Istorijska pozadina Novog zaveta
Historijska pozadina Novog zaveta se odnosi na kulturne i društveno-političke prilike Palestine (svete Zemlje abrahamskih religija) i Rimskog carstva općenito, tokom 1. veka pre naše ere i 1. veka naše ere.
Svet u kome su sastavljena evanđelja bio je, u religijskom smislu pluralistički svet. Život u njemu odvijao se unutar granica velike Rimske imperije čije stanovništvo je, u doba imperatora Avgusta, brojalo oko 70 miliona ljudi.[1]
Judeja i Galileja nisu bile samo oblasti Palestine u kojima su živeli Jevreji, već i provincije rimske države, podlegle utjecaju njegovog ekonomskog i društvenog razvitka.[2] U etnički mešovitoj Palestini živelo je tada oko tri miliona ljudi, a govorila su se čak četiri jezika: aramejski, hebrejski, grčki i latinski.[1]
Kako bi se objasnili uzroci političko-religioznih radikalnih pokreta, kao što je rano kršćanstvo, potrebno je uvideti napetosti unutar židovstva između aristokracije, srednjih klasa i intelektualnih vođa, s jedne strane, te gradskog i seoskog proletarijata, s druge. Najniže klase društva postali su pobornici nacionalnih, društvenih i religioznih kretanja.[2] Revolucionarne težnje masa ispoljile su se u dva vida: političkim pokušajima pobune i religiozno-mesijanskim kretanjima. Ove dvije struje emancipatorskih pokreta nisu oštro razdvojene; one se često prožimaju.[2]
Faktori koji konstituišu religijsko okruženje ranog hrišćanstva nisu samo judaizam i helenizam, već i razne istočne religije Egipta, kao i persijska religija, koja igra najveću ulogu u formiranju judejstva i helenizma onoga vremena.[3]
Judeja i Galileja nisu bile samo oblasti Palestine u kojima su živeli Jevreji, već i provincije rimske države. Vrhovni vladar je bio rimski car. Delimično helenizovana jevrejska teritorija je bila pod vlašću rimskog carstva, ali među Jevrejima je postojala jaka nada povratka nezavisnosti. Herod Veliki, Idumejac koga je rimski senat postavio za kralja Idumeje, Galileje, Judeje i Samarije, je vladao od 37 do 4 pre Hrista.[4] Malo prije Herodove smrti, izbila je narodna pobuna u Jeruzalemu, pod vodstvom farizeja, tokom koje je rimski orao na ulazu u hram bio uništen. Podstrekači su bili smaknuti, a glavni zavjerenici živi spaljeni.
Nakon njegove smrti, Rimljani su podelili kraljevstvo između njegovih sinova, te je Herod Antipa vladao Galilejom ali ne i Judejom, koja je postala zasebna provincija.[4] Herod Arhelaj je bio etnarh Samarije, Judeje i Edoma (od 4. pne. do 6. n.e).
Poslije Herodove smrti 4. pne. masa je demonstrirala pred njegovim nasljednikom Arhelajom, zahtijevajući oslobođenje političkih zatvorenika, ukidanje tržišne takse i smanjenje godišnjeg nameta. Tim se zahtjevima nije udovoljilo. Veliki narodni protest u vezi s tim događajima bio je krvavo ugušen i vojnici su poubijali hiljade demonstranata. Ipak, pokret je postajo jači i pobuna naroda se širila. Nakon sedam tjedana u Jeruzalemu su izbile nove krvave pobune protiv Rima. Uz to diglo se seosko stanovništvo. U starom centru pobune, Galileji, Juda Galilejac vodi gerilski rat sa Rimljanima a i u Transjordaniji je došlo do nemira. Rimljani su pobunu skršili i 2000 pobunjenika raspeli je na križ. Nekoliko je narednih godina vladao mir.[2]
Godine 6. n.e. pokrajine Idumeja, Judeja i Samarija dolaze pod direktnu rimsku upravu, koja naređuje opći popis pučanstva i imovine, u svrhu oporezivanja. To dovodi do nove pobune, u kojoj pobunjenici dobivaju ime zeloti. Ustanike vode Juda Galilejac i radikalni farizej Saduk (Cadok). Borbe ponovo započinju u Galileji, te se šire i u Judeju. Okupljaju sve više fanatičnih sljedbenika, koje se smatraju izvršiteljima srdžbe Božje. Nakon gušenja pobune, gradske i seoske niže klase su se ujedinile u novu stranku, zelote, dok je srednja klasa, pod vodstvom farizeja, bila spremna na pomirenje s Rimljanima. Što je borba protiv Rima postajala beznadnija na političkom nivou i što je srednja klasa više povlačila sklona nagodbi s Rimom, to su radikalnije postajale niže klase; ali su revolucionarna stremljenja sve više gubila politički karakter i prenosila se na mesijanskih razinu.[2]
Iako je period Isusovog života uglavnom bio miran (posebno između 7. i 26. godine[5]), postojala je stalna mogućnost izbijanja pobuna, nereda i nasilnog otpora (vidi o zilotima). U Isusovo vreme car je bio Tiberije (vladao od 14. n.e., umro 37. n.e.).
66. godine otpočeo je Veliki ustanak kao eskalacija vjerskih napetosti između jevrejske i helenističke zajednice u Judeji, da bi potom eskalirao u proteste protiv rimskih poreza i napade na rimske građane.[6] Završio je nakon što su legije pod Titom 70. godine opsjele i uništile središte pobune u Jeruzalem, a potom "počistile" i druga jevrejska uporišta.
Odmah za Rimom, Jeruzalem je bio grad sa relativno najbrojnijim gladnim i nezaposlenim proletarijatom, koji je bio je u gorem položaju nego rimski, jer nije uživao rimska građanska prava niti su imperatori zadovoljavali njegove potrebe želuca i srca razdiobom žita, razrađenim igrama i spektaklima.[2]
Seosko stanovništvo Palesinte bilo je iscrpljeno pretjeranim nametima. Neki su od seljaka povećali redove gradskog proletarijata Jeruzalema; drugi su pribjegli žestokim političkim ustancima i pljački. Iznad osiromašenog proletarijata pojavila se u Jeruzalemu kao i u cijelom Rimskom carstvu srednja ekonomska klasa. Iznad te grupe bila je mala i utjecajna klasa feudalne, svećeničke i bogate aristokracije. U skladu s ekonomskim rascjepom unutar palestinskog stanovništva postojala je društvena diferencijacija. Saduceji (viši sloj) Farizeji (srednji i niži) i amhareci (najniži) bili su političke i religiozne grupe kod kojih su se klasne razlike uočavale.[2]
Amhareci ("ljudi zemlje", seoski svijet) su bili najniži sloj gradskog lumpenproletarijata i potlačenih seljaka, koji su stajali su u oštroj opoziciji prema farizejima i njihovim sljedbenicima. Oni su bili niža klasa iskorijenjena ekonomskim razvitkom, ekonomski i društveno izvan židovskog društva koje je bilo integrirano u cjelinu Rimskog carstva. Mrzili su farizeje a ovi su njih prezirali.[7]
Rastuće tlačenje nižih klasa je zaoštrilo odnose sa manje ugnjetenom srednjom klasom. Mase su postajale sve radikalnije. Uoči Velikog ustanka 66-73 lijevo krilo zelota stvorilo je tajnu frakciju »sikarije« (oni što nose bodeže) koji su počeli vršiti terorističke napade na imućne građane. Oni su kao suradnike okupatora progonili umjerenjake u višim i srednjim klasama Jeruzalema; u isto vrijeme su napadali, pljačkali i palili sela čiji stanovnici su odbili da se pridruže pobunjenicima.[2]
Isusova postojbina je Galileja, severno od Judeje na drugoj strani Samarije (koja je bila neprijateljska prema Judejcima). Judejci nisi naročito cenili Galilejce jer su oni često bili mešane krvi i otvoreni stranim uticajima.[8][9] Samarićani su bili omraženi od strane Isusovih sunarodnika Jevreja.[10] Samarićani su takođe mrzeli Jevreje.[11] Tenzije su posebno narasle početkom prvog veka kada su Samarićani navodno oskrnavili jevrejski hram ljudskim kostima.[12]
U Palestini se prvi Grci nastanjuju od 3. veka pre Hrista, a od 1. veka pre Hrista počinje konstantna podrška Rimljana helenizaciji. Pokušaji nasilne helenizacije Jevreja vodili su Makabejskom ustanku (166–63. pre Hrista), koji je značajno odredio odnos judaizma sa helenizmom. Posledice otpora helenizaciji su bile od odlučujućeg značaja za nastanak apokaliptičkog judaizma i hrišćanstva.[3]
U etnički mešovitoj Palestini su se govorila čak četiri jezika: aramejski, hebrejski, grčki i latinski.[1] Jezik kojim se uglavnom govorilo u Palestini je bio aramejski. Galilejski dijalekat se jasno razlikovao od judejskog dijalekta.[13]
Grčki jezik je bio poznat birokratskim i vojnim krugovima judaizma Palestine još od sredine 3. veka pre Hrista, a vremenom je prodro i u niže društvene slojeve. Grčka književnost i filosofija cvetaju u Palestini. Ovo je kod Jevreja stvorilo pretpostavke za pokret helenskog „prosvetiteljstva“, koji karakteriše odmetanje od judejskih predanja i Zakona, dok je s druge strane, došlo do mržnje prema helenizmu kod socijalno nižih slojeva.[3]
Prodor helenskog obrazovanja je postepeno doveo do postojanja dvojezične grupe, koja se služi jevrejsko-aramejskim i grčkim. U ovu grupu Jevreja „helenopalestinaca“ ubraja se niz značajnih ličnosti judaizma, kao i ranog hrišćanstva, poznatih iz Novoga zaveta, kao Jovan Marko, Silvan ili Sila, Juda Barsaba i dr. Pripadnost apostola Pavla jednom takvom krugu bila je od odlučujućeg značaja za hrišćanstvo.[3]
U rimskoj državi praktikovane su različite forme religijskih verovanja i rituala, različiti kultovi i misterije: kult rimskog imperatora, kult boga Mitre; različite misterijske religije, uključujući štovanje Velike Boginje, egipatske misterije posvećene Izidi i Ozirisu, ali i vera u jednog Boga označenog s četiri slova hebrejskog alfabeta – JHVH. To je bila epoha u kojoj se poštovanje prema rimskom caru širilo preko cijelog carstva i u kojoj će kult cara postati dominantna religija. Česti pokušaji Rimljana da postave Cezarov kip ili rimskog orla u jeruzalemskom hramu pružali su prilike za pobune.[2]
U samoj judaističkoj religiji prvog veka je postojalo mnoštvo religijskih grupa, zajednica i sekti koje su često bile u sukobu jedna s drugom. Iako je većina tih grupa štovala jednog Boga i držala se propisa Tore, njihovo razumevanje saveza s Bogom, uloge Mesije, značenja Tore, izbora prvosveštenika Jerusalimskog hrama ili odnosa prema rimskim vlastima se u mnogo čemu razlikovalo. Među tim grupama ili »filozofskim školama« izdvajaju se sadukeji, fariseji, eseni, kao i one jevrejske sekte koje su imale radikalnije poglede na pobunu protiv Rima - ziloti i sikariji. Ove sledbe dele velike razlike, ali su ujedinjene u veri da je Zakon najsvetija i najdragocenija stvar koju judaizam ima.[3] U takvom okruženju delovao je i Isusov pokret.[1]
Što se tiče Isusa (Ješua), naučnici se i dalje spore oko toga kakav je bio njegov odnos prema raznim oblicima judaizma. Prema mišljenju nekih naučnika, mađu kojima su Geza Vermes i E.P. Sanders, Isus nije pripadao ni jednom tradicionalnom pravcu ili pokretu. Oko 30 godine je prihvatio Jovano krštenje.
Saduceji su predstavljali bogatu gornju klasu. Flavije kaže: »(njihovu) doktrinu prihvatio je samo manji broj, i to onih koji su pripadali velikodostojnicima.« [14] I nastavlja: »Saduceji se odnose prema svojima mnogo neugodnije, kao sa strancima.« [15] Sadukeji su bili konzervativniji, držali su vlast u Hramu i nisu verovali u vaskrsenje i večnost duše. Saduceji su prvenstveno brinuli za funkcioniranje jeruzalemskog hrama i pravilno vršenje obreda. Nestaju nakon razaranja Hrama 70. n.e.
Fariseji su bili značajna stranka, i verovali su u vaskrsenje mrtvih, božansku pravdu u sledećem životu, anđele, ljudsku slobodu i božije proviđenje.[16] Oni su bili predstavnici srednjeg i sitnijeg gradskog stanovništva, »koji su ljubazni jedan s drugim, za njegovanje sloge i poštovanje javnosti«.[15] Oni žive jednostavno i preziru delikatnosti u ishrani; slijede put uma; također iskazuju poštovanje prema onima koji su u godinama; kada zaključuju da sve zavisi od sudbine, oni ne uskraćuju ljudima slobodu djelovanja; oni smatraju da o događajima odlučuje djelomično sud sudbine, a djelomično ljudi. Oni također vjeruju da su duše besmrtne i da će pod zemljom biti nagrade ili kazne, prema tome da li su živjeli čestito ili poročno; i da će poročni biti zadržani u vječnom zatvoru ali da će čestiti imati moć da ožive i žive ponovo; što god čine u vezi s obožavanjem boga, molitvama i žrtvama oni to rade u skladu sa svojim pravilima.[2]
Među sljedbenicima farizeja bilo je onih koji su potjecali od najnižih slojeva, kao rabi Akiba, ali i članova imućnog gradskog stanovništva. Ta je društvena razlika došla do izražaja na različite načine, najjasnije u proturječnostima unutar farizejstva s obzirom na stav prema rimskoj vlasti i revolucionarnim kretanjima. Sukob između srednje i niže klase unutar farizejske grupe povećavao se kako je pritisak Rimljana postajao jači i kako su najniže klase u ekonomskom pogledu sve više uništavane.[2]
Eseni su bili jevrejska asketska zajednica koja je očekivala skoru apokalipsu. Bila je daleko manje brojna od saduceja i farizeja - druge dvije velike grupe u tadašnjem judaizmu. Isticali su se specifičnim načinom života koji je karakterizirala zajednička molitva, asketizam, dobrovoljno siromaštvo, dnevna krštenja i odricanje od svjetovnih užitaka, odnosno celibat.
Neki naučnici smatraju da je Jovan Krstitelj (Johanan) bio pod uticajem esena, koji su upražnjavali obredne rituale čvrsto povezane sa krštenjem,[17] iako za to nema direktnih dokaza.[18]
U to vreme su među Jevrejima bila veoma izražena mesijanska nadanja. Jedan od mesijanskih vođa je bio i Teuda, pobunjenik u rimskoj Judeji, koji je između 44. i 46. vodio kratkotrajni ustanak protiv Rimljana. Flavije Josip ga opisuje kao "čarobnjaka" (goes) koji je narod uvjerio da je prorok te da je u stanju ponoviti Mojsijevo čudo i razdvojiti vodu rijeke Jordan. Židovi će preći preko rijeke suhi ali će se Rimljani gonioci utopiti. On je jednom prilikom ubedio svoje sledbenike da pokupe sve što imaju i pođu s njim na reku Jordan gde je obećao da će načiniti čudo. Prema nekim izvorima, Teuda i njegovi ljudi bili su naoružani. Rimski guverner Kuspije Fad je, pak, čuo za njegove planove te ga preduhitrio poslavši konjicu. Njegovi sljedbenici su pobijeni ili rastjerani, a sam Teuda je zarobljen te mu je odrubljena glava. Josip nakon njega pominje i "lažnog proroka iz Egipta":
»No postojao je neki lažni prorok iz Egipta koji je Židovima učinio više zla negoli prijašnji; jer je bio varalica i pravio se da je prorok, te je sakupio trideset hiljada ljudi koje je obmanuo: poveo ih je iz pustinje u goru koja se zove Maslinova gora i sa tog je mjesta bio spreman da silom prodre u Jeruzalem.« [19]
Jedan od najuticajnijih mesijanskih propovednika u to vreme bio je Johanan kupač,[20] koji je vršio obredna kupanja na reci Jordan, a čijem je pokretu i sam istorijski Isus pripadao.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Milan Vukomanović, Zašto je stradao Isus Nazarećanin?[mrtav link]
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 Erich Fromm, Dogma o Kristu (scribd)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 „Јован Зизијулас, Јелинизам и хришћанство”. Arhivirano iz originala na datum 2018-03-04. Pristupljeno 2013-02-21.
- ↑ 4,0 4,1 "Herod family." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
- ↑ John P. Meier's A Marginal Jew, v. 1, ch. 11; also H.H. Ben-Sasson, A History of the Jewish People, Harvard University Press, 1976, ISBN 0-674-39731-2, page 251: "But after the first agitation (which occurred in the wake of the first Roman census) had faded out, we no longer hear of bloodshed in Judea until the days of Pilate."
- ↑ Josephus, War of the Jews II.8.11, II.13.7, II.14.4, II.14.5
- ↑ Usp. Friedlander, Die religiosen Bewegungen innerhalb des Judentums im Zeitalter Jesu (Religijski pokreti u židovstvu u Isusovo doba), Berlin, 1905.
- ↑ Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "What do we really know about Jesus" p. 527-534.
- ↑ Fiensy, 30-50 discusses the society of Galilee, and the reputation of Galileans among other Jews.
- ↑ Greg W. Forbes, The God of Old: The role of the Lukan parables in the purpose of Luke's Gospel, Continuum, 2000, ISBN 1-84127-131-4, pp. 63-64.
- ↑ Christianity by Sue Penney 1995 ISBN 0-435-30466-6 page 28
- ↑ Vermes, Geza. The authentic gospel of Jesus. London, Penguin Books. 2004. p. 152-154.
- ↑ Jewish Encyclopedia: Galilee: Characteristics of Galileans: "But it is for their faulty pronunciation that the Galileans are especially remembered: 'ayin and alef, and the gutturals generally, were confounded, no distinction being made between words like '"amar" (= "ḥamor," uss), "ḥamar" (wine), "'amar" (a garment), "emar" (a lamb: 'Er. 53b); therefore Galileans were not permitted to act as readers of public prayers (Meg. 24b)."
- ↑ The Life and Works of Flavius Josephus, The Antiquities of the Jews, XVIII, 1, 4.
- ↑ 15,0 15,1 The Life and Works of Flavius Josephus, The Wars of the Jews, II, 8, 14.
- ↑ "Pharisees." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
- ↑ Harris, Stephen L. (1985) Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield; p. 382
- ↑ Šablon:Nbd
- ↑ Josephus, The Wars of the Jews, II, 13, 4, 5.
- ↑ Prvi prevod Jevandjelja po Mateju sa hebrejskog jezika