Juliusz Kaden-Bandrowski

Juliusz Kaden-Bandrowski
Ilustracja
Juliusz Kaden-Bandrowski (1929)
Data i miejsce urodzenia

24 lutego 1885
Rzeszów

Data i miejsce śmierci

8 sierpnia 1944
Warszawa

Narodowość

Polak

Język

polski

Dziedzina sztuki

proza, publicystyka

Ważne dzieła
Faksymile
Autograf Juliusza Kadena-Bandrowskiego (1919)
Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości Krzyż Walecznych (1920–1941) Złoty Krzyż Zasługi (II RP, nadany dwukrotnie) Kawaler Orderu Leopolda II (Belgia)
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Portret Juliusza Kadena-Bandrowskiego (ok. 1913)
Juliusz Kaden-Bandrowski jako żołnierz (ok. 1919)
Grób pisarza na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie
Tablica pamiątkowa na budynku przy ulicy Kaliskiej 13 w Warszawie, w miejscu zamieszkania Juliusza Kaden-Bandrowskiego

Juliusz Kaden-Bandrowski (ur. 24 lutego 1885 w Rzeszowie, zm. 8 sierpnia 1944 w Warszawie) – polski pisarz[1], prozaik[2] i publicysta, wolnomularz[3], kapitan piechoty Wojska Polskiego.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Urodził się w rodzinie Juliusza Mariana i Heleny z Kadenów. Był bratem Jerzego (1883–1940) i Tadeusza (ur. 1895) oraz bratankiem Aleksandra i kuzynem Bronisława[4].

Studiował pianistykę w konserwatoriach w Krakowie, Lwowie, Lipsku i Brukseli (od 1907), jednakże zrezygnował z kariery pianisty ze względu na skutki dwukrotnego złamania ręki w dzieciństwie. W 1907 zajął się publicystyką – był korespondentem prasy krajowej, pisując recenzje i szkice publicystyczne. Podczas pobytu w Brukseli rozpoczął studia filozoficzne[5]. Zaangażował się wówczas silnie w działalność społeczno-niepodległościową w polskich stowarzyszeniach młodzieżowych na emigracji (lelewelczycy), związanych z PPS-Frakcją Rewolucyjną. Oprócz działalności publicystycznej i prelekcyjnej, w 1911 zadebiutował literacko powieścią Niezguła (pisaną od 1909), dobrze przyjęta przez krytykę. W tym samym roku ukazał się tom nowel Zawody, a w 1913 druga powieść Proch. Przed wybuchem I wojny światowej powrócił do Krakowa, współpracując głównie z tygodnikiem socjalistycznym Naprzód. Juliusz Kaden-Bandrowski, piłsudczyk z wyboru i przekonania, jako pisarz stawał zawsze po stronie prawa moralnego i taki był w życiu. Kawaler Orderu Leopolda II za popularyzację kultury belgijskiej w młodych swych latach górnych i chmurnych.

W sierpniu 1914 roku, po wybuchu wojny, wstąpił do I Brygady Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego, którego został adiutantem. Członek Polskiej Organizacji Narodowej (1914)[6]. Następnie pełnił funkcję oficera werbunkowego oraz kronikarza I Brygady[5]. 28 kwietnia 1916 roku został awansowany na chorążego, a 1 stycznia 1917 roku – podporucznika 5 pułku piechoty Legionów Polskich[7]. Od września 1918 roku działał w Polskiej Organizacji Wojskowej w Krakowie.

18 listopada 1918 generał Bolesław Roja mianował go kierownikiem Biura Prasowego w Polskiej Komendzie Wojskowej w Krakowie[8]. Następnie służył jako sztabowy oficer łącznikowy podczas walk o Przemyśl. Relacjonował następnie obronę Lwowa i Kresów Wschodnich w czasie walk polsko-ukraińskich, w okresie do stycznia 1919. W grudniu 1918 został pierwszym redaktorem naczelnym tygodnika „Żołnierz Polski”, po czym od wiosny 1919 zrezygnował, aby relacjonować walki wojny polsko-bolszewickiej – wyprawy na Wilno i Kijów. Kierował wówczas Biurem Prasowym Naczelnego Dowództwa, co spowodowało później głośne oskarżenia o nadużycia finansowe, lecz ostatecznie nieudowodnione. Zweryfikowany w stopniu kapitana ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 roku i 274. lokatą w korpusie oficerów piechoty. W latach 1923–1924 był oficerem rezerwy 14 pułku piechoty we Włocławku[9]. W 1934 roku pozostawał w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Warszawa Miasto III z przydziałem do Oficerskiej Kadry Okręgowej Nr I[10].

Należał do pierwszego składu redakcji pisma „Skamander”[11]. Od stycznia 1921 przez kilka miesięcy przebywał w USA z odczytami agitacyjnymi i informującymi o sytuacji kraju, w środowisku polonijnym. Jego twórczość w latach 20. była obfita: Kaden wydawał wtedy powieści, wspomnienia i zbiory opowiadań. Od 1922 rozpoczął druk w odcinkach powieści politycznej Generał Barcz, uważanej za najważniejszą w karierze Kadena-Bandrowskiego, która spotkała się z żywym i zróżnicowanym przyjęciem i wywołała polemiki. Powieść opowiada o dniach odzyskania przez Polskę niepodległości i oparta jest na faktach – większość postaci i część zdarzeń miała odpowiedniki w rzeczywistości. Od 1925 drukował odcinki kolejnej ważnej powieści, Czarne skrzydła o tematyce społeczno-politycznej, opowiadającej o losie górników Zagłębia Dąbrowskiego, a w 1932 napisał powieść polityczną Mateusz Bigda, analizującą walkę o władzę w powojennej Polsce. Nadal intensywnie działał na polu publicystyki i promowania literatury. Trzecią powieścią cyklu rozpoczętego przez Czarne skrzydła miały być Białe skrzydła, pisane od 1937 i ukończone dopiero w 1942, którego większość maszynopisu zaginęła jednak podczas wojny.

W latach 1923–1926 przewodniczył Związkowi Zawodowemu Literatów Polskich, ponownie w 1933. W latach 1933–1939 był sekretarzem generalnym Polskiej Akademii Literatury. W 1928 otrzymał Państwową Nagrodę Literacką[12]. Był też radnym Warszawy.

Podczas obrony stolicy 8 września 1939 roku objął dział propagandy prasowej w Komisariacie Cywilnym przy dowództwie obrony. W trakcie okupacji niemieckiej, mimo propozycji opuszczenia miasta, pozostał w Warszawie (do której przeprowadził się podczas dwudziestolecia międzywojennego). Wtedy też uczestniczył w tajnym nauczaniu literatury i udzielał lekcji muzyki. Aresztowany przez Gestapo i przesłuchiwany[potrzebny przypis]. Ostatnim jego utworem napisanym podczas okupacji jest Jedwabny węzeł, którego odnalezione fragmenty ogłosiła Irena Szypowska w „Twórczości” (nr 11, 1959); była to końcowa część cyklu powieści politycznych.

Zmarł 8 sierpnia 1944, w czasie powstania warszawskiego, według mieszkańców budynku Sękocińska 3, w którym Kaden-Bandrowski mieszkał w tym czasie, podczas transportowania amunicji, został raniony w wyniku wybuchu granatu. Zmarł na drugi dzień po zdarzeniu. Jego ciało zostało pochowane w wojennym grobie przy Placu Narutowicza. Grób został odnaleziony podczas akcji ekshumacyjnej w kwietniu 1945 roku.

Jego powieści charakteryzują się wiernością faktom i wnikliwością. Zauważalne są w niej elementy behawioryzmu i ekspresjonizmu oraz niezwykle kontrastowe połączenia różnych stylów i środków literackich. W 1951 wszystkie jego utwory z wyjątkiem Miasta mojej matki i W cieniu zapomnianej olszyny zostały wycofane z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą[13] do czasów postalinowskiej odwilży [potrzebny przypis].

Wśród literatów pokolenia międzywojennego szczególnie krytycznie i lekceważąco odnosił się do twórczości pisarza Zbigniew Uniłowski (Wspólny pokój)[14].

Życie rodzinne

[edytuj | edytuj kod]

Był wyznania ewangelicko–reformowanego. W małżeństwie z Romaną ze Szpaków (primo voto Lewińska, aktorka teatralna[15]) (1882–1962) urodzili się synowie bliźniacy: Andrzej (1920–1943), podporucznik Armii Krajowej, zginął w akcji 3 czerwca 1943 w Warszawie; Paweł (1920–1944), porucznik AK, walczył w powstaniu warszawskim i poległ na Czerniakowie 15 września 1944 roku.

Juliusz Kazimierz Kaden-Bandrowski i jego synowie zostali pochowani na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie (kwatera 4-1-3)[16].

Ordery i odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Twórczość literacka

[edytuj | edytuj kod]
  • 1911 – Niezguła (powieść), Zawody (zbiór nowel)
  • 1913 – Proch
  • 1914 – Zbytki (opowiadania)
  • 1915 – Piłsudczycy, Bitwa pod Konarami (wspomnienia), Iskry (nowele)
  • 1916 – Mogiły, Spotkanie
  • 1919 – Łuk
  • 1920 – Jesień (dramat)
  • 1922 – Generał Barcz
  • 1923 – Karty w tas (dramat), Wakacje moich dzieci (opowiadania)
  • 1924 – Przymierze serc i inne nowele
  • 1925 – Miasto mojej matki (opowiadania)
  • 1926 – Europa zbiera siano (reportaże)
  • 1926 – W cieniu zapomnianej olszyny (opowiadania)
  • 1927 – Nad brzegiem wielkiej rzeki (opowiadania dla młodzieży)
  • 1928 – Czarne skrzydła, cz. 1: Lenora (powieść)
  • 1929 – Czarne skrzydła, cz. 2: Tadeusz) (powieść)
  • 1932 – Aciaki z I A (opowiadania)
  • 1933 – Mateusz Bigda
  • 1939–1942 – Białe skrzydła (pierwodruk zachowanych fragmentów pt. Jedwabny węzeł w 1959)

Ekranizacje

[edytuj | edytuj kod]
 Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Juliusza Kadena-Bandrowskiego.

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

22 lutego 1980 jednej z warszawskich ulic na terenie dzielnicy Bemowo zostało nadane imię Juliusza Kadena-Bandrowskiego[25].

Imieniem Juliusza Kadena-Bandrowskiego nazwano ulice w Krakowie i Dąbrowie Górniczej.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Kaden-Bandrowski Juliusz, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-03-01].
  2. ↑ Tomasz Mościcki: Juliusz Kaden-Bandrowski. culture.pl, 02-2017. [dostęp 2023-03-01]. (pol.).
  3. ↑ Ludwik Hass, Ambicje rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928. Warszawa 1984, s. 232.
  4. ↑ Promocja „sub auspiciis imperatoris”. „Nowości Illustrowane”. Nr 21, s. 3, 20 maja 1905. 
  5. ↑ a b Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan. Warszawa 1996. Tom 4, s. 8.
  6. ↑ Jerzy Holzer, Jan Molenda, Polska w pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1967, s. 369.
  7. ↑ Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich w dniu oddania Legionów Polskich Wojsku Polskiemu (12 kwietnia 1917), Warszawa 1917, s. 23.
  8. ↑ Rozkazy DOGen. Kraków ↓, Nr 11 z 18 listopada 1918 roku.
  9. ↑ Rocznik Oficerski 1923, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Warszawa 1924, s. 165, 476. Rocznik Oficerski 1924, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Warszawa 1924, s. 156, 417.
  10. ↑ Rocznik Oficerski Rezerw 1934, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1934, L.dz. 250/mob. 34, s. 9, 809.
  11. ↑ Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan. Warszawa 1996. Tom 4, s. 9.
  12. ↑ Andrzej Garlicki, Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, Wiedza Powszechna, 1999, s. 145, ISBN 978-83-214-1101-9 [dostęp 2021-07-02], Cytat: Miasto mojej matki ( 1925 ) i W cieniu zapomnianej olszyny ( 1926 ) , uhonorowanych 1928 państw . nagrodą lit. (pol.).
  13. ↑ Cenzura PRL : wykaz książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951 r.. posł. Zbigniew Żmigrodzki. Nortom: Wrocław, 2002, s. 19. ISBN 83-85829-88-1.
  14. ↑ Bolesław Faron: Wstęp (Wspólny pokój i inne utwory, Kraków 1976, s. XLIII-XLIV); por. s. 25, 146.
  15. ↑ Z dramatu do wodewilu. „Nowości Illustrowane”. Nr 24, s. 13, 13 czerwca 1914. 
  16. ↑ śp. Juliusz Kaden-Bandrowski
  17. ↑ M.P. z 1928 r. nr 111, poz. 175 „za zasługi na polu działalności literackiej”.
  18. ↑ Odznaczenia orderem Polonia Restituta. „Kurier Warszawski”. Nr 134, s. 16, 15 maja 1928. 
  19. ↑ Kronika. Odznaczenia. „Gazeta Lwowska”, s. 3, Nr 238 z 16 października 1928. 
  20. ↑ M.P. z 1931 r. nr 87, poz. 137 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
  21. ↑ Odznaczenia Krzyżem i Medalem Niepodległości. „Słowo Polskie”, s. 8, Nr 104 z 17 kwietnia 1931. 
  22. ↑ Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 35 z 26 września 1922
  23. ↑ M.P. z 1932 r. nr 259, poz. 297 „za zasługi na polu literatury”.
  24. ↑ M.P. z 1938 r. nr 262, poz. 616 „za zasługi na polu pracy zawodowej”.
  25. ↑ Uchwała nr 60 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 22 lutego 1980 r. w sprawie nadania nazw ulicom, Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 29 czerwca 1980 r., nr 8, poz. 6, s. 2.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Rozkazy Dowództwa Okręgu Generalnego Kraków. Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa. [dostęp 2018-10-20].
  • Juliusz Kaden-Bandrowski: Generał Barcz (wstęp Michała Sprusińskiego). Kraków: Ossolineum, 1975.
  • Jadwiga i Eugeniusz Szulcowie: Cmentarz Ewangelicko–Reformowany w Warszawie. Zmarli i ich rodziny. Warszawa: PIW, 1989, s. 20–21.
  • Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny (pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan). Warszawa 1996. Tom 4.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Członkowie Polskiej Akademii Literatury
Członkowie honorowi
Protektorzy