grudniu 2017 roku w ramach self-publishingu ukazała się w Polsce w formie drukowanej oraz elektronicznej (e-book) powieść Hugona Bettauera Morderca kobiet (oryg. Der Frauenmörder)[1]. Książkę przełożył Tomasz Janke na podstawie oryginalnego tekstu zamieszczonego w sieci w ramach inicjatywy pod nazwą Projekt Gutenberg. Akcja powieści inspirowana była autentycznymi wydarzeniami z początku ubiegłego wieku – zamordowaniem w Paryżu dziesięciu kobiet przez Henri Désiré Landru, zwanego później „Sinobrodym”. Głównymi elementami powieści są śledztwo prowadzone przez komisarza śledczego oraz historia nieszczęśliwej miłości. Oprócz wątku kryminalnego autor przedstawia w tle realia społeczne i obyczajowe panujące w Niemczech po I wojnie światowej[2].

W kwietniu 2019 roku w tym samym wydawnictwie ukazała się druga powieść Hugona Bettauera Prawo pięści (oryg. Hemmungslos). Wielowątkowa akcji powieści tej powieści kryminalnej rozgrywa się w Wiedniu i Stanach Zjednoczonych. Autor opisuje przyjaźń dwóch oficerów, którzy przeżyli piekło I wojny światowej a także miłość dwóch kobiet do mężczyzny, która przeradza się w nietypowy związek, skutkujący dramatycznymi wydarzeniami. Pisarz podsuwa czytelnikom kilka tropów a następnie zachęca czytelnika do wspólnego rozwiązywania intrygi kryminalnej. Jest to pierwsze wydanie powieści Hugona Bettauera w polskim przekładzie od czasu jej powstania w 1920 roku.

Nowele

[edytuj | edytuj kod]
  • 1926: Der Tod einer Grete und andere Novellen[17]
  • 1926: Geschichten aus dem Alltag[17]

Ekranizacje

[edytuj | edytuj kod]
  • 1921: Hemmungslos[20];
  • 1921: Klein Bobby auf der Fährte[20];
  • 1921: Das Rätsel der Gerty Sering[20];
  • 1922: Faustrecht, reż. Karl Ehmann[21];
  • 1924: Die schönste Frau der Welt, reż. Richard Eichberg[21][20];
  • 1924: Die Stadt ohne Juden (pol. „Miasto bez Żydów”), reż. Hans Karl Breslauer[21][20][22];
  • 1925: Das Abenteuer der Sybille Brant, reż. Carl Froelich[21][20];
  • 1926: Die freudlose Gasse (pol. „Zatracona ulica”), reż. Georg Wilhelm Pabst[20][23];
  • 1926: Der Bankkrach unter den Linden, reż. Paul Merzbach[20];
  • 1928: Andere Frauen, reż. Heinz Hanus[21][20].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Hugo Bettauer, Morderca kobiet, 27 czerwca 2017, ISBN 978-83-8104-978-8.
  2. ↑ a b c d e f Morderca kobiet. ridero.eu. [dostęp 2018-03-28].
  3. ↑ Karl Kraus, Die Fackel. Jahrgänge 1922-1925 corpus1.aac.ac.at.
  4. ↑ Franz Brümmer, Nachlass Franz Brümmer [online] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-31].
  5. ↑ Anna L. Staudacher: „…meldet den Austritt aus dem mosaischen Glauben”. 18000 Austritte aus dem Judentum in Wien, 1868–1914: Namen – Quellen – Daten. Frankfurt/M. u.a.: Peter Lang, 2009, s. 58. ISBN 978-3-631-55832-4.
  6. ↑ I. Schinnerl, Bettauer, Hugo Maximilian | Biographien im Austria-Forum [online], 28 sierpnia 2012 [zarchiwizowane z adresu 2018-03-29].
  7. ↑ Hasło Hugo Bettauer w bazie danych Gedächtnis des Landes
  8. ↑ Peter Herz, Leben und Tod von Hugo Bettauer. w: Illustrierte Neue Welt 3, 1982.
  9. ↑ Christian Hütterer, Der gefährdete Skandalautor – Wiener Zeitung Online [online], 17 sierpnia 2012 [dostęp 2018-03-08] [zarchiwizowane z adresu 2012-08-19].
  10. ↑ Eintrag zu Hugo Bettauer litkult1920er.aau.at
  11. ↑ Hugo Bettauer, „Miasto bez Żydów” Instytut Wydawniczy „Renaissance” (Erdracht), 1927.
  12. ↑ Hugo Bettauer, „Die erotische Revolution“ (1924). [dostęp 2024-05-02].
  13. ↑ Melanie Hacker, Er und Sie. Wochenschrift für Lebenskultur und Erotik: Hugo Bettauers Zeitschrift und die Sexualmoral der 1920er Jahre. VDM Verlag, Saarbrücken 2009, w:. Nr. 7, 1982 (online), ISBN 978-3-639-14195-5.
  14. ↑ Attentat auf den Schriftsteller Hugo Bettauer. w: Wiener Bilder, 15 marca 1925.
  15. ↑ Der Tod Hugo Bettauers. In: Neue Freie Presse, Abendblatt, s. 2, 26 marca 1925.
  16. ↑ I. Ackerl, F. Weissensteiner, Österreichisches Personenlexikon der Ersten und Zweiten Republik, 1992.
  17. ↑ a b c d e f g h i Hugo Bettauer. belletristik-couch.de. [dostęp 2018-03-12]. (niem.).
  18. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai Hugo Bettauer. Katalog der Deutschen Nationalbibliothek. [dostęp 2018-03-12]. (niem.).
  19. ↑ Prawo pięści [online], ridero.eu [dostęp 2021-02-09] (pol.).
  20. ↑ a b c d e f g h i Hugo Bettauer w bazie IMDb (ang.)
  21. ↑ a b c d e Hugo Bettauer w bazie Filmweb
  22. ↑ Miasto bez Zydów w bazie IMDb (ang.)
  23. ↑ Zatracona ulica w bazie IMDb (ang.)

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]