Leon Chwistek

Leon Chwistek
	Specjalność: filozofia, matematyka
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński
Doktorat	1906 ; Uniwersytet Jagielloński
Habilitacja	1928 – logika matematyczna ; Uniwersytet Jagielloński
Profesura	1938
	Nauczyciel akademicki na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie

Leon Chwistek
	; Leon Chwistek, ok. 1907–1912
Data i miejsce urodzenia	13 czerwca 1884 ; Kraków
Data i miejsce śmierci	20 sierpnia 1944 ; Barwicha k. Moskwy
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	malarstwo
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Teksty w Wikiźródłach

Leon Kazimierz Antoni Chwistek^[1] (ur. 13 czerwca 1884 w Krakowie, zm. 20 sierpnia 1944 w Barwisze(inne języki) koło Moskwy w Związku Radzieckim^[2]) – polski polihistor: naukowiec zajmujący się filozofią i matematyką, a także artysta: malarz, prozaik, teoretyk sztuki.

Życiorys

Był synem Bronisława i Emilii z Majewskich^[3]. Jego ojciec Bronisław Chwistek (1854 lub 1856–1922) był lekarzem klimatycznym w Krynicy i Zakopanem. Otworzył jeden z pierwszych zakładów wodoleczniczych w Zakopanem w wilii „Hygea” na Krupówkach oraz sanatorium dla chorych nerwowo w wilii „Adasiówka”. Matka była pianistką i malarką, uczennicą Jana Matejki i Karola Mikulskiego.

Dzieciństwo spędził w Zakopanem. Tam zaprzyjaźnił się ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, Bronisławem Malinowskim, Karolem Szymanowskim i Tadeuszem Szymberskim. Do gimnazjum, które ukończył w 1902, uczęszczał w Krakowie, gdzie mieszkał u swojego wujostwa: architekta Eustachego Śmiałowskiego i Edomondy z Majewskich.

W latach 1903–1904 jako wolny słuchacz studiował na krakowskiej ASP u Józefa Mehoffera. W latach 1902–1906 Uniwersytecie Jagiellońskim studiował filozofię, psychologię i matematykę. W roku 1906 doktoryzował się rozprawą O aksjomatach, w roku 1907 złożył egzamin nauczycielski. Od tego roku, przez dwadzieścia lat z przerwami, nauczał matematyki i propedeutyki filozofii w Państwowym III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie, które sam wcześniej ukończył. W latach 1908–1909 kontynuował studia filozoficzne w Getyndze, gdzie słuchał wykładów Henri Poincarégo. Tam też poznał swoją przyszłą żonę. W 1910 przebywał w Wiedniu, gdzie zafascynowało go weneckie malarstwo renesansowe. W latach 1913–1914 studiował w Paryżu rysunek i po raz pierwszy zetknął się z twórczością kubistów. Tam też stoczył słynny (wygrany) pojedynek na szable z malarzem Władysławem Dunin-Borkowskim, który publicznie obraził jego narzeczoną i późniejszą żonę Olgę Steinhausównę (jednym z sekundantów Chwistka był Bolesław Wieniawa-Długoszowski).

W latach 1914–1916 był w szeregach Pierwszej Brygady Legionów. Został odznaczony Krzyżem Niepodległości.

W 1917 był współzałożycielem krakowskiej grupy „Ekspresjoniści Polscy”, przemianowanej w roku 1919 na Formistów. Chwistek został jej czołowym teoretykiem^[4].

W 1919 był jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Od roku 1922 wykładał matematykę dla przyrodników na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie habilitował się w roku 1928 z logiki matematycznej. Dzięki m.in. rekomendacji Bertranda Russella i Stefana Banacha objął w 1930 katedrę logiki matematycznej i stanowisko profesora nadzwyczajnego na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (kontrkandydatem był Alfred Tarski). W 1938 został mianowany profesorem zwyczajnym.

Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Lwowa przez ZSRR pozostał na uczelni. Rozpoczął także współpracę z Czerwonym Sztandarem. We wrześniu 1940 wstąpił do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy^[5]. W czerwcu 1941, tuż przed wkroczeniem wojsk niemieckich, ewakuował się ze Lwowa wraz z wojskami sowieckim w głąb Rosji. Od 1941 do 1943 mieszkał w Tbilisi, gdzie nauczał analizy matematycznej, od 1943 zaś w Moskwie. Działał w Związku Patriotów Polskich w ZSRR. Na wniosek ZPP został dokooptowany do Krajowej Rady Narodowej, choć pozostał bezpartyjny. Publikował w organie ZPP – „Wolna Polska”. Zmarł w 1944 w Barwisze k. Moskwy po długotrwałej chorobie. Jego prochy spoczywają w masowej mogile ofiar represji stalinowskich na Cmentarzu Dońskim w Moskwie; symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie^[6] (pas AA).

Jego żoną była Olga (1892–1962) – siostra Hugona Steinhausa, siostrą – Anna Stożkowa, żona matematyka Włodzimierza Stożka, córką – Alina Dawidowiczowa (1918–2007), matematyczka, malarka i autorka wspomnień, zaś wnukami – architekt Agnieszka Mancewiczowa (1940-2021) i matematyk Antoni Leon Dawidowicz (1952–2022).

Twórczość

Matematyka

Jako logik działał na obrzeżach tzw. szkoły lwowsko-warszawskiej, której założycielem był Kazimierz Twardowski. Swoje koncepcje logiczne (rozszerzenie teorii typów logicznych) tworzył w odniesieniu do prac Bertranda Russella i Henri Poincarégo. Był też (obok Jana Łukasiewicza) jednym z prekursorów stosowania w logice tzw. notacji polskiej.

Powieści

Kardynał Poniflet – powieść napisana w 1906 roku, a zniszczona w rękopisie w 1917 roku^[7];
Pałace Boga – powieść napisał w latach 1932–1933. Przez następne lata bezskutecznie starał się wydać ją drukiem. Wydawcy obawiali się opublikować powieść ze względu na jej radykalizm społeczny, a autor nie chciał iść na żadne kompromisy. W 1934 w czasopiśmie „Czas” ukazało się kilka jej fragmentów. Latem 1939 Stefan Napierski zdecydował się drukować Pałace Boga w redagowanym przez siebie dwumiesięczniku Ateneum^[8]. Po wojnie Ludwik Bohdan Grzeniewski na podstawie zachowanych fragmentów podjął się rekonstrukcji powieści^[9].

Teoria sztuki

Był głównym teoretykiem formizmu. Teorię strefizmu można traktować jako rozwinięcie i kontynuację formizmu. Zgodnie z jego regułami, kompozycja obrazu była podzielona na strefy, charakteryzujące się dominantą jednej barwy i jednego zwielokrotnionego kształtu. W roku 1935 na łamach łódzkiego czasopisma Forma została opublikowana polemika Chwistka z Władysławem Strzemińskim. Spór dotyczył konfrontacji strefizmu i unizmu.

Twórczość malarska

W malarstwie opowiadał się za twórczością spontaniczną. Był zafascynowany miastem i jego dynamicznością. Jego obrazy często nosiły tytuły Miasto, Łódź. Znaczną popularność zyskał jego obraz Szermierka z 1920 roku. Artysta zajmował się również sztuką portretową. W latach 1926–1930 wykonał wizerunki około stu osobistości z naukowych i intelektualnych środowisk Krakowa.

Jego prace znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Sztuki w Łodzi i innych.

Indywidualne wystawy malarstwa miał w 1927 roku w Krakowie i w 1934 roku we Lwowie.

Szermierka, 1919
Akt kobiecy, ok. 1919
Łódka, ok. 1919
Łódź, 1919
Salamandry, ok. 1920
Portret Tytusa Czyżewskiego, ok. 1920
Akt kobiecy – Motyle, ok. 1920
Kąpiące się, ok. 1920
Miasto fabryczne, ok. 1920
Leżący akt kobiecy, ok. 1922
Leda, ok. 1925
Uczta, ok. 1925
Portret doktora Jakóbca, 1925–1927
Portret żony, 1927
Wenus, 1928
Karuzela, 1936
Pochód, 1937
Akt, 1939

Przypisy

↑ Leon Chwistek [online], geni_family_tree, 19 listopada 2019 [dostęp 2024-08-22] (pol.).
↑ Leon Chwistek (1884-1944) [online], data.bnf.fr [dostęp 2024-08-22] (fr.).
↑ A.Sz., Chwistek Leon, [w:] JadwigaJ. Czachowska, AlicjaA. Szałagan (red.), Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, t. 2, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1994, s. 56, ISBN 83-02-05446-1 .
↑ Michał Asanka-Japołł (prof.), Nowe prądy w sztuce polskiej. Strefista polski, art. mal. Leon Chwistek; [w:] „Łódź w Ilustracji”, 2 VIII 1925, nr 31 bis [winno być: 9 VIII 1925, nr 32], s. 7): „(…) Dr Leon Chwistek, wraz z Tytusem Czyżewskim, to pierwsi i jedyni w Polsce formiści w swoich śmiałych teoriach i pracach, jako dążeniach par exellance nowej sztuki. Dali szereg wystaw, największą w r. 1918, I-ą wystawę formistów w Krakowie, od której poczyna się nowa era tej „nowej sztuki”. Czy i o ile zaważy na szali sztuki w jej rozwoju, szczególnie polskiej, trudno prorokować lub jednostronnie decydować; są to wysiłki, są to ewolucje, śmiałych poczynań fakta, z którymi warto zapoznać się abyśmy nie grzeszyli ignorancją, zwłaszcza że dr Chwistek należy tutaj do ludzi europejskiego znaczenia. Jest bowiem pionierem nie frazesu czy reklamy, ale wysiłku, pracy twórczej, artystycznej, może w najczystszej formie!”.
↑ Bohdan Urbankowski, Czerwona msza, czyli uśmiech Stalina, t. 1, Warszawa 1998, s. 123.
↑ Jan WiktorJ.W. Tkaczyński Jan WiktorJ.W. (red.), Pro Memoria III. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na cmentarzach Krakowa 1803-2017, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 48, ISBN 978-83-233-4527-5 .
↑ Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pożegnanie jesieni, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, ISBN 83-06-00783-2 (s. 7).
↑ Ludwik Bohdan Grzeniewski, Leona Chwistka Pałace Boga, s. 19.
↑ Leona Chwistka Pałace Boga – próba rekonstrukcji, Warszawa, PIW, wyd.: 1968, 1979, ISBN 83-06-00072-2.

Bibliografia

Michał Asanka-Japołł. Nowe prądy w sztuce polskiej. Strefista polski, art. mal. Leon Chwistek. „Łódź w Ilustracji”. nr 32, s. 7, 1925.
Kazimierz Pasenkiewicz, Pierwsze systemy semantyki Leona Chwistka, Kraków: UJ, 1961.
Karol Estreicher (mł.), Leon Chwistek. Biografia artysty (1884–1944), Kraków: PWN, 1971.
Mieczysław Wallis, Secesja, Wydanie II, Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1974.
Zofia Baranowicz, Polska awangarda artystyczna 1918–1939, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1979.
Zofia Jeżewska, Leon Chwistek (krótki zarys życia i twórczości), Warszawa: Epoka, 1980.
Joanna Pollakówna, Malarstwo polskie między wojnami 1918–1939, Warszawa: Auriga, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,1982, ISBN 83-221-0191-0.
Alina Dawidowiczowa, Zeschnięte liście i kwiat..., Kraków: Wydawnistwo Literackie, 1989.
Karol Chrobak, Niejedna rzeczywistość. Racjonalizm krytyczny Leona Chwistka, inter esse, Kraków 2004.
Karol Chrobak, What Plurality of Realities? Some Critical Remarks on the Philosophy of Leon Chwistek, „Polish Journal of Philosophy”, Vol. VI, No. 1 (Spring 2012), s. 7–25.
Mariusz Urbanek: Genialni. Lwowska Szkoła Matematyczna. Warszawa: Wydawnictwo „Iskry”, 2014. ISBN 978-83-244-0381-3.

Linki zewnętrzne

Prace Leona Chwistka dostępne w Sieci (Katalog HINT)
Karol Chrobak – W pryzmacie rzeczywistości. O Leonie Chwistku
Leon Chwistek, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-21] .
Wystawa akwarel Leona Chwistka Leon Chwistek w serwisie Culture.pl
Leon Chwistek – baron Brummel de Buffadero Bluff, portal histmag.org
Biografia i prace Leona Chwistka na stronie krakowskiej Galerii Sztuki ATTIS
Profil na stronie Biblioteki Sejmowej
Publikacje L. Chwistka w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa na Polona.pl

[1] Leon Chwistek [online], geni_family_tree, 19 listopada 2019 [dostęp 2024-08-22] (pol.).

[2] Leon Chwistek (1884-1944) [online], data.bnf.fr [dostęp 2024-08-22] (fr.).

[3] A.Sz., Chwistek Leon, [w:] JadwigaJ. Czachowska, AlicjaA. Szałagan (red.), Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, t. 2, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1994, s. 56, ISBN 83-02-05446-1 .

[4] Michał Asanka-Japołł (prof.), Nowe prądy w sztuce polskiej. Strefista polski, art. mal. Leon Chwistek; [w:] „Łódź w Ilustracji”, 2 VIII 1925, nr 31 bis [winno być: 9 VIII 1925, nr 32], s. 7): „(…) Dr Leon Chwistek, wraz z Tytusem Czyżewskim, to pierwsi i jedyni w Polsce formiści w swoich śmiałych teoriach i pracach, jako dążeniach par exellance nowej sztuki. Dali szereg wystaw, największą w r. 1918, I-ą wystawę formistów w Krakowie, od której poczyna się nowa era tej „nowej sztuki”. Czy i o ile zaważy na szali sztuki w jej rozwoju, szczególnie polskiej, trudno prorokować lub jednostronnie decydować; są to wysiłki, są to ewolucje, śmiałych poczynań fakta, z którymi warto zapoznać się abyśmy nie grzeszyli ignorancją, zwłaszcza że dr Chwistek należy tutaj do ludzi europejskiego znaczenia. Jest bowiem pionierem nie frazesu czy reklamy, ale wysiłku, pracy twórczej, artystycznej, może w najczystszej formie!”.

[5] Bohdan Urbankowski, Czerwona msza, czyli uśmiech Stalina, t. 1, Warszawa 1998, s. 123.

[6] Jan WiktorJ.W. Tkaczyński Jan WiktorJ.W. (red.), Pro Memoria III. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na cmentarzach Krakowa 1803-2017, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 48, ISBN 978-83-233-4527-5 .

[7] Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pożegnanie jesieni, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, ISBN 83-06-00783-2 (s. 7).

[8] Ludwik Bohdan Grzeniewski, Leona Chwistka Pałace Boga, s. 19.

[9] Leona Chwistka Pałace Boga – próba rekonstrukcji, Warszawa, PIW, wyd.: 1968, 1979, ISBN 83-06-00072-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]