Pasja (film 1977)
| Gatunek | |
|---|---|
| Rok produkcji |
1977 |
| Data premiery |
14 marca 1978 |
| Kraj produkcji | |
| Język | |
| Czas trwania |
110 min |
| Reżyseria | |
| Scenariusz | |
| Główne role | |
| Muzyka | |
| Zdjęcia | |
| Scenografia | |
| Montaż | |
| Wytwórnia |
Pasja – polski film historyczny z 1977 roku w reżyserii Stanisława Różewicza, na podstawie scenariusza Andrzeja Kijowskiego i Edwarda Żebrowskiego. Film przedstawia dzieje powstania krakowskiego z roku 1846, na tle ostatnich dni życia działacza rewolucyjnego Edwarda Dembowskiego. Głównym tematem filmu jest konflikt między wolą romantycznej, pozbawionej szans na zwycięstwo walki a pragmatycznym konserwatyzmem. Pasja otrzymała w chwili premiery pozytywne recenzje i zdobyła Grand Prix Złote Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, ex aequo z filmem Bez znieczulenia (1978) Andrzeja Wajdy.
Fabuła
[edytuj | edytuj kod]
Film otwiera scena pokazująca ekshumację ciał leżących w zbiorowym grobie 14 kwietnia 1846 roku, po upadku rewolucji krakowskiej, kiedy Austriacy usiłowali udowodnić śmierć przywódcy powstania, Edwarda Dembowskiego. Ciała Dembowskiego nie udaje się jednak zidentyfikować[1].
Akcja filmu cofa się do przełomu lat 1845 i 1846, kiedy Dembowski rozpoczyna intensywne przygotowania do wywołania powstania przeciwko zaborczej władzy austriackiej. We Lwowie spotyka się z Franciszkiem Smolką, byłym członkiem Stowarzyszenia Ludu Polskiego, który jest jednak niechętny kolejnemu wystąpieniu zbrojnemu. Dembowski decyduje się zachęcić lud Wolnego Miasta Krakowa do powstania poprzez wydanie dekretów uwłaszczeniowych[2].
W połowie lutego 1846 roku wybuch powstania wstrzymują aresztowania głównych przywódców w Poznaniu i we Lwowie. Dembowski jednak się nie poddaje. Próbuje bezskutecznie agitować wśród chłopów i rozmawiać z przywódcą rabacji galicyjskiej Jakubem Szelą (scena ahistoryczna), potem przedziera się wraz z nielicznymi siłami z Wieliczki do Krakowa, aż w końcu w akcie desperacji prowadzi procesję katolicką na Podgórze w celu przekonania chłopów do rewolucji, aż do momentu masakry uczestników procesji 27 lutego 1846 roku ze strony wojsk austriackich[2].
Obsada
[edytuj | edytuj kod].jpg)
Źródło: Filmpolski.pl[3]
- Piotr Garlicki – Edward Dembowski
- Zbigniew Zapasiewicz – Jan Tyssowski
- Bolesław Smela – Jakub Szela
- Wojciech Alaborski – Wiesiołowski
- Henryk Machalica – Smolka
- Mieczysław Hryniewicz – Walerian Kalinka
- Edmund Fetting – audytor Zajączkowski
- Mieczysław Voit – Wolski
- Józef Fryźlewicz – Teofil Wiśniewski, prezes Trybunału Galicji
- Paweł Unrug – człowiek Szeli
- Anna Dymna – Magdalena Kaszycka
- Piotr Różański – współpracownik Dembowskiego krytykujący jego wejście do Rządu Narodowego
- Gabriel Nehrebecki – mężczyzna w salonie krakowskim
- Bogusław Linda – mężczyzna w salonie krakowskim
- Tomasz Zaliwski – mężczyzna w salonie krakowskim
- Marcin Troński – aresztujący Dembowskiego
- Arkadiusz Bazak – współpracownik Wiesiołowskiego
Produkcja
[edytuj | edytuj kod]
Współautorem scenariusza do Pasji był Andrzej Kijowski, późniejszy współorganizator Polskiego Porozumienia Niepodległościowego[4] oraz autor książki Listopadowy wieczór o działaczach romantycznych i rewolucjonistach[5]. Kijowski wespół z reżyserem Edwardem Żebrowskim napisał scenariusz do Pasji jeszcze w 1975 roku[5]. Film miał kręcić właśnie Żebrowski, lecz z powodu choroby tegoż Zespół Filmowy „Tor” zaproponował realizację projektu Stanisławowi Różewiczowi[5]; temu zaś spodobał się „wielowymiarowy rysunek bohatera”[6]. Mimo zmiany reżysera celem projektu wciąż było podważenie oficjalnej narracji historycznej, jaką reprezentowały widowiska pokroju Potopu (1974) Jerzego Hoffmana oraz skrajnie nacjonalistycznego Hubala (1974) Bohdana Poręby[5]. Omawiając film po latach, Marcin Maron uznawał, że „Pasja miała być próbą rzetelnego zbadania postaw i wartości romantycznych (pojmowanie wolności, czyn niepodległościowy, stosunek jednostka – społeczeństwo), mówiącą o prawdziwej historii, ale zmuszającą do krytycznego myślenia”[6].
Na potrzeby dramaturgii filmu i rozważań historiozoficznych Różewicz i Kijowski umieścili w Pasji fikcyjne sceny spotkania Edwarda Dembowskiego, najpierw z Jakubem Szelą, później zaś – formalnym dyktatorem powstania krakowskiego, Janem Tyssowskim. Zwłaszcza konfrontacja Dembowskiego z Tyssowskim miała służyć podkreśleniu konfliktu między postawą wolnościową a zachowawczą[7]. Różewicz umieścił również w Pasji retrospekcyjne sceny osobiste z udziałem Dembowskiego: chorobę umysłową żony, wspomnienia ojca oraz wydarzenia z powstania listopadowego, które Dembowski zapamiętał z dzieciństwa[8]. Różewicz zamierzał pozostawić widzom swobodę oceny postaci Dembowskiego. Sam mówił: „ani za, ani przeciw, ja jestem z Dembowskim”[9].
Istotną część Pasji stanowiło odniesienie do rabacji galicyjskiej, która zdaniem Różewicza „zadała powstaniu okrutny cios”[10]. Różewicz interpretował powstanie krakowskie jako arenę bratobójczej walki polskich szlachty i chłopów, w której:
wygrali Austriacy mający możliwość działania wszelkimi środkami: i siłą, i manipulacją. Dramat, ucieleśniony w osobach Dembowskiego i Szeli, którzy w najważniejszej sprawie społecznej chcieli tego samego, ale nie mogli o nią walczyć razem, stworzyły wieki historii, setki lat chłopskiej krzywdy, która przekreślała możliwość opartego na zaufaniu współdziałania[10].
Zdjęcia do Pasji były realizowane w Krakowie i jego okolicach, Przełęczy Krowiarki pod Zawoją oraz w Przemyślu[3]. Na potrzeby zimowych zdjęć plenerowych w marcu 1977 roku pod Babią Górą w Beskidzie Żywieckim przesypywano śnieg z lasu, aby nakręcić scenę wjazdu saniami w jednym dniu zdjęciowym, tuż przed świtem, by śnieg nie zdążył stopnieć[11]. Zdjęcia realizował operator filmowy Jerzy Wójcik, stały współpracownik Różewicza[12]. Scenografię zaprojektowali Jerzy Szeski i Andrzej Kowalczyk, natomiast muzykę do filmu skomponował Piotr Moss. Materiał filmowy zmontowała Urszula Śliwińska[3].
Odbiór
[edytuj | edytuj kod]Pasja miała premierę w kinach 14 marca 1978 roku i stała się wielkim wydarzeniem, otrzymując Grand Prix Złote Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, ex aequo z filmem Bez znieczulenia (1978) Andrzeja Wajdy[3].
Bożena Janicka w recenzji dla „Filmu” przekonywała, że Różewicz w swym filmie polemizuje z dotychczasową tradycją polskiego filmu historycznego, proponując widzom „prawdziwą rozmowę z wywołanymi z przeszłości ludźmi, a nie pustym miejscem lub echem; dialog, a nie reakcję czysto emocjonalną”[13]. Tadeusz Sobolewski zauważał, że w dziele Różewicza, Żebrowskiego i Kijowskiego „Romantyczna jest problematyka Pasji, choć nieromantyczny styl i nieromantyczne odpowiedzi”[13]. Rafał Marszałek zauważał, że główny problem filmu polega na sprzeczności pomiędzy idealizmem a praktycyzmem, a sama Pasja traktuje o niejednoznaczności postaw historycznych[14].
Marcin Maron podkreślał, że „Różewicz z właściwym sobie wyczuciem pokazał konflikt, który targał jego bohaterem, konflikt między świadomością konieczności użycia przemocy w działaniu rewolucyjnym, a główną ideą, jaka przyświecała temu działaniu, czyli utwierdzeniem wolności mającej być w istocie zniesieniem wszelkiej przemocy”[8]. Historyk Andrzej Łepkowski uznał Pasję za dość rzetelne „dzieło historiozoficzne”[14]. Tadeusz Lubelski zauważał, że w chwili premiery Pasja uruchamiała skojarzenia z kinem moralnego niepokoju, o czym miało świadczyć obsadzenie w głównych rolach Piotra Garlickiego i Zbigniewa Zapasiewicza, pierwszoplanowych aktorów z innego filmu „Toru”, Barw ochronnych (1976) Krzysztofa Zanussiego[15]. Tej samej opinii był Marek Hendrykowski, twierdząc, iż Pasja w chwili powstania była „utworem niezwykle aktualnym”, z „sugestywną” i „fascynującą” kreacją Garlickiego w roli Dembowskiego[16]. Jadwiga Łużyńska-Doroba przekonywała, że Pasja Różewicza stanowiła komentarz do późnych rządów Edwarda Gierka, ukazując skutki „oderwania się aparatu władzy od ludzi pracy, od mas społecznych”[17][18].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Maron 2015 ↓, s. 131–132.
- ↑ a b Maron 2015 ↓, s. 133.
- ↑ a b c d Pasja w bazie filmpolski.pl
- ↑ Maron 2015 ↓, s. 129.
- ↑ a b c d Maron 2015 ↓, s. 130.
- ↑ a b Maron 2015 ↓, s. 131.
- ↑ Maron 2015 ↓, s. 133–134.
- ↑ a b Maron 2015 ↓, s. 134.
- ↑ Sobolewski 1977 ↓, s. 19.
- ↑ a b Janicka 1978 ↓, s. 4.
- ↑ Sobolewski 1977 ↓, s. 20.
- ↑ Śmiałowski 2019 ↓, s. 62.
- ↑ a b Maron 2015 ↓, s. 137.
- ↑ a b Maron 2015 ↓, s. 138.
- ↑ Lubelski 2015 ↓, s. 466.
- ↑ Hendrykowski 1999 ↓, s. 96.
- ↑ Maj 2013 ↓, s. 17.
- ↑ Łużyńska-Doroba 1992 ↓, s. 73–74.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Marek Hendrykowski, Stanisław Różewicz, Poznań: Ars Nova, 1999.
- Bożena Janicka, Czerwony kasztelanic, „Film” (3), 1978, s. 3-5.
- Tadeusz Lubelski, Historia kina polskiego 1895–2014, Kraków: Universitas, 2015.
- Jadwiga Łużyńska-Doroba, Filmowa wizja świadomości społeczno-narodowej chłopów w okresie zaborów, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 45, 1992, s. 67-85 [dostęp 2023-06-10].
- Ewa Maj, Źródłowe badanie dziejów Polski Ludowej: przypadek fabularnej twórczości filmowej, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica”, 10 (132), 2013, s. 3-23 [dostęp 2023-06-10] (pol.).
- Marcin Maron, „Hubal” Bohdana Poręby i „Pasja” Stanisława Różewicza – spór o romantyzm w kinie polskim lat 70., „Kwartalnik Filmowy” (92), 2015, s. 123–140 [dostęp 2023-06-10].
- Tadeusz Sobolewski, Sceny galicyjskie, „Film” (19), 1977, s. 18-20.
- Piotr Śmiałowski, Różewicz, ja i nasze wspólne marzenia, „Kino”, maj 2019, s. 62-64.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Pasja w bazie IMDb (ang.)
- Pasja w bazie filmpolski.pl
- Zdjęcia z filmu Pasja w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”