Polonia w Kanadzie

Pomnik katyński w Toronto

Polonia w Kanadzie – Polacy oraz Kanadyjczycy pochodzenia polskiego mieszkający w Kanadzie.

Historia

Początkowo emigracja z Polski nie miała charakteru masowego i do Kanady przybywały nieliczne osoby. Pierwszym zanotowanym polskim emigrantem w Kanadzie został Andrzej Wilk, syn gdańskiego kupca, który przypłynął do Québecu w 1686 roku na pokładzie statku "La Minerve"^[1]. Kolejny przybył znad Wisły w 1759. Nazywał się Karol Błaszkowicz i był wybitnym polskim kartografem osiadłym w Nowej Fundlandii^[2]. Pod koniec XVIII wieku w Kanadzie osiedlił się również August F. Globeński^[3].

Do zakończenia wojny siedmioletniej nie można mówić o trwałej obecności Polaków na terenie dzisiejszej Kanady^[1].

Każda fala emigracji musiała znaleźć swoje miejsce w nowej dla niej rzeczywistości kanadyjskiej.

Gdziekolwiek znalazła się grupka polska, tam istniała działalność kulturalna. Początkowo nie była ona skoordynowana. Karol Błaszkiewicz, kartograf – przybył do Kanady w 1759 roku. W 1775 roku osiedlił się August F. Globensky – chirurg i założyciel apteki. Pierwszym polskim posłem do Parlamentu Kanady w 1867 – był Aleksander Edward Kierzkowski, który jako inżynier kierował wieloma pracami w Dolnej Kanadzie. Kazimierz Stanisław Gzowski, inżynier, budowniczy dróg i mostów, adwokat i nauczyciel, który pełnił wiele funkcji w życiu społecznym Kanady. Był też gubernatorem porucznikiem Ontario i otrzymał od królowej Wiktorii tytuł szlachecki. W 1968 roku na wybrzeżu jeziora Ontario w Toronto odsłonięto jego pomnik. Była to inicjatywa Komitetu Inżynierów, Kupców i Przemysłowców oraz Stanisława Haidasza, późniejszego senatora, wówczas posła do Parlamentu.

Szacuje się, że w Kanadzie mieszka około miliona Polaków, a osób polskiego pochodzenia około 1,5 miliona. W tej liczbie mieści się kilkadziesiąt tysięcy Kaszubów, którzy w II połowie XIX wieku osiedlili się w okolicach Barry's Bay i dzisiejszego Wilna. Okolica ta przypominała im krajobraz Kaszub w Polsce. Właśnie w Barry's Bay powstała pierwsza szkoła polska i harcerstwo, a w Wilnie pierwsza parafia polska. W 1972 roku odsłonięto w Wilnie tablicę upamiętniającą osiedlenie się w tej okolicy pierwszych emigrantów polskich. Odkrywcą Kaszub był ksiądz Rafał Grzondziel. Dzisiejsze Kaszuby są centrum kultury polskiej, gdzie oprócz kościołów, kaplicy, szkoły, stanic harcerskich są dwa pomniki "1000-lecia" i "Szarych Szeregów", organizowane też są polskie imprezy kulturalne.

W okresie międzywojennym (dane z 1929 r.) mieszkało w Kanadzie ok. 80 tys. Polaków (ponadto ok. 80 tys. Żydów i ok. 300 tys. Rusinów z Polski). Polska emigracja zarobkowa koncentrowała się w prowincjach: Manitoba, Ontario, Saskatchewan i Alberta. Zdecydowana jej większość trudniła się rolnictwem. Polskie gospodarstwa (40–80 ha, niekiedy 280 ha) zlokalizowane były wzdłuż linii kolejowych Canadian National Railways i Canadian Pacific Railway. Polska ludność miejska skupiała się głównie w Winnipeg, stolicy Manitoby oraz w Toronto, Quebecu i Montrealu. Na tę liczącą kilka tys. osób grupę składali się przeważnie robotnicy niewykwalifikowani. W osiedlach rolniczych jedyną formę organizacji Polonii stanowiły parafie (ok. 30), przy których działały szkoły oraz różne stowarzyszenia religijne, oświatowe i narodowe. W miastach natomiast działały słabe – z powodu braku inteligencji i funduszów – związki i organizacje. W Winnipeg istniał Sokół, a w Toronto Spójnia, rozwijające akcje oświatowe i sportowe. Polską prasę reprezentowały dwa tygodniki "Gazeta Katolicka" i "Czas". Jedyną większą szkołą polską była szkoła parafialna w Winnipeg^[4].

W przeszłości największym skupiskiem polonijnym był Winnipeg w prowincji Manitoba, a później Montreal i Ottawa. Po ostatniej wojnie na czoło wysunęło się Toronto. Tu w 1944 roku powstał Kongres Polonii Kanadyjskiej (Canadian Polish Congress). Przystąpiły do niego 152 organizacje z całej Kanady. Wiele z nich dołączyło później. Ponieważ Toronto jest aktualnie największym skupiskiem Polonii w Kanadzie zostało ono automatycznie siedzibą Zarządu Głównego Kongresu. Jest tu najwięcej organizacji polskich, szkół, sześć parafii katolickich i trzy innych wyznań. Są tu biblioteki i księgarnie polskie, zespoły folklorystyczne, teatr, orkiestra symfoniczna, sklepy i restauracje oraz tysiące biznesów których właścicielami są polonusi. W Toronto i w przylegającej Mississauga organizuje się najwięcej imprez kulturalnych.

Polonia w prowincjach i terytoriach

Prowincja/terytorium	2001[5]		2006[6]		2011[7]
	Liczba	%	Liczba	%	Liczba	%
Ontario	386 050	3,6	465 560	3,8	475 565	3,7
Quebec	46 990	0,7	62 805	0,8	65 445	0,8
Kolumbia Brytyjska	107 340	2,9	128 360	3,1	133 505	3,0
Alberta	137 625	5,1	170 935	5,2	174 380	4,8
Manitoba	73 885	6,6	82 355	7,2	85 410	7,1
Saskatchewan	51 445	5,2	56 855	5,9	68 085	6,6
Nowa Szkocja	8760	1,0	10 990	1,2	10 265	1,1
Nowy Brunszwik	2370	0,3	3115	0,4	4 035	0,5
Nowa Fundlandia i Labrador	665	0,1	1015	0,2	1 160	0,2
Wyspa Księcia Edwarda	615	0,5	800	0,6	960	0,7
Terytoria Północno-Zachodnie	650	1,6	760	1,8	565	1,4
Jukon	580	1,9	890	2,9	1215	3,6
	100	0,4	110	0,4	115	0,4
Kanada	817 085	2,7	984 565	3,0	1 010 705	3,0

Ważniejsze organizacje polonijne w Kanadzie

• Kongres Polonii Kanadyjskiej – (Zarząd Główny Kongresu jest w Toronto, posiada oddziały - Okręgi KPK - w całej Kanadzie).
• Polskie Towarzystwo Zgoda - Założone w styczniu 1926 roku, zarejestrowane w Urzędzie Rejestracji, Victoria, Brytyjska Kolumbia w dniu 26 września 1926. Siedziba organizacji jest ''Dom Polski" zlokalizowany w centrum miasta Vancouver. Organizacja kultywuje język polski (obowiązującego w działalności wewnętrznej organizacji - nakaz członków założycieli), organizowaniem imprez dla Polonii i społeczeństwa Kanady. Gościła polskich artystów: Anna Jantar, Danuta Mizgalska, Andrzej Rosiewicz, Jan Pietrzak, Stanisław Gorka, Andrzej Czerniewski, Jacek Silski oraz grupy muzyczne Budka Suflera, Polky, Quore Piano Trio itd. Udzielała schronienia w Domu Polskim, oddziałowi Kongresu Polonii Kanadyjskiej okręg BC, oddziałowi Szkoły Polskiej przy Parafii Świętego Kazimierza, polonijnym organizacjom istniejącym w okręgu miasta Vancouver. Prowadziła akcje zbierania funduszów finansowych dla Ojczyzny Polski w potrzebie. Była ogniwem napędowym założenia Parafii Świętego Kazimierza i zbudowania polskiego kościoła w mieście Vancouver. Służy wiernie członkom Towarzystwa, przekazuje kulturę, obyczaje, historię Polski społeczności kanadyjskiej oraz wspiera organizacje polskie i kanadyjskie finansowo.
• Polski Instytut Naukowy w Kanadzie – założony w 1943 roku, którego celem jest "zachowanie na obczyźnie polskiej myśli, dziedzictwa naukowego i tradycji".
• Związek Polaków w Kanadzie – założony w 1907 roku, skupia ludzi, którzy w kanadyjskiej rzeczywistości wciąż kultywują język, tradycję i kulturę polską.
• Związek Narodowy Polski – założony w 1931 roku, jest organizatorem wielu imprez, spotkań, obchodów ważnych rocznic i wydarzeń w życiu polonijnym.
• Federacja Kobiet Polskich – założona w 1957 roku w Toronto, potem ogniwa jej powstały w całej Kanadzie.
• Polski Instytut Naukowy w Kanadzie i Biblioteka Polska Uniwersytetu MCGill w Montrealu – powstał w 1976 roku, ale wcześniej był zwany jako Biblioteka Polska w Montrealu. Instytut ma swoje oddziały w Ottawie i Toronto. Współpracuje ze światem nauki i kultury kanadyjskiej. Propaguje też polską kulturę i sztukę. Jest częścią Uniwersytetu McGill. Jego działalność jest różnorodna, tj. odczyty, dyskusje, sympozja, wieczory autorskie, koncerty i wystawy.
• Stowarzyszenie Techników Polskich w Kanadzie – powstało w 1941 roku. Obecna jego nazwa brzmi: *Stowarzyszenie Inżynierów Polskich w Kanadzie- pomaga nowo przybyłym z Polski inżynierom, udzielając im m.in. potrzebnych informacji.
• Kanadyjsko-Polski Instytut Badawczy – utworzony w 1956 roku przy Zarządzie Głównym Kongresu Polonii Kanadyjskiej z inicjatywy dr Wiktora Turka. Jego celem są studia nad społecznością polską w Kanadzie z punktu widzenia statystyki, historii, socjologii, ekonomii i kultury z uwzględnieniem udziału w życiu kanadyjskim. Unikalną cechą Instytutu jest wydawanie prac naukowych dotyczących polskiej przeszłości i teraźniejszości w Kanadzie. Przez wiele lat pracami tego Instytutu kierował już nieżyjący Rudolf Kogler.
• Polski Fundusz Wydawniczy – założony w 1977 roku, którego celem jest szerzenie kultury polskiej poprzez wydawanie książek pisarzy emigracyjnych, nie mogących ukazywać się w kraju przed 1989 rokiem. Fundusz był organizatorem Tygodnia Kultury Polskiej w dniach 24 XI-2 XII 1979 roku, w ramach którego odbyły się wystawy malarzy i plastyków, obejrzano sztukę teatralną "Przed sklepem jubilera", napisaną przez Karola Wojtyłę, zorganizowano wieczory autorskie, kiermasze książki, pokaz przeźroczy itp. Działalność Funduszu stanowi niewątpliwy wkład w kulturę polską, a zapoczątkowane dni kultury polskiej kontynuują obecnie również inne organizacje polonijne.
• Stowarzyszenie Polskich Kombatantów – założone w 1956 roku, jest znane również jako Polski Ośrodek Kulturalny.
• Credit Union św. Stanisława i św. Kazimierza – założona w 1945 roku przy kościele św. Kazimierza, jest największą polska kasa pożyczkową mającą swoją siedzibę również w Warszawie.

W szerzeniu kultury polskiej w Kanadzie ma też szereg istniejących fundacji, m.in.:

• Fundusz Wieczysty Milenium Polski Chrześcijańskiej – został oficjalnie zarejestrowany w 1964 roku. Jego utworzenie było ukoronowaniem obchodów 1000-lecia Polski. Fundacja ta propaguje i popiera zainteresowania i studia nad kulturą, a w szczególności, polską, pomaga finansowo szkołom polskim, bibliotekom, studentom oraz popiera publikowanie wydawnictw naukowych i literackich.
• Fundacja Adama Mickiewicza – powstała w 1955 roku w setną rocznicę śmierci poety. Powstała z inicjatywy Andrzeja Janickiego, ówczesnego prezesa KPK oraz Wojciecha Krajewskiego, niestrudzonego działacza polonijnego. Fundacja udziela pomocy bibliotekom, uniwersytetom, szkołom, teatrom, pisarzom i poetom polonijnym. Należy podkreślić fakt, że Fundacja udziela też wsparcia innej Fundacji, tj. Pomocy Polskim Szkołom na Wschodzie im. T. Goniewicza w Lublinie – poprzez zakup książek i pomocy dla szkół polskich na Litwie, Białorusi, Ukrainie i Rosji.
• Fundacja im. Wł. Reymonta – założona w 1969 roku w celu niesienia pomocy finansowej dla studentów pochodzenia polskiego. Do tej pory przyznano około czterystu stypendiów. Nieraz stypendia są ufundowane przez osoby prywatne np. senatora Stanleya Haidasza – dla studenta zainteresowanego wielokulturowością, bądź historią Polski. Poza tym Fundacja udziela poparcia finansowego dla Katedry Historii Polski przy Uniwersytecie w Toronto, prowadzonej obecnie przez Polaka, dr Piotra Wróbla. Pomaga też Związkowi Nauczycielstwa Polskiego. Patronuje konkursom recytatorskim, organizuje wyjazdy na kolonie w Polsce, wspiera grupy taneczne, folklorystyczne i szkoły polskie.

Edukacja

W szerzeniu kultury i oświaty polskiej w Kanadzie ma swój udział Związek Nauczycielstwa Polskiego. Wiosną 1962 roku Komisja Kulturalno-Oświatowa KPK zwołała zebranie nauczycieli i pracowników oświaty w Toronto, którzy jednogłośnie uchwalili powstanie Związku Nauczycielstwa Polskiego w Kanadzie. Wiosną tego samego roku Związek miał już własny statut, stał się członkowską organizacją Kongresu i rozpoczął wydawanie własnego kwartalnika, Biuletynu Nauczycielskiego. Do skromnej założycielskiej grupy doszły rady i komisje oświatowe, dołączyli nauczyciele z różnych szkół w Kanadzie. W przeciągu kilku miesięcy Związek liczył już około stu członków. W 1966 roku decyzją Walnego Zjazdu KPK w Edmonton, funkcję przewodniczącego Komisji Szkolnej KPK pełni każdorazowo prezes Związku Nauczycielstwa Polskiego w Kanadzie. Związek Nauczycielstwa Polskiego odgrywa dziś wielką rolę w życiu Polonii kanadyjskiej. Koordynuje pracę szkół w całej Kanadzie, jest jedyną instytucją na emigracji, która systematycznie drukuje pomoce naukowe i podręczniki szkolne od klasy przedszkolnej do dziesiątej.

Cele programu nauczania języka polskiego muszą odpowiadać założeniom programu nauczania wszystkich innych języków obcych, zgodnie z tym, jak to określono w dokumentach Programów Nauczania Języków Ojczystych. Dlatego też nasze podręczniki uznawane są przez wydziały oświaty w prowincjach kanadyjskich. Z podręczników tych korzystają wszystkie polskie szkoły w Kanadzie. Podręczniki wysyłamy także do Kazachstanu, na Syberię, Litwę, Łotwę, Białoruś, do Brazylii i do Południowej Afryki. Korzystają z nich również niektórzy nauczyciele w Stanach Zjednoczonych.

Organizowane są także sympozja, kursy metodyczne i konferencje pedagogiczne. Związek Nauczycielstwa ściśle współpracuje z Fundacją im. A. Mickiewicza, Fundacją im. Wł. Reymonta i innymi organizacjami. Fundacja A. Mickiewicza finansuje coroczny konkurs na najlepsze wypracowanie z języka polskiego (ok. 3 tysiące uczniów), natomiast Fundacja Wł. Reymonta finansuje konkurs recytatorski (ok. 2 tysiące uczniów).

W ponad 90 szkołach podstawowych uczy się 12 tysięcy dzieci. Zaangażowanych jest 490 nauczycieli i prawie w każdej szkole są klasy przedszkolne. Do dwudziestu szkół średnich uczęszcza ok. tysiąca sześciuset uczniów. Język polski wykładany jest także na dwunastu uniwersytetach w Kanadzie. Istnieje również Katedra Historii Polski na Uniwersytecie w Toronto, która powstała dzięki oszczędnościom społeczności polonijnej.

Młodzież, kończąca polskie szkoły średnie, którą udało się zainteresować życiem kulturalnym, samodzielnie zrzesza się w grupach studenckich. Polskie stowarzyszenia i kluby studenckie skupiające dziesiątki młodych Polaków czynnie działają na dziesięciu uczelniach wyższych, czterech, tylko w samym Toronto.

Sławni Kanadyjczycy pochodzenia polskiego

• Peter Czerwinski
• Wayne Gretzky
• Peter Gzowski
• Aleksandra Wozniak
• Geddy Lee
• Benjamin Kowalewicz
• Lisa Ray
• Magda Apanowicz
• William Shatner
• Michael Grzesiek
• Janusz Żurakowski

Kultura

Tancerki z Hamilton

Toronto jest obecnie największym skupiskiem Polaków w Kanadzie. Działa tutaj wielu literatów, kompozytorów, malarzy, rzeźbiarzy i wspaniałych grafików. Są wśród nich profesjonaliści i amatorzy: Kuba Bryzgalski i Kazimierz Mir-Głaz – artyści malarze; Jerzy Kołacz – artysta malarz, grafik; Wojciech Strahl – rzeźbiarz, grafik, fotografik, poeta; Justyna Dulny-Olszowy – artystka malarz; Andrzej Rozbicki – dyrygent, Dyrektor Muzyczny Orkiestry Symfonicznej – The Celebrity Symphony Orchestra; Maciej Jaśkiewicz – dyrygent, Dyrektor Muzyczny Polsko-Kanadyjskiego Towarzystwa Muzycznego – The Toronto Sinfonietta; Mirosław Połatyński – aktor, Dyrektor teatru ATLAS Stage Productions Canada; Kinga Mitrowska i Teresa Romanowska-Klimuszko – śpiewaczki sopranowe; Ola Turkiewicz – kompozytorka i wokalistka.

Regularnie odbywają się imprezy kulturalne. Należą do nich: festiwal piosenki religijnej, festiwal piosenki żeglarskiej; kiermasze książki; przeglądy kabaretów polonijnych.

W 1999 roku dla uczczenia 150. rocznicy śmierci Fryderyka Chopina z inicjatywy Tomasza Stan-Stanickiego i przy pomocy Fundacji Maxymiliana Kolbego został zorganizowany I Kanadyjski Konkurs Pianistyczny im. Fr. Chopina w Polskim Centrum Kultury im. Jana Pawła II w Mississauga, które zostało wybudowane w latach 90. ze składek Polonii kanadyjskiej. Inauguracja Roku Chopinowskiego miała miejsce w lutym 1999 w Living Arts Centre w Mississauga z udziałem burmistrza miasta, p. Hazel McCallion.

Propagowanie kultury polskiej na gruncie kanadyjskim odbywa się również poprzez środki masowego przekazu. Działają codzienne lub cotygodniowe programy radiowe: Radio Polonia, Radio 7 Toronto, Katolickie Studio Młodych – to programy codzienne. Nadawane są cotygodniowe programy telewizyjne w języku polskim: TV Polish Studio i TV Z Ukosa. Regularnie ukazuje się prasa: "Gazeta" – trzy razy w tygodniu; "Związkowiec", "Głos Polski", "Goniec", "Wiadomości" i "Życie" – to tygodniki.

Dla Polonii, wiernych kościoła rzymskokatolickiego odbywają się w kościołach kilkudziesięciu miast mszę w języku polskim^[8]. W Kanadzie działa Polski Narodowy Kościół Katolicki. W języku polskim odbywają się również spotkania religijne innych wyznań. W 5 miastach działają polskojęzyczne zbory i grupy Świadków Jehowy^[9].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Polonijne parafie rzymskokatolickie w Kanadzie.

Przypisy

1. J. Grabowski, Historia Kanady, Warszawa 2001, s. 285.
2. Olgierd Budrewicz 1980 ↓, s. 6.
3. J. Grabowski, Historia Kanady, Warszawa 2001, s. 286.
4. Marek Żukow-Karczewski, Polonia zagraniczna w czasach II Rzeczypospolitej, "Życie Literackie", 20 VIII 1989 r., nr 33 (1952).
5. Tableaux thématiques du Recensement de 2001 [online], www12.statcan.gc.ca [dostęp 2019-07-27]  (fr.).
6. Recensement du Canada de 2006 : Tableaux thématiques | Origine ethnique (247), réponses uniques et multiples pour origine ethnique (3) et sexe (3) pour la population, pou... [online], www12.statcan.gc.ca [dostęp 2019-07-27]  (fr.).
7. Enquête nationale auprès des ménages de 2011 : Tableaux données – Origine ethnique (264), réponses uniques et multiples pour origine ethnique (3), statut des générations (4), ... [online], www12.statcan.gc.ca [dostęp 2019-07-27]  (fr.).
8. Instytut Duszpasterstwa Emigracyjnego: Msze po polsku, Kanada. [dostęp 2017-06-04].
9. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2020-02-08] .

Bibliografia

• Olgierd Budrewicz: Rodacy spod klonowego liścia. Warszawa: Interpress, 1980. ISBN 83-223-1825-1.