Jerzy Zawieyski
| |
| Data i miejsce urodzenia |
2 października 1902 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
18 czerwca 1969 |
| Zawód, zajęcie | |
| Stanowisko |
poseł na Sejm PRL II, III i IV kadencji (1957–1969), członek Rady Państwa (1957–1968) |
| Odznaczenia | |
     
| |
Jerzy Zawieyski, do 1946 Henryk Nowicki (ur. 2 października 1902 w Radogoszczu, zm. 18 czerwca 1969 w Warszawie) – polski aktor, dramatopisarz, prozaik, eseista, redaktor „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku”, katolicki działacz polityczny, poseł na Sejm PRL II, III i IV kadencji (1957–1969) z ramienia Znaku, członek Rady Państwa (1957–1968), prezes Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej[1].
Życie i działalność
[edytuj | edytuj kod]Młodość
[edytuj | edytuj kod]Urodził się w rodzinie inteligenckiej, jako syn Jana Nowickiego i Marianny z domu Kicińskiej. Jego ojciec był nauczycielem; zmarł, kiedy Jerzy miał cztery lata. Matka wyszła ponownie za mąż, zmarła w 1924[2].
W młodości obracał się w kręgach lewicowych. Mając 19 lat, wydał pod pseudonimem Konar-Nowicki swój debiutancki tomik wierszy zatytułowany Strzępy[3], będący „szkolną poezją”, wtórną wobec Hymnów Jana Kasprowicza. W latach 1923–1926 uczył się w szkole dramatycznej w Krakowie. Po studiach związał się z teatrem – początkowo pracował krótko jako aktor (m.in. w Reducie Juliusza Osterwy), potem jako krytyk i dramaturg. W latach 1929–1932 przebywał we Francji, gdzie działał w środowiskach polonijnych jako instruktor różnych polskich zespołów artystycznych. W 1932 ukazała się jego pierwszą powieść Gdzie jesteś, przyjacielu?[3] będąca debiutem dojrzałego pisarza. Po powrocie do kraju i krótkim okresie występów w teatrze „Ateneum” u Stefana Jaracza w latach 1932–1939 sprawował funkcję instruktora w Instytucie Teatrów Ludowych. Wykładał też na specjalnych kursach dla przyszłych instruktorów teatralnych, m.in. w 1935 i 1937 w Cieszynie oraz w 1939 w Bystrzycy[4].
W 1933 podczas kursu dla nauczycieli w Wymyślinie poznał Stanisława Trębaczkiewicza, swojego młodszego o osiem lat życiowego partnera, późniejszego pracownika naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wersja przedstawiona przez Joannę Siedlecką w książkach: Obława. Losy pisarzy represjonowanych oraz Biografie odtajnione. Z archiwów literackich bezpieki stwierdza, że Zawieyski (związany z teatrami ludowymi) poznał kilkunastoletniego Trębaczkiewicza tańczącego krakowiaka na jednej z prowincjonalnych scen. Zakochał się w Trębaczkiewiczu „od pierwszego wejrzenia” i zabrał go do Warszawy jako swego wychowanka[5][6]. Zawieyski po latach w 1963 tak pisał o swoim związku z Trębaczkiewiczem:
- Staś to dzieło mojego życia. Ale i ja zawdzięczam mu wiele, tak wiele, że nie da się tego wyrazić. [...] Obaj doszliśmy do realizacji dążeń naszego życia. Obaj w tym pomagaliśmy sobie nawzajem. I tak już będzie do śmierci. Ta przyjaźń jest czymś niezwykłym, rzadkim i pozostała nieskalana w swoich najgłębszych uczuciach[7][8].
Związek Zawieyskiego i Trębaczkiewicza trwał nieprzerwanie 36 lat, przypieczętowany wspólnie wybranym miejscem pochówku w Laskach. W okresie powojennym odwiedzała ich towarzysko m.in. Maria Dąbrowska, która opisała w dzienniku ich razem: Nastrój tego męskiego domu jest jakiś przyjemny i [...] wesoły[9]. Także Anna Kowalska odnotowała w dzienniku spotkania z Zawieyskim i Trębaczkiewiczem w ich wspólnym domu[10].
Lata powojenne
[edytuj | edytuj kod]Po 1945 Zawieyski skupił się na działalności literackiej i publicystycznej, był związany z „Tygodnikiem Powszechnym”. W latach od 1949 do 1955 miał zakaz publikacji i wystawiania sztuk[3]. Podpisał list Komisji Intelektualistów i Działaczy Katolickich z 6 listopada 1950 do intelektualistów francuskich, wyrażający solidarność i propozycję współpracy[11]. Od 1956 działacz Klubów Inteligencji Katolickiej. W latach 1956–1957 przewodniczący Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej, następnie prezes warszawskiego KIK. W latach 1956–1962 był wiceprezesem Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich, od 1958 do 1969 członkiem prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W 1957 został posłem na Sejm PRL, mandat pełnił w II, III i IV kadencji. Reprezentował koło „Znak”.
Zawieyski pozostawał w zażyłych stosunkach z hierarchią kościelną. Przyjaźnił się m.in. z prymasem Stefanem Wyszyńskim, z ks. Janem Zieją[3] i ks. Romanem Szczygłem pallotynem. W 1964 został przyjęty na audiencji prywatnej u papieża Jana XXIII[3], później przez Pawła VI. Księdzu Ziei Zawieyski zawdzięczał swoje nawrócenie[12], prymas Wyszyński wspierał go finansowo w trudnych latach powojennej cenzury.
W okresie swojej aktywności politycznej Jerzy Zawieyski starał się odgrywać rolę mediatora pomiędzy I sekretarzem Władysławem Gomułką a kard. Wyszyńskim[13].
Prywatne życie pisarza nacechowane było niewątpliwymi kłopotami z samoakceptacją i tożsamością. Świadczą o tym m.in. jego zażyłość z Zofią Nałkowską, kilkakrotna zmiana nazwiska i próby samobójcze. Przypuszczalnie też trudno było mu pogodzić praktykowany katolicyzm z homoseksualizmem[3]. Annie Kowalskiej zwierzał się ze swych stanów depresyjnych, „lęku” wobec Boga i „potrzeby modlitwy” (rysując analogię między sobą a Blaise’em Pascalem)[14].
Serdeczna przyjaźń, zawiązana jeszcze podczas wojny i poświadczona obfitą korespondencją, łączyła go z pisarką Zofią Nałkowską (która, nie znając orientacji seksualnej Zawieyskiego, traktowała tę tkliwą, a czasem nieoczekiwanie chłodną relację, co poświadcza w dzienniku, jako przejaw uczucia i zalążek więzi miłosnej). Toczył z nią, w toku spotkań i w listach, dyskusje o Bogu, kulturze i bieżącej sytuacji politycznej[15].
Podczas wydarzeń marcowych w 1968 Zawieyski wraz z kilkoma posłami koła „Znak” wystosował interpelację poselską w obronie studentów brutalnie pobitych przez milicję. Po miesiącu zareagował na nią krytycznie premier Józef Cyrankiewicz, a z mównicy sejmowej zaatakowali w wystąpieniu Józef Ozga-Michalski i Zenon Kliszko (wówczas prawa ręka Władysława Gomułki). 10 kwietnia Zawieyski odpowiedział na ataki przemówieniem biorącym w obronę zarówno studentów, jak i posłów „Znaku”. Ujął się również za pisarzami, a w szczególności za „pobitym przez nieznanych sprawców” Stefanem Kisielewskim.
Wystąpienie Zawieyskiego wywołało w sejmie polityczną burzę wokół jego osoby, nie szczędzono mu przy tym obelg i pomówień. W rezultacie zrzekł się funkcji członka Rady Państwa, którą piastował od 1957. Dziesięć dni po partyjnej nagonce dostał wylewu do mózgu[3].
Po tym zdarzeniu leczył się przez dłuższy czas w Lecznicy Ministerstwa Zdrowia przy ulicy Emilii Plater w Warszawie. Specjaliści uznawali, że leczenie przynosi pozytywne skutki, a skutki wylewu cofają się. Zawieyski odzyskał mowę, wychodził na spacery po korytarzu. Stanisław Trębaczkiewicz relacjonował, że jednak bardzo cierpi psychicznie z powodu zaników pamięci[16]. Zginął, wypadając z okna trzeciego piętra szpitala. Oficjalna wersja uznała jego śmierć za samobójstwo, lecz liczne poszlaki wskazują, że mogło być to morderstwo polityczne (defenestracja)[5][17]. Najprawdopodobniej jednak było to albo samobójstwo, albo nieszczęśliwy wypadek[18]. Został pochowany na cmentarzu leśnym w Laskach.
Ordery i odznaczenia
[edytuj | edytuj kod]- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1966 – z okazji 40-lecia pracy artystycznej)[19]
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
- Srebrny Krzyż Zasługi (11 listopada 1936)[20]
- Srebrny Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936)[21]
- Krzyż Wielkiego Oficera Orderu Zasługi Republiki Włoskiej (1965)[22]
- Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1966)[23]
Twórczość
[edytuj | edytuj kod]„Jerzy Zawieyski” to jeden z wielu używanych przez pisarza pseudonimów (prawdopodobnie na cześć budowniczego Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, teatru, który w życiu pisarza odegrał tak wielką rolę – Jana Zawiejskiego). Pseudonim „Zawieyski” przyjął sądownie jako nazwisko. Jako pisarz uważany jest za moralistę, opierającego się na podłożu religii katolickiej, kontynuując twórczą debatę na temat istoty dobra i zła.
Nazwisko Zawieyskiego jest też wymienione w liście redaktorów, którzy przeprowadzili korektę literacką „Biblii Tysiąclecia”.
Dramaty ukazały się w zbiorach Dramaty (1957)[24] i Dramaty współczesne (1962). Zekranizowano dwa dzieła Zawieyskiego – nowelę Prawdziwy koniec wielkiej wojny w 1957 w reżyserii Jerzego Kawalerowicza i opowiadanie Odwiedziny prezydenta w 1961 w reżyserii Jana Batorego[3].
W 2002 ukazała się drukiem Korespondencja 1949–1967, zbiór listów, jakie wymieniali między sobą Jerzy Zawieyski i Zbigniew Herbert, stanowiąca bogate źródło wiedzy o życiu i twórczości obydwu literatów[25].
Od 1954 prawie do dnia śmierci Zawieyski prowadził zapiski w dzienniku. Jak dotąd nie opublikowano ich w całości w formie książkowej. W 1980 Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk wydał ich fragmenty dotyczące teatru[26]. W 1983 wyszedł w Instytucie Wydawniczym „Pax” wybór zapisków[27]. W czerwcu 2009 fragmenty wydrukowała też „Gazeta Wyborcza”[28]. Pod koniec 2010 roku fragmenty dziennika Zawieyskiego z roku 1956 (okres odwilży) opublikował kwartalnik historyczny „Karta”[29]. W 2011 nakładem Ośrodka Karta i Domu Spotkań z Historią ukazał się pierwszy tom obszernego wyboru dzienników[30].
Powieści
[edytuj | edytuj kod]- Gdzie jesteś przyjacielu (1932)
- Daleko do rana (1934)
- Droga do domu (1946)
- Noc Huberta (1946)
- Wawrzyny i cyprysy (1966)
- Konrad nie chce zejść ze sceny (1966)
Opowiadania
[edytuj | edytuj kod]Eseje
[edytuj | edytuj kod]- Notatnik liryczny (1956)
- Próby ognia i czasu (1958)
- W alei bezpożytecznych rozmyślań (1965)
- Pomiędzy plewą i manną (1971)
Dramaty
[edytuj | edytuj kod]- Powrót Przełęckiego
- Rozdroże miłości
- Ocalenie Jakuba
- Wysoka ściana
- Masław
- Rycerze świętego Graala (1927)
- Ślepa ulica
- Lai znaczy jaśmin
- Mąż doskonały
- Dzień sądu
- Pieśń o nadziei
- Rzeka niedoli
- Miecz obosieczny
- Każdy
Dzienniki
[edytuj | edytuj kod]- Dzienniki, t. 1, wybór z lat 1955–1959
- Dzienniki, t. 2, wybór z lat 1960–1969
Ekranizacje
[edytuj | edytuj kod]
Upamiętnienia
[edytuj | edytuj kod]- W dziesiątą rocznicę śmierci 18 czerwca 1979 ks. Bronisław Dembowski odprawił Mszę Świętą w warszawskim kościele św. Marcina, podczas której prymas kard. Stefan Wyszyński wygłosił homilię poświęconą życiu i twórczości Zawieyskiego. Po mszy odsłonięta została tablica pamiątkowa w wirydarzu klasztoru Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Odsłonięcia dokonał ks. prymas. Tablica przedstawia wizerunek pisarza z napisem Jerzy Zawieyski 1902–1969. Pisarz, przyjaciel ludzi poszukujących. Życiem i twórczością dał świadectwo prawdzie, miłości Boga i Polski[31].
- W setną rocznicę urodzin Jerzego Zawieyskiego, 4 października 2002 w warszawskim kościele św. Marcina odprawiono Mszę Świętą za spokój jego duszy, podczas której wspomnienie o pisarzu wygłosili bp Bronisław Dembowski, Tadeusz Mazowiecki i Stefan Frankiewicz[32].
- W październiku 2007 grupa intelektualistów i artystów zwróciła się do prezydenta RP z apelem o pośmiertne odznaczenie Jerzego Zawieyskiego Orderem Orła Białego[33][34].
- W Łodzi na kamienicy przy ulicy Przybyszewskiego 86 znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona Zawieyskiemu: W tym domu mieszkał / w latach trzydziestych / Jerzy Zawiejski / 1902–1969 / wybitny pisarz i dramaturg / działacz społeczny / i państwowy.
- W 2011 ukazała się biografia humanistyczna Jerzego Zawieyskiego autorstwa Marty Korczyńskiej[35], zrecenzowana przez Barbarę Tyszkiewicz[36].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michał Siedziako: Bez wyboru. Głosowania do Sejmu PRL (1952–1989), Warszawa 2018, s. 171.
- ↑ Andrzej Friszke Jerzy Zawieyski, szkic portretu, w: Jerzy Zawieyski Dzienniki. Tom I. Wybór z lat 1955–1959, wyd. Ośrodek KARTA i Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2011, s. 7
- ↑ a b c d e f g h Krzysztof Tomasik: Wielcy i niezapomniani: Jerzy Zawieyski, serwis InnaStrona.pl, 17 grudnia 2004. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ Edmund Rosner: Wśród śląskich Smugoniów i Gabrysiów, w: Beskidzkie ścieżki pisarzy. Szkice literackie, wyd. „Śląsk", Katowice 1982, ISBN 83-216-0269-X.
- ↑ a b Joanna Siedlecka: Obława. niniwa22.esy.es, 2005. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ Joanna Siedlecka: Biografie odtajnione: z archiwów literackich bezpieki. Wyd. I. Poznań. ISBN 978-83-7785-773-1.
- ↑ Krzysztof Tomasik: Homobiografie. Pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku. Warszawa, Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2008, rozdział Katolik, pisarz, poseł, homoseksualista. O Jerzym Zawieyskim, ISBN 978-83-61006-20-6.
- ↑ Joanna Siedlecka, Obława. Losy pisarzy represjonowanych, Warszawa: Wyd. Prószyński i S-ka, 2005, ISBN 83-7337-943-6, OCLC 69341259.
- ↑ Zapis z 28 I 1960. Maria Dąbrowska: Dzienniki, oprac. Tadeusz Drewnowski, Czytelnik, Warszawa, Czytelnik, 1988, tom V, s. 137, ISBN 83-07-00974-X.
- ↑ Zapis z 14 IV 1964. Anna Kowalska: Dzienniki 1927–1969, oprac. Paweł Kądziela, wstęp: Julia Hartwig. Warszawa, Iskry, 2008, s. 386, ISBN 978-83-244-0075-1.
- ↑ Janusz Stefaniak: Komisja Intelektualistów i Działaczy Katolickich, w: Encyklopedia Białych Plam, t. XIX, Suplement, Radom 2005, s. 180.
- ↑ Jerzy Zawieyski: Zaważył na moim życiu. w: Droga katechumena, Biblioteka „Więzi”, Warszawa 1971, przedruk serwis zieja.ovh.org. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ Barbara Tyszkiewicz. Naiwny i heroiczny. Jerzy Zawieyski jako mediator pomiędzy kardynałem Wyszyńskim a Władysławem Gomułką. „Zeszyty Historyczne”. 156, s. 40–102, 2006. Paryż: Instytut Literacki.
- ↑ Anna Kowalska: Dziennik 1927–1969, oprac. Paweł Kądziela, wstęp: Julia Hartwig. Warszawa, Iskry, 2008, s. 417 (zapis z 13 VI 1965), ISBN 978-83-244-0075-1.
- ↑ „Niesie mnie rzeka smutku”... Korespondencja Zofii Nałkowskiej i Jerzego Zawieyskiego. 1943–1954, oprac. Malina Kluźniak, wstęp: Hanna Kirchner. Warszawa, Biblioteka Narodowa, 2000, ISBN 83-7009-268-3.
- ↑ Ludwik Stomma: Order dla Zawieyskiego, „Polityka” nr 45/2007, 10 listopada 2007. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ Dariusz Baliszewski: Upadek z wysokości, „Wprost” nr 26/2005 (1178), 3 lipca 2005. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ Patryk Pleskot: Samobójstwo, wypadek, a może morderstwo? Wokół śmierci Jerzego Zawieyskiego (1969 rok), „Pamięć i Sprawiedliwość“, 24, 2014, 2, s. 147 (ang.).
- ↑ J. Zawieyski odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, „Trybuna Ludu”, nr 344, 13 grudnia 1966, s. 1.
- ↑ M.P. z 1936 r. nr 263, poz. 470 („za zasługi na polu pracy społecznej”).
- ↑ M.P. z 1936 r. nr 261, poz. 461 („za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej”).
- ↑ Order Odrodzenia dla G. Saragata. Odznaczenia włoskie dla przywódców polskich. „Dziennik Polski”. 246, s. 1, 16 października 1965.
- ↑ Nadzwyczajna sesja Sejmu, „Trybuna Robotnicza”, nr 172, 22 lipca 1966, s. 1.
- ↑ Jerzy Zawieyski: Dramaty, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1957.
- ↑ Zbigniew Herbert, Jerzy Zawieyski: Korespondencja 1949–1967, red. Paweł Kądziela, Towarzystwo „Więź”, Warszawa 2002, ISBN 83-88032-51-8.
- ↑ Jerzy Zawieyski: O teatrze: z „Dziennika” 1955–1969 [Cz. 1–2], oprac. Stanisław Trębaczkiewicz, Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki, Warszawa 1980.
- ↑ Jerzy Zawieyski: Kartki z dziennika 1955–1969, wybór, wstęp i oprac. Jan Zdzisław Brudnicki, Bogusław Wit, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1983.
- ↑ Niepublikowane dotychczas fragmenty dzienników Jerzego Zawieyskiego. wyborcza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-01)]., wybór Adam Leszczyński, serwis „Gazety Wyborczej”, 19 czerwca 2009. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ Jerzy Zawieyski. Odwilż. „Karta. Kwartalnik historyczny”, s. 46–86, 2010. Warszawa: Ośrodek Karta. ISSN 0867-3746.
- ↑ Jerzy Zawieyski: Dzienniki. Tom I. Wybór z lat 1955–1959. Warszawa: Ośrodek Karta i Dom Spotkań z Historią, 2011. ISBN 978-83-6128348-5.
- ↑ Przyjaciel poszukujących. Pamięci Jerzego Zawieyskiego. recogito.pologne.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-23)]., serwis „Recognito”, listopad/grudzień 2004. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ 100. rocznica urodzin Jerzego Zawieyskiego, zapowiedź w „Dzienniku Internetowym PAP”. teatry.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2004-10-27)]., 1 października 2002. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ Nadajmy Order Orła Białego Jerzemu Zawieyskiemu. wyborcza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-10)]., „Gazeta Wyborcza”, 12 października 2007. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ 40 lat temu doszło do dramatycznej debaty sejmowej na temat wydarzeń Marca '68, serwis Money.pl, 10 kwietnia 2008. [dostęp 2020-09-24].
- ↑ Marta Korczyńska: Jerzy Zawieyski. Biografia humanistyczna 1902–1969, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.
- ↑ Barbara Tyszkiewicz. Gdy „chodzi o prawdę o człowieku”. „Znak”. 8–9, 2011.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Jerzy Zawieyski na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- Barbara Tyszkiewicz: Opuszczona kurtyna. Czterdzieści lat po śmierci Jerzego Zawieyskiego, „Znak”, lipiec–sierpień 2009
- Zbigniew Nosowski: „Wierzę, że chodzi w tym bałaganie o Polskę”. Jerzy Zawieyski jako polityk, „Więź”, 30 grudnia 2016
.svg)