Thomas Aikenhead

Thomas Aikenhead
Data i miejsce urodzenia

1676
Edynburg

Data i miejsce śmierci

8 stycznia 1697
Edynburg

Przyczyna śmierci

powieszenie

Uczelnia

Uniwersytet Edynburski

Rodzice

James Aikenhead i Helen Ramsay

Thomas Aikenhead (ur. 1676, zm. 8 stycznia 1697[1] w Edynburgu[2]) – szkocki student teologii z Edynburga[3], powieszony w wieku 20 lat na podstawie wyroku kary śmierci za bluźnierstwo; wypowiadał się przeciwko religiom objawionym, w szczególności Biblii; był ostatnim człowiekiem w Wielkiej Brytanii straconym za bluźnierstwo, przez krytyków skazania uważany za męczennika w obronie rozumu.

Wczesne życie

[edytuj | edytuj kod]

Thomas Aikenhead był synem Jamesa Aikenheada i jego żony Helen Ramsay. Jego ojciec był mieszczaninem z Edynburga, podobnie jego dziadek – Thomas Aikenhead. Jego matka była córką pastora. Został on ochrzczony 28 maja 1676, był czwartym dzieckiem i pierwszym synem w rodzinie. Miał trzy starsze siostry (Jonet, Katarzynę i Małgorzatę), ale co najmniej jedna, a możliwe że dwie z nich zmarły przed jego narodzinami[4]. Niewiele wiadomo na temat jego dzieciństwa poza tym, że już w wieku 10 lat został sierotą[1]. Był studentem teologii Uniwersytetu Edynburskiego[5].

Oskarżenie i skazanie

[edytuj | edytuj kod]

Według aktu oskarżenia, Aikenhead uważał religie abrahamowe za niedorzeczne. Ponadto miał wyrazić nadzieję, że chrześcijaństwo zostanie znacznie osłabione, jak również przekonanie, że w krótkim czasie będzie ono całkowicie wykorzenione[6]. Bywa nazywany prekursorem nowego ateizmu[8]. Akt oskarżenia brzmiał:

…więzień wielokrotnie utrzymywał w rozmowie, że teologia jest rapsodią kiepsko wymyślonych bzdur, łatana częściowo moralnymi doktrynami filozofów, a częściowo poetyckimi fikcjami i ekstrawaganckimi urojeniami; Że wyśmiewał święte pisma, nazywając Stary Testament bajkami Ezdrasza w profanacyjnej aluzji do Bajek Ezopa; Że drwił z Chrystusa, mówiąc, że nauczył się sztuczek w Egipcie, co umożliwiło mu wykonywanie tych figli, które były nazywane cudami; Że nazywał Nowy Testament historią hochsztaplera Chrystusa; Że powiedział, iż Mojżesz był lepszym artystą i lepszym politykiem; oraz że wolał Mahometa niż Chrystusa; Że Pisma Święte były wypchane takimi obłędami, bzdurami i sprzecznościami, że był pod wrażeniem głupoty świata za dawanie się tak długo zwodzić; Że odrzucił tajemnicę Trójcy Świętej jako niewartą polemiki; i że szydził z wcielenia Chrystusa[9]

A complete collection of state trials and proceedings for high treason and other crimes and misdemeanors from the earliest period to 1783, with notes and other illustrations

Podstawą skazania miały być ustawa przeciwko przestępstwu bluźnierstwa z 1661 roku (ang. Act against the crime of Blasphemy[a]) oraz ustawa przeciwko bluźnierstwom z 1695 roku (Act against Blasphemy[b]), jednak w oparciu o ówcześnie obowiązujące przepisy wyrok był nielegalny[10]. W roku poprzedzającym skazanie, Zgromadzenie Ogólne Kościoła Szkocji przyjęło „Akt przeciwko ateistycznym opiniom deistów”[c] (1696), który opisywał ateizm i sceptycyzm jako „aktywne czynniki dla Szatana i jego królestwa ciemności”[11]. Tego samego dnia, w którym Rada Królewska w Szkocji odrzuciła ostateczne odwołanie Aikenheada od wyroku, zaleciła również powołanie komisji ds. osądzenia czarownic w Paisley. To polowanie na czarownice[d] dotyczyło rzekomego uroku rzuconego na niejaką Kristen Shaw[e] – małą dziewczynkę. Po tym, jak lekarzowi nie udało się jej wyleczyć z choroby, która się miała objawiać wymiotowaniem szpilkami i gorącymi węglami, rodzina i duchowni zaczęli podejrzewać czarownictwo jako prawdopodobne wyjaśnienie. W efekcie, postawiono zarzuty 35 osobom oraz w konsekwencji, najprawdopodobniej wiosną 1697 roku wykonano wyrok śmierci na czterech kobietach i trzech mężczyznach. W tym czasie, w Szkocji było szeroko rozpowszechnione stosowanie tortur podczas przesłuchań w procesach o czary[12]. Zbieżność tego polowania na czarownice (jednego z ostatnich w Szkocji) i procesu Aikenheada nie jest jedynie czasowa. Z jednej strony, strasząc czarownicami próbowano usprawiedliwiać zasadność skazania Aikenheada, a z drugiej uzasadniając procesy o czary powoływano się na krytykowaną przez niego Biblię, w szczególności na wers „Nie pozwolisz żyć czarownicy” (Księga Wyjścia 22:17 lub 22:18)[13].

Budzi wątpliwości czy Aikenhead pod wpływem nacisku i widma śmierci wykazał tzw. „skruchę”, gdyż powszechnie przyjmuje się, że petycje, które występują w sprawie i mogłyby to sugerować nie były przez niego pisane, ale przez duchownych i prawników, chociaż mówiło się, że miał mieć przy sobie Biblię podczas wykonywania wyroku[1][10]. Podczas procesu nie dysponował obrońcą (adwokatem)[14].

Aikenhead był ostatnim człowiekiem w Wielkiej Brytanii straconym za bluźnierstwo. Ostateczna decyzja w kwestii wykonania wyroku zależała od opinii Zgromadzenia Ogólnego chrześcijańskiego Kościoła Szkocji, które kategorycznie zażądało pilnego wykonania wyroku[1] (ang. vigorous execution). Proces rozpoczął się w grudniu 1696, a zakończył egzekucją 8 stycznia 1697[15] na Grassmarket w Edynburgu[2]. Było to 85 lat po śmierci ostatniego człowieka spalonego na stosie za herezję w Wielkiej Brytanii – Edwarda Wightmana (1612).

Odbiór społeczny wyroku

[edytuj | edytuj kod]

Skazanie Aikenheada jest postrzegane jako przykład prześladowczych tendencji państw wyznaniowych, a on sam jest uważany za męczennika w obronie rozumu[2] (ang. martyr to reason). Jego śmierć, według historyka Arthura Hermana, była „ostatnim hurra szkockich kalwińskich ajatollahów” przed nastaniem świtu wieku rozumu[7]. Scottish Secular Society w uznaniu Thomasa, co roku przydziela nagrodę jego imienia – Aikenhead Award – za wybitne działania na rzecz świeckości[16]. Sprawa Aikenheada stała się głośna i wzbudziła ogromne kontrowersje także poza Szkocją. John Locke był zszokowany do tego stopnia, że nagromadził rozległą dokumentację związaną ze sprawą. Bywała ona przedmiotem rozmaitych komentarzy, a nawet poetyckich opisów[17].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
 Wykaz literatury uzupełniającej: Thomas Aikenhead.

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Act against the crime of blasphemy (1661). Records of The Parliaments of Scotland to 1707. [dostęp 2017-04-15]. (ang.). – ogłoszony w 1661, ale działający z mocą wsteczną od 1649.
  2. ↑ Act against blasphemy (1695). Records of The Parliaments of Scotland to 1707. [dostęp 2017-04-15]. (ang.).
  3. ↑ Act against the Atheistical Opinions of the Deists (1696), w: Acts of the general assembly of the church of Scotland, 1638-1842. 1843, s. 253. [dostęp 2017-04-16].
  4. ↑ znane również jako ang. Bargarran witch trials; również jako Paisley witches, Bargarran witches oraz Renfrewshire witches
  5. ↑ również znana jako Christian Shaw

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d Andrew Hill: Dictionary of Unitarian & Universalist Biography: Thomas Aikenhead. Unitarian Universalist History and Heritage Society, 2000-09-26. [dostęp 2017-04-14]. (ang.).
  2. ↑ a b c Justin Champion: Review of: The Blasphemies of Thomas Aikenhead. Boundaries of Belief on the Eve of the Enlightenment. 2009-07. [dostęp 2017-04-13]. (ang.).
  3. ↑ Arthur Herman: How the Scots Invented the Modern World. Three Rivers Press, s. 8. Cytat: „Thomas Aikenhead, almost nineteen, a theology student”.
  4. ↑ Graham, Michael F. The Blasphemies of Thomas Aikenhead: Boundaries of Belief on the Eve of the Enlightenment (2008), scholarly study [1].
  5. ↑ Stephen G. Myers: Scottish Federalism and Covenantalism in Transition: The Theology of Ebenezer Erskine. s. 4.
  6. ↑ Proceedings against Thomas Aikenhead for Blasphemy – Text of indictment at Google Books from T. B. Howell (editor): A complete collection of state trials and proceedings for high treason and other crimes and misdemeanors from the earliest period to 1783, with notes and other illustrations, Volume 13, Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1816; Cytat: „…and you have said that you hoped to see Christianity greatly weakened, and that you are confident that in short tyme it will be utterly extirpat”.
  7. ↑ a b Gallows humour – Simon Armitage on his comedy about the last man hanged for blasphemy. [dostęp 2017-04-14]. (ang.).
  8. ↑ ang. „But there are those who prefer to see him as a sainted secularist, a proto-Richard Dawkins, venerating the words he is said to have spoken on the scaffold: “It is a principle innate and co-natural to every man to have an insatiable inclination to truth, and to seek for it as for hid treasure.”[7]
  9. ↑ Proceedings against Thomas Aikenhead for Blasphemy – Text of indictment at Google Books from T. B. Howell (editor): A complete collection of state trials and proceedings for high treason and other crimes and misdemeanors from the earliest period to 1783, with notes and other illustrations, Volume 13, Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1816; Cytat: „That ... the prisoner had repeatedly maintained, in conversation, that theology was a rhapsody of ill-invented nonsense, patched up partly of the moral doctrines of philosophers, and partly of poetical fictions and extravagant chimeras: That he ridiculed the holy scriptures, calling the Old Testament Ezra’s fables, in profane allusion to Esop’s Fables; That he railed on Christ, saying, he had learned magick in Egypt, which enabled him to perform those pranks which were called miracles: That he called the New Testament the history of the imposter Christ; That he said Moses was the better artist and the better politician; and he preferred Muhammad to Christ: That the Holy Scriptures were stuffed with such madness, nonsense, and contradictions, that he admired the stupidity of the world in being so long deluded by them: That he rejected the mystery of the Trinity as unworthy of refutation; and scoffed at the incarnation of Christ.”.
  10. ↑ a b Proceedings against Thomas Aikenhead for Blasphemy. W: Derek Jones: Censorship: A World Encyclopedia. Routledge, 2001-11-01, s. 23. [dostęp 2016-05-30]. (ang.).
  11. ↑ Lizanne Henderson: Witchcraft and Folk Belief in the Age of Enlightenment: Scotland, 1670-1740. Springer, 2016, s. 176. Cytat: ang. „Act anent the Atheistical Opinions of the Deists”; ang. „active factors for Satan and his kingdom of darkness”.
  12. ↑ Michael F Graham: Blasphemies of Thomas Aikenhead. 2013, s. 130.
  13. ↑ Michael Cyril William Hunter: Science and the Shape of Orthodoxy: Intellectual Change in Late Seventeenth-century Britain. Boydell & Brewer, 1995, s. 321. Cytat: ang. „he stood firmly by the ‘Scripture Law’, 'Thou shalt not suffer a witch to live’, so he sought to vindicate the severity of the sentence against Aikenhead”.
  14. ↑ Proceedings against Thomas Aikenhead for Blasphemy – Text of indictment at Google Books from T. B. Howell (editor): A complete collection of state trials and proceedings for high treason and other crimes and misdemeanors from the earliest period to 1783, with notes and other illustrations, Volume 13, Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1816; Cytat: „No counsel appeared for the prisoner”.
  15. ↑ Lizanne Henderson: Witchcraft and Folk Belief in the Age of Enlightenment: Scotland, 1670-1740. Springer, 2016, s. 212.
  16. ↑ The Aikenhead Award is given annually for outstanding services to secularism.. [dostęp 2017-04-15]. (ang.).
  17. ↑ Clare Jackson. Review: The Blasphemies of Thomas Aikenhead: Boundaries of Belief on the Eve of the Enlightenment. „The English Historical Review”. CXXV (514). s. 725–726. DOI: 10.1093/ehr/ceq118. OCLC 2010-06-01. Cytat: „Generating considerable contemporary controversy and widespread printed publicity, news of Aikenhead’s fate extended outside Scotland and prompted a shocked John Locke to amass an extensive collection of materials relating to the case, which subsequently formed the basis of its early nineteenth-century appearance in State Trials. Thereafter, interest in Aikenhead’s execution has scarcely diminished, provoking fulminating denunciation from Lord Macaulay, alongside sundry macabre narrations and poetic portrayals”. (ang.). 

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]