Tiếng ǀXam

Tiếng ǀXam
Khu vực	Nam Phi
Mất hết người bản ngữ vào	Thế kỷ XX
Phân loại	Tuu ǃKwi Tiếng ǀXam; ;
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	xam

ǀXam (/Kham) (IPA: [|͡xam]), hay ǀXam Kaǃkʼe, là một ngôn ngữ Khoisan tuyệt chủng, thuộc ngữ hệ Tuu. Nó có quan hệ với tiếng Nǁng sắp tuyệt chủng. Đa số nghiên cứu về tiếng ǀXam do Wilhelm Bleek, một nhà ngôn ngữ người Đức, thực hiện. Ông đã nghiên cứu một dạng tiếng ǀXam ở Achterveld, và (với Lucy Lloyd) một dạng khác ở Strandberg và Katkop.^[1]

Tên gọi[sửa | sửa mã nguồn]

Vạch thẳng ở đầu từ "ǀXam" đại diện cho âm click răng. Chữ ⟨x⟩ kế tiếp là âm xát ngạc mềm vô thanh.

Ngữ âm[sửa | sửa mã nguồn]

Phụ âm[sửa | sửa mã nguồn]

Khi so với những ngôn ngữ Tuu khác như tiếng Taa, tiếng ǀXam có hệ thống phụ âm nhỏ hơn, nhất là về âm click, khi chỉ có tám loại âm click, ít hơn nhiều khi so với con số 18 ở tiếng Taa Đông !Xoon.^[2] Hệ thống phụ âm tiếng ǀXam được thể hiện trong bản dưới:

		Ra ngoài					Vào trong (hút)
Phụ âm tiếng ǀXam^[2]
		Môi	Chân răng	Vòm	Ngạc mềm	Thanh hầu	Môi	Răng	Chân răng	Cạnh	Vòm
Tăc	tenuis	(p)	t		k	ʔ	ʘ	ǀ	ǁ	ǃ	ǂ
Tăc	hữu thanh	b	d		ɡ		gʘ	gǀ	gǁ	gǃ	gǂ
Tắc xát	tống ra		tʼ~t͡sʼ		k͡x'		ʘ'	ǀ'	ǁ'	ǃ'	ǂ'
Tắc xát	Bật hơi		t͡sʰ		k͡x		ʘʰ	ǀʰ	ǁʰ	ǃʰ	ǂʰ
Cụm	tenuis+/x/		tx~t͡sx				ʘ͡x	ǀ͡x	ǁ͡x	ǃ͡x	ǂ͡x
	tenuis+/k'/~/kx'/						ʘ͡kx'	ǀ͡kx'	ǁ͡kx'	ǃ͡kx'	ǂ͡kx'
	tenuis+/kh/~/kx/						ʘ͡kʰ	ǀ͡kʰ	ǁ͡kʰ	ǃ͡kʰ	ǂ͡kʰ
Mũi	hữu thanh	m	n		ŋ		ᵑʘ	ᵑǀ	ᵑǁ	ᵑǃ	ᵑǂ
Xát	vô thanh		s		x	h
Tiếp cận	hữu thanh	w	r~l	j

Trong thần thoại[sửa | sửa mã nguồn]

Wilhelm Bleek ghi nhận rằng một số nhân vật trong thần thoại ǀXam có lối nói riêng biệt, với sự thay đổi về cả kiểu click. Ví dụ, rùa trong thần thoại ǀXam khi nói dùng chủ yếu âm click đôi môi, ong cự dùng các cụm click răng và vòm, chó rừng còn có một âm click đôi môi cạnh hóa khác thường. Mặt trăng, thỏ rừng và thú ăn kiến có một âm click "không phát âm nổi".^[3]

Trong tiêu ngữ Cộng hòa Nam Phi[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng ǀXam là ngôn ngữ trong tiêu ngữ Cộng hòa Nam Phi:

ǃke e: ǀxarra ǁke

Nghĩa nôm na của câu là "Những người khác nhau cùng đoàn kết" hay "đoàn kết trong đa dạng". Dịch nghĩa đen thì có nghĩa là những người khác nhau gặp nhau.^[4]^[5]

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

^ Güldemann (2011)
^ ^a ^b Vossen, Rainer (ngày 1 tháng 1 năm 2013). The Khoesan Languages (bằng tiếng Anh). Psychology Press. tr. 210. ISBN 9780700712892.
^ 1827–1875, Bleek, W.H.I. (Wilhelm Heinrich Immanuel); 1834–1914, Lloyd, Lucy. “A brief account of Bushman folklore and other texts”. repository.up.ac.za (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 5 tháng 4 năm 2016.Quản lý CS1: tên số: danh sách tác giả (liên kết)
^ Bleek, Dorothea Frances (ngày 1 tháng 1 năm 1956). Bushman dictionary. New Haven,: American Oriental Society. tr. 419, 36, 363, 566.
^ Bushman Dictionary của Bleek ghi rằng !k'e e|xarra có nghĩa là "người lạ".