Madrid

Madrid
Kaart	Wapen
	Vlag
Land	Spanje
Administratiewe gewes	Madrid
Koördinate	40°25′N 03°42′W / 40.417°N 3.700°W / 40.417; -3.700
Stigting	9de eeu[1]
Oppervlakte:
- Totaal	604,31 vk km
Hoogte bo seevlak	650 m
Bevolking:
- Totaal (2018)	3 223 334
- Bevolkingsdigtheid	5 300/vk km
Tydsone	UTC +1 (MET)
- Somertyd	UTC +2 (MEST)
Burgemeester	José Luis Martínez-Almeida (PP)
Amptelike webwerf	madrid.es

Madrid (Spaans: [maˈðɾið], ) is die hoofstad van Spanje en die Outonome Gewes Madrid met 'n oppervlak van 604 vierkante kilometer en is met 3,22 miljoen inwoners die tweede grootste stad in die Europese Unie ná Berlyn. Die metropolitaanse gebied van Madrid (Comunidad de Madrid) het 'n oppervlakte van sowat 8 000 vierkante kilometer en 'n bevolking van 6,3 miljoen.

Nasa-Satellietbeeld van Madrid

Kaart van Madrid

Madrid lê teen die Manzanares-rivier in 'n uitgestrekte vlakte sowat vyftig kilometer suid van die bergreeks Sierra de Guadarrama, in die geografiese sentrum van die Iberiese Skiereiland.

Madrid is die historiese hoofstad van die Spaanse wêreldryk en die huidige politieke en kulturele sentrum van Spanje en sy finansiële en handelsentrum. Madrid dien as die setel van die Spaanse monargie en regering. Alhoewel die stad oor 'n hoogs moderne infrastruktuur beskik, het dit baie van sy historiese stadsbuurte, strate en geboue bewaar. Sy bekendste besienswaardighede sluit die reusagtige Koninklike Paleis van Madrid, die Teatro Royal (die Koninklike Skouburg) met sy gerestoureerde operahuis uit die jaar 1850, die Buen Retiro-park (gestig in 1631), die indrukwekkende 19de-eeuse gebou van die Nasionale Biblioteek van Spanje (gestig in 1712), 'n internasionaal bekende argeologiese museum en drie eersterangse kunsmuseums in: Die Prado-museum, wat een van die uitstekendste kunsversamelings ter wêreld huisves; die Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia, wat die moderne kuns behandel, en die Thyssen-Bornemisza-museum in die gerenoveerde Villahermosa-paleis.

Madrid is daarnaas ook die setel van 'n aartsbiskop, belangrike administratiewe en militêre instellings, ses universiteite en 'n aantal ander tersiêre instellings, die Internasionale Toerisme-organisasie (OMT), talle teaters, museums en kulturele instellings. Die Koninklike Paleis van Madrid, die Koninklike Klooster van San Lorenzo de El Escorial en die Prado-museum is die belangrikste in 'n lang lys van besienswaardighede.

Etimologie

Daar bestaan drie teorieë oor die oorsprong van die naam "Madrid" (al drie is egter omstrede aangesien geeneen van hulle die fonetiese ontwikkeling van die naam volledig kan beskryf nie):^[2]

• 'n Keltiese oorsprong (Magetoritum; met die wortel -ritu wat "drif" beteken).
• Van die Arabiese maǧrà ("waterstroom").
• 'n Mozarabiese weergawe van die Latynse matrix, matricis (wat ook "waterstroom" beteken).

Geskiedenis

Die katedraal van Almudena

Die Escorial

Die hoek van Gran Via en Alcalastraat

Die Paleis van Kommunikasie (links) en die Bank van Spanje

Die Plaza del Sol in die sentrum van Madrid

Die Plaza del Sol

Die Plaza del Sol

Die Gran Via

Die Nubiese Templo de Debod

Alhoewel argeologiese opgrawings toon dat die gebied van Madrid reeds in die prehistoriese tydperk bewoon was, dateer die eerste verwysings na 'n nedersetting uit die 9de eeu, toe Mehmet I 'n klein paleis op die terrein van die huidige Palacio Real of Koninklike Paleis laat oprig het. Rondom die paleis het 'n klein sitadel, al-Mudaina, ontstaan. Die Manzanares-rivier, wat deur die Arabiere al-Majri ("die bron van water") genoem is, vloei naby die paleis en is die etimologiese oorsprong van die naam Majerit wat later na die huidige spelling Madrid verander het.

Tydens die Reconquista, die Christelike herowering van die Iberiese Skiereiland, het Alfonso I van Kastilië die sitadel in 1085 ingeneem. Hy het die moskee as die Kerk van die Jonkvrou van Almudena gewy. Sefardiese Jode en Moslems het tot hulle verdrywing in die 15de eeu in die stad gebly.

In 1329 het die Cortes Generales as raadgewende liggaam van koning Ferdinand IV van Kastilië vir die eerste keer in Madrid vergader. Hendrik III van Kastilië (1379–1406) het die stad ná 'n tydperk van onluste en 'n groot brand herbou. Nogtans het hy die versterkte El Prado buite die stadsmuur as sy nuwe residensie verkies. Met die groot intog van Ferdinand en Isabella het die stryd tussen die koninkryke van Kastilië en Aragón tot 'n einde gekom.

Koning Karel I van Spanje het die Koninkryke van Kastilië (met Toledo as hoofstad) en Aragón (wat vanuit Barcelona geregeer is) tot die huidige Koninkryk Spanje verenig. Alhoewel Karel reeds beoog het om Madrid tot die nuwe hoofstad van die land te verklaar, is die koninklike hof eers deur sy seun Filips II (1527–1598) na Madrid verskuif – 'n besluit wat van Madrid de facto die hoofstad van Spanje gemaak het. Daarnaas het Sevilla in die suide in hierdie tydperk nog steeds 'n beduidende politieke en ekonomiese rol gespeel – so is die Spaanse besittings in Wes-Indië vanuit hierdie Andalusiese metropool geadministreer.

Met die uitsondering van 'n kort tydperk tussen 1601 en 1606, toe Filips (Felipe) III sy hof na Valladolid verskuif het, was die lot van Madrid nou met dié van Spanje verbonde. Tydens sy Siglo de Oro, die Goue Eeu in die 16de en 17de eeu, het Madrid nogtans min ooreenkomste met ander Europese hoofstede getoon; die bevolking het in ekonomiese opsig van die hof afhanklik gebly.

Filips (Felipe) V het die besluit geneem om die stad by ander Europese metropole aan te pas – tydens sy heerskappy het nuwe paleise soos die Palacio Real ontstaan. Tog het Madrid eers in die tyd van die populêre koning Karel (Carlos) III (1716–1788) tot 'n moderne stad begin ontwikkel.

Toe Carlos IV (1748–1819) as sy opvolger koning van Spanje geword het, het 'n opstand uitgebreek. Carlos III het ná die Muitery van Aranjuez, wat deur sy eie seun Fernando VII aangevoer is, afstand van die troon geneem. Die heerskappy van Fernando VII is met die inname van Madrid deur Franse troepe in Mei 1808 beëindig. Die opstand van die plaaslike bevolking teen die Franse troepe is meedoënloos neergeslaan en het Frankryk se heerskappy in Spanje en sy reputasie in Europa baie jare ondermyn.

Ná die onafhanklikheidsoorlog het Fernando VII vanaf 1814 weer as Spaanse koning geregeer, tog is hy as gevolg van 'n liberale militêre rewolusie deur kolonel Riego gedwing om die eed op die grondwet af te lê. In die volgende dekade het liberale en konserwatiewe regerings mekaar afgewissel.

Onder die heerskappy van Isabel II (1830–1904) het politieke spanninge weer opgevlam. Ná 'n tweede opstand en die uitroeping van die Eerste Spaanse Republiek is die monargie heringevoer. Eers die Tweede Spaanse Republiek het 'n einde aan die monargiese stelsel gemaak, tog het die politieke konflik tussen fasciste en republikeine in die Spaanse Burgeroorlog (1936–1939) uitgemond. Madrid, wat tot by die einde van die oorlog 'n republikeinse vesting was, was een van die stede wat die swaarste deur die gevegte getref is, en dit was ook die eerste waar siviele teikens deur bomaanvalle verwoes is.

Tydens die diktatuur van generaal Francisco Franco het nywerheisgebiede veral in die suide van Madrid ontstaan en duisende binnelandse migrante van die platteland na die hoofstad gelok. Die suidoostelike randgebiede van die hoofstad het tot uitgestrekte krotbuurte ontwikkel, maar was terselfdertyd die politieke en kulturele sentrum van die demokratiese weerstandsbeweging teen die Fascistiese Franco-bewind. Die tydperk tussen 1965 en 1973 is deur 'n aantal stakings en studenteproteste gekenmerk.

Ná die afsterwe van generaal Franco in 1975 het die nuwe demokratiese partye sy wens aanvaar dat die konstitusionele monargie met Juan Carlos I as koning heringevoer moet word, onder meer om die stabiliteit en demokrasie ná die einde van die diktatuur nie in gevaar te bring nie.

Met die ekonomiese opswaai van die tagtigerjare het Madrid sy posisie as die leidende ekonomiese, kulturele, industriële, tegnologiese en onderwyssentrum van die Iberiese Skiereiland gevestig. In 1992 het Madrid as die kulturele hoofstad van Europa gefungeer. Dit was een van die gasheerstede tydens die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1982.

'n Bomaanslag, wat Madrid se beroepsverkeer op 11 Maart 2004 tydens die spitsuur getref het, het tweehonderd slagoffers geëis. Islamitiese terroriste het die bomme as vergelding vir Spanje se militêre aanwesigheid in Irak in 'n trein geplaas.

Klimaat

Die gebied van Madrid lê in die droë Mediterreense klimaatsone met sowat 2 800 sonskynure per jaar, tog is die nagtelike temperature en veral die winters as gevolg van die stad se ligging van meer as 600 meter bo seevlak kouer as in die kusgebiede. Die somers is baie warm, met temperature van meer as 30 °C in Julie. Reënval kom hoofsaaklik in die lente en herfs voor; die gemiddelde reënval is 439 mm per jaar. Die gemiddelde temperatuur is 2 °C – 4 °C in Januarie en 24 °C in Julie.

Weergegewens vir Madrid, Spanje
Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Gemiddelde maksimum (°C)	9,7	12	15,7	17,5	21,4	26,9	31,2	30,7	26	19	13,4	10,1	19,4
Gemiddelde temperatuur (°C)	6,1	7,9	10,7	12,3	16,1	21	24,8	24,4	20,5	14,6	9,7	7	14,6
Gemiddelde minimum (°C)	2,6	3,7	5,6	7,2	10,7	15,1	18,4	18,2	15	10,2	6	3,8	9,7
Neerslag (mm)	37	35	26	47	52	25	15	10	28	49	56	56	436
Bron: Agencia Estatal de Meteorología[3]

Demografie

Die bevolking van Madrid groei veral in die 20ste eeu danksy die industrialisering en die binnelandse en internasionale migrasie. Ná 'n tydperk van stabilisasie, waartydens net die voorstede 'n noemenswaardige bevolkingsaanwas toon, neem Madrid se inwonertal teen die begin van die 21ste eeu weer vinnig toe.

Tans is sowat 85 persent van die bevolking Spanjaarde, terwyl groot groepe immigrante uit Latyns-Amerika, Europa, Noord- en Wes-Afrika hulle in die laaste jare in die stad gevestig het. Die grootste gemeenskappe van buitelandse herkoms is immigrante uit Ecuador (83 967), Marokko (51 300), China (48 973), Colombia (37 218) en Peru (32 791). 86 persent van die bevolking is Rooms-Katoliek.

Ekonomie

Die Puerta de Europa-wolkekrabber

Met die begin van die heerskappy van Filips II word Madrid die nasionale hoofstad van Spanje, tog bly dit in teenstelling met ander Europese metropole vir 'n lang tydperk bloot die administratiewe sentrum van die land.

Die industrialisering van Madrid neem 'n aanvang ná die Spaanse Burgeroorlog in die dertigerjare van die twintigste eeu. Die belangrikste nywerhede is aanvanklik meganiese, elektroniese en farmaseutiese ondernemings. Tans beskik Madrid ook oor beduidende chemiese, motor- en vliegtuignywerhede. Tekstiele en voedselverwerking is eweneens belangrik.

Die sentralistiese beleid van die Spaanse staat bevorder die vinnige groei van Madrid se ekonomie, en baie maatskappye vestig hulle hoofkwartiere in die stad. Naas die buitelandse banke en die groot assuransiemaatskappye het meer as die helfte van die Spaanse ondernemings en die Spaanse effektebeurs Bolsa hulle hoofkwartiere in Madrid. Die grootste internasionale maatskappye in Madrid is onder meer IBM, Peugeot, Procter and Gamble, Shell en Siemens. Die meeste banke en internasionale ondernemings het hulle langs die Paseo de la Castellana in die noorde van die stad gevestig. Die gebied, wat ook as Urbanización AZCA bekend staan, is nou die besigheidsdistrik van Madrid. Barcelona is 'n belangrike mededinger en begin al hoe meer internasionale maatskappye lok, wat daar hulle hoofkwartiere vestig.

Die onlangse de-industrialisering en die opkoms van die tersiêre sektor as die nuwe ekonomiese swaartepunt voeg finansies, die mediabedryf en kommunikasie by die bestaande administratiewe dienste by. Die vervoer- en kommunikasiesektor verskaf tans meer as 150 000 werkgeleenthede. Daarnaas speel ook die toerisme met jaarliks meer as vyf miljoen besoekers 'n belangrike rol. Dit steun veral op toeriste met kulturele belangstellings.

Vervoer

Lugverkeer

Die lughawe Barajas

Die treinstasie Atocha

Die Internasionale Lughawe Madrid-Barajas (MAD) is die belangrikste op die Iberiese Skiereiland en verbind Spanje met die metropole van Europa, Amerika en die res van die wêreld.

Met jaarliks meer as 45 miljoen passasiers is dit een van die twintig grootste lughawens ter wêreld, en met die oog op die jaarlikse groeisyfer van tien persent is 'n nuwe vierde terminaal (T4), tans die grootste in Europa, in 2006 bygevoeg. Vanweë sy groot afstand na die res van die lughawe het Terminaal 4 in 2007 sy eie moltreinstasie gekry. Die kapasiteit van Madrid se lughawe is tans tot 70 miljoen passasiers per jaar verhoog.

Spoorweë

Die nasionale spoorwegnet van Spanje, die Red Ncional de Ferrocarriles Españoles (Renfe), is die belangrikste aanbieder van spoorwegverbindings. Madrid se hoofstasies is Atocha en Chamartín.

'n Nuwe stelsel van hoësnelheidstreine, die Alta Velocidad Española (AVE), word tans beplan en sal in die volgende dekade met sy nuwe spoorwegnet van 7 000 kilometer Madrid met ander belangrike provinsiale stede in Spanje verbind. Reistye sal steeds minder as vier ure wees.

Die eerste hoësnelheidslyn verbind sedert 2005 Atocha met die stede Toledo en Sevilla in die suide en Zaragoza en Lleida in die weste. Die lyn sal teen die jaar 2007 uitgebou word tot by Málaga in Suid-Spanje en die Katalaanse hoofstad Barcelona aan die weskus.

Moltreine

Die moltreinnetwerk is aangepas by die bevolking van sowat ses miljoen mense in die metropolitaanse gebied van Madrid en is nou een van die mees uitgestrekte ter wêreld. Die netwerk word vinnig uitgebou; met die nuwe verbinding "Metrosur" na die suidwestelike voorstede beskik Madrid oor die tweede grootste moltreinnetwerk in Wes-Europa na Londen.

Die provinsie van Madrid word deur 'n spoorwegnet, wat veral op pendelaars gemik is (Cercanías), met die sentrum verbind.

Kookkuns

Cocido Madrileño

Net soos elders in Spanje speel kos 'n groot rol, en mense besoek die plaaslike restaurante ook graag vanweë die geselligheid wat 'n gemeenskaplike maal bied. Madrid beskik oor 'n groot verskeidenheid gastronomiese instellings, wat van klein tapas-kroeë tot by eersterangse restaurante strek.

Alhoewel Madrid nou 'n groot aantal immigrante-gemeenskappe huisves, lê die klem steeds op die tradisionele Spaanse kookkuns. Naas allerlei soorte braaivleis is visgeregte baie gewild, aangesien Madrid oor die tweede grootste vismark ter wêreld beskik.

Tipiese geregte en spesialiteite is Cocido Madrileño (ertjies en ander groente soos aartappels en wortels, wat saam met hoender- of varkvleis bedien word), Sopa de Ajo (knoffelsop), Tortilla de patatas ('n soort eierstruif, wat van aartappels gemaak word) en Besugo al horno (gebakte karper). Tapas is klein happies, wat van enige soort voedsel berei en as 'n voorgereg saam met bier of wyn geniet word.

Soet snoeperye sluit torrijas madrileñas ('n gereg, wat van melk, eiers, heuning en suiker berei word), barquillos (wafels), bartolillos con crema ('n soort tert), buñuelos ('n gevulde gebak), mazapán (marsepein), turrón (nougat) en rosquillas de anís ('n soort anys-gebak).

Verwysings

1. (en) "History of Madrid". Madrid Traveller. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Augustus 2014. Besoek op 27 Augustus 2014.
2. (es) Pérez Orozco, Santiago (2007). "El origen del topónimo Madrid" (PDF). Anales del Instituto de Estudios Madrileños. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. XLVII: 701–703. ISSN 0584-6374. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 18 September 2019. Besoek op 5 Augustus 2020.
3. (es) Valores climatológicos normales Madrid; www.AEMET.es

Eksterne skakels

Wikimedia Commons bevat media in verband met Madrid.

• (en) Toerisme-inligting oor Madrid op Wikivoyage
• (es) Amptelike webwerf
• (en) "Madrid". Encyclopædia Britannica. Besoek op 5 Augustus 2020.