Lider (okręt)

Holenderski lekki krążownik (klasyfikowany początkowo jako lider) Hr.Ms. „Tromp”

Lider, przewodnik flotylli (z ang. flotilla leader) – określenie klasy okrętów przeznaczonych do służby jako okręty flagowe flotylli niszczycieli lub też jako okręty wykonujące zadania zwiadowcze na rzecz całej floty^[1]. W zależności od koncepcji taktycznej obowiązującej w danej flocie, lider to albo specjalnie zbudowany niszczyciel, zazwyczaj większy i silniej uzbrojony od innych niszczycieli, lub, rzadziej, specjalny mały i szybki krążownik lekki. Określenie to może dotyczyć zarówno przeznaczenia okrętu, jak i jego konstrukcji podobnej do okrętów budowanych jako przewodnicy flotylli, mimo niepełnienia takiej funkcji. Duże niszczyciele określane też bywają w piśmiennictwie jako superniszczyciel (ang. super destroyer)^[2].

Okręty tego typu budowano pomiędzy 1906 a 1945 rokiem^[3]. Pierwszym okrętem, który wszedł do służby jako lider, był brytyjski HMS „Swift” w 1910 roku, stąd też rozpowszechniła się angielska nazwa tej podklasy.

Historia

Okręty klasy liderów, jako podklasy niszczycieli, były konstruowane przede wszystkim w Wielkiej Brytanii, od I wojny światowej do połowy lat 30. XX wieku^[4]. Lidery z lat 30., używane podczas II wojny światowej, były oparte na konstrukcji standardowych niszczycieli grupy typów A – I, lecz były nieco większe i nosiły zazwyczaj 5 dział kalibru 120 mm, zamiast 4 dział. Dla każdej nowo budowanej flotylli niszczycieli, budowano w tym okresie zbliżony do nich konstrukcyjnie lider^[5]. Od drugiej połowy lat 30. zrezygnowano jednak w Wielkiej Brytanii z budowania większych liderów, a okrętami flagowymi stały się zwykłe niszczyciele, odpowiednio przystosowane do tej funkcji, głównie pod względem wyposażenia w powiększone pomieszczenia sztabowe. Jednocześnie, wielkość zwykłych niszczycieli rosła, przez co nie potrzebowano odrębnych silniejszych liderów. Niektóre państwa, przede wszystkim Japonia, używały zwykłych lekkich krążowników jako okrętów flagowych flotylli niszczycieli; były one jednak klasyfikowane jako zwykłe krążowniki (jap. jun’yōkan), pomimo że były wśród nich także mniejsze krążowniki, jak typ Tenryū^[6].

Część państw budowała obok zwykłych niszczycieli większe i silniejsze jednostki, przeznaczone jednak głównie do działań z jednostkami tego samego rodzaju i walki z niszczycielami, a nie przewodzenia flotyllom niszczycieli, niebędące więc liderami w sensie ścisłym. Mimo to, są tak również określane z uwagi na rozmiary i uzbrojenie^[5]. Koncepcja ta kładła oprócz uzbrojenia nacisk na rozwijanie większej prędkości od zwykłych niszczycieli, dzięki dużym i mocnym siłowniom^[7]. Były to przede wszystkim francuskie niszczyciele wyodrębnionej klasy contre-torpilleurs (dosłownie „kontrtorpedowce”) z lat 20. i 30. i włoskie klasy esploratori leggeri („lekki zwiadowca”) z I wojny światowej i lat 20.^[8][5] Zalicza się do nich również brytyjskie silne niszczyciele typu Tribal, które nie miały przewodzić innym niszczycielom, ale działać we własnych flotyllach^[9]. Również ZSRR rozwijał odrębną klasę silniejszych niszczycieli nazwanych liderami od lat 30. do II wojny światowej (ros. лидер, lider)^[5]. Dotyczy to również państw dysponujących małymi marynarkami, które miały w ich składzie nieliczne duże niszczyciele, jak Polska (typ Grom) czy Jugosławia („Dubrovnik”)^[9]. Przy tym, włoskie esploratori leggeri zostały jeszcze przed II wojną światową w 1938 roku przeklasyfikowane na zwykłe niszczyciele, a radzieckie lidery – po wojnie (w 1949)^[5]. Niektóre państwa budowały z kolei przed II wojną światową jedynie duże niszczyciele, odpowiadające wielkością i uzbrojeniem zagranicznym liderom (przede wszystkim Niemcy i Japonia). W szczególności Japonia od lat 20. budowała niszczyciele tzw. „specjalnego typu”, poczynając od typu Fubuki^[10].

Traktat waszyngtoński z 1922 roku nie regulował kwestii ilości niszczycieli w marynarkach państw-sygnatariuszy, ograniczał jedynie maksymalną wyporność krążowników, niszczycieli i okrętów podwodnych do 10 tysięcy ton i był to limit, do którego w praktyce żaden niszczyciel się nie zbliżył. W roku 1927 Wielka Brytania posiadała 18 superniszczycieli uzbrojonych w pięciocalowe działa artylerii głównej, o łącznym tonażu 31 310 ton^[11][12]. W tym samym czasie Francja posiadała takich okrętów 13 (31 791 ton), Włochy osiem (14 889 ton) a Japonia cztery (7400 ton)^[12]; USA nie posiadały takich okrętów wcale (najsilniejsze niszczyciele amerykańskie uzbrojone były w działa czterocalowe)^[11]. Podczas Genewskiej Konferencji Morskiej Brytyjczycy zaproponowali, by wyporność dużych niszczycieli ograniczyć do 1700 ts, a zwykłych niszczycieli do 1400 ts^[11].

Traktat londyński z 1930 roku wprowadził limit wyporności dla zwykłych niszczycieli na 1500 ts (1524 t), a liderów na 1850 ts (1880 t), kaliber dział obu grup był limitowany do 130 mm (ograniczenia te jednak zostały przyjęte tylko przez USA, Wielką Brytanię i Japonię)^[13]. Traktat ten jednak nie posługiwał się terminem „lider”, a jedynie określał, że niszczyciele o wyporności przekraczającej 1500 ts mogą stanowić do 16% przyznanego tonażu. Drugi traktat londyński z 1936 zarówno lidery i niszczyciele zaliczał do klasy 3c – okrętów z działami nieprzekraczającymi kalibru 155 mm, o wyporności do 3000 ts (traktat ten również obowiązywał jedynie USA, Wielką Brytanię i Francję).

W czasie I wojny światowej Niemcy rozpoczęły budowę superniszczyciela SMS V 116, jednak nie zdążył on wziąć udziału w walkach i został przekazany Włochom w ramach reparacji wojennych^[14].

Przykładowe typy liderów:

• Niszczyciele typu Faulknor
• Niszczyciele typu Porter
• Niszczyciele typu Marksman
• Niszczyciele typu Anzac
• Niszczyciele typu Leningrad
• Niszczyciele typu Leone^[14]
• Niszczyciele typu Taszkient

Inne okręty uznawane w literaturze za lidery (niebędące liderami w sensie ścisłym):

• Niszczyciele typu Navigatori
• Niszczyciele typu 2400-tonowego
• Niszczyciele typu Le Fantasque
• Niszczyciele typu Mogador
• Niszczyciele typu Tribal
• Krążowniki lekkie typu Tromp
• Krążowniki lekkie typu Tenryu

Po II wojnie światowej

Określenie klasy liderów zanikło tuż po II wojnie światowej, kiedy działania morskie zmieniły swój charakter i ostatecznie odpadła potrzeba posiadania silniejszych okrętów dla przewodzenia flotyllom niszczycieli. W 1949 roku ZSRR formalnie przeklasyfikował lidery na niszczyciele (według radzieckiej terminologii: torpedowe eskadrowe)^[5]. Jednakże echo nazewnictwa przetrwało we wprowadzonej na początku lat 50. w USA nowej klasie dużych „eskortowców floty”, noszących sygnatury poprzedzone prefiksem DL – destroyer leader, z których pierwszym był USS „Norfolk” (DL-1)^[15]. Okręty te jednak nie były nazywane liderami, a fregatami^[15]. Podczas reformy klasyfikacji w 1975 roku przeklasyfikowano większe z nich na krążowniki rakietowe, a mniejsze na niszczyciele^[15].

Przypisy

1. NormanN. Friedman NormanN., British Cruisers: Two World Wars and After, Seaforth Publishing, 24 stycznia 2011, s. 155, ISBN 978-1-84832-078-9 [dostęp 2017-10-17]  (ang.).
2. Robert Gardiner (red.): Super destroyers. Greenwich: Conway Maritime Press, 1978, s. IV okł., seria: Warship Special. 2. ISBN 0-85177-131-9. (ang.).
3. RobertR. Gardiner RobertR., David K.D.K. Brown David K.D.K., The Eclipse of the Big Gun: The Warship 1906-1945, Conway Maritime, 1 sierpnia 2004, s. 80-86, ISBN 978-0-85177-953-9 [dostęp 2017-10-17]  (ang.).
4. Development of the Super-destroyer, „Shipbuilding & Shipping Record: A Journal of Shipbuilding, Marine Engineering, Dock, Harbours & Shipping”, 55, styczeń 1940 [dostęp 2017-10-16]  (ang.). Brak numerów stron w czasopiśmie
5. A.W. Płatonow, Sowietskije minonoscy. Czast I, Petersburg: 2003, ISBN 5-8172-0078-3, (ros.), s.19, 27, 32, 69
6. Eric Lacroix, Linton Wells: Japanese Cruisers of the Pacific War. London: Chatham Publ, 1997, s. 17. ISBN 1-86176-058-2. (ang.).
7. Kaczur 2008 ↓, s. 5.
8. Avvisi – Esploratori | Almanacco storico navale. Ministero Della Difesa. [dostęp 2018-10-06]. (wł.).
9. David Lyon: The British Tribals, 1935. W: Robert Gardiner (red.): Super destroyers. Greenwich: Conway Maritime Press, 1978, s. 49-50, seria: Warship Special. 2. ISBN 0-85177-131-9. (ang.).
10. Anthony Watts: The Japanese ′Special′ Type 1923. W: Robert Gardiner (red.): Super destroyers. Greenwich: Conway Maritime Press, 1978, s. 3, seria: Warship Special. 2. ISBN 0-85177-131-9. (ang.).
11. AllanA. Westcott AllanA., International Notes: Three Power Naval Conference, „United States Naval Institute Proceedings”, 53 (2), 1927, s. 895 [dostęp 2017-10-17]  (ang.).
12. Build Cruisers Now, „United States Naval Institute Proceedings”, 53 (1), 1927, s. 389–390 [dostęp 2017-10-17]  (ang.).
13. Tekst traktatu londyńskiego (ang.) – artykuły 15 i 16.4.
14. AntonyA. Preston AntonyA., Dreadnought to nuclear submarine, H.M. Stationery Office; National Maritime Museum, 1980, s. 10, 29, ISBN 978-0-11-290319-2 [dostęp 2017-10-17]  (ang.).
15. Conway’s All the world’s fighting ships, 1947–1995. Robert Gardiner, Stephen Chumbley (red.). Annapolis: Naval Institute Press, 1995, s. 579-581, 593. ISBN 1-55750-132-7. (ang.).

Bibliografia

• Robert Gardiner (red.): Super destroyers. Greenwich: Conway Maritime Press, 1978, seria: Warship Special. 2. ISBN 0-85177-131-9. (ang.).
• A.W. Płatonow: Sowietskije minonoscy. Czast I. Petersburg: 2003. ISBN 5-8172-0078-3. (ros.).
• Pawieł Kaczur: «Gonczyje psy» Krasnogo fłota. Lidery Wielikoj Otieczestwiennoj. Moskwa: Jauza – Kollekcyja – EKSMO, 2008. ISBN 978-5-699-31614-4. (ros.).

Encyklopedie internetowe (typ statku):

• БРЭ: 2173675