Maori's

Hierdie artikel handel oor die etniese groep. Vir die taal, sien Maori (taal).
Maori's

Maori's voer 'n haka uit (2012).
Totale bevolking: omstreeks 750 000
Belangrike bevolkings  in: Vlag van Nieu-Seeland Nieu-Seeland 598 605 (2013-sensus)[1]

Vlag van Australië Australië 155 000 (2011-skatting)[2]
Vlag van Verenigde Koninkryk Verenigde Koninkryk ca. 8 000[3]
Vlag van Verenigde State van Amerika Verenigde State ca. 3 500[4]
Vlag van Kanada Kanada 1 305[5]
Ander gebiede ca. 8 000[3]

Taal: Māori, Engels
Geloofsoortuiging: Christendom, Māori-godsdienste
Verwante etniese groepe: Ander Polinesiese volke, Austronesiese volke

Die Maori's (Maori: Māori, [ˈmaːɔɾi] luister (hulp·inligting)) is die inheemse Polinesiese bevolking van Nieu-Seeland (Aotearoa). Hulle het oorspronklik tussen rofweg 1320 and 1350 in verskillende immigrasiegolwe vanuit Oos-Polinesië na Nieu-Seeland gekom.[6]

Deur eeue van afsondering het die Maori's hulle eie unieke kultuur en taal, 'n ryk mitologie, unieke ambagte en uitvoerende kunsvorme ontwikkel wat verskil van dié van ander Oos-Polinesiese kulture. Hulle het 'n stamgebaseerde samelewing volgens hul Polinesiese tradisies gevorm. Danksy ingevoerde plantspesies en kultivars het hulle landbou in Nieu-Seeland beoefen. Ná 1450 het 'n krygerkultuur met versterkte nedersettings ontstaan.

Van die vroeëre Maori's het na die Chathameilande migreer, waar hulle afstammelinge Nieu-Seeland se ander inheemse Polinesiese groep, die Moriori, geword het.[7]

Aanvanklike kontak tussen die Maori's en Europeërs, wat in die 18de eeu begin het, het gewissel van voordelige handel tot dodelike geweld; die Maori's het baie tegnologieë van die nuwe aankomelinge aangeneem. Ná die ondertekeing van die Verdrag van Waitangi in 1840 het die twee kulture vir 'n generasie saamgewoon. Stygende spanning oor betwiste grondverkope het tot konflik in die 1860's gelei, asook groot beslagleggings op grond, waarop die Maori's met sterk weerstand gereageer het. Ná die nietigheidsverklaring van die verdrag in 1877 is die Maori's noodgedwonge in baie aspekte van die Westerse kultuur opgeneem. Sosiale omwentelings en epidemies van siektes wat na Nieu-Seeland gebring is, het talle Maori's uitgewis en hulle getalle het drasties afgeneem. Teen die begin van die 20ste eeu het die Maori-bevolking begin herstel. 'n Ernstige poging is aangewend om hulle aansien in die groter Nieu-Seelandse bevolking te verbeter en sosiale regverdigheid daar te stel.

Tradisionele Maori-kultuur het daardeur 'n aansienlike herlewing ondergaan, wat verder onderskraag is deur 'n Maori-protesbeweging wat in die 1960's ontstaan het. Tog is die ekonomiese en sosiale hindernisse wat die Maori's in die gesig staar buite verhouding groot. Hulle het ook 'n laer lewensverwagting en inkomste as ander etniese groepe in Nieu-Seeland. Verder ondervind hulle meer misdaad en gesondheidsprobleme en groter opvoedkundige onderprestasie.

In die sensus van 2018 het 775 836 mense in Nieu-Seeland as Maori's geïdentifiseer, wat 16,5 persent van die nasionale bevolking is. Hulle is die land se grootste etniese groep naas die Europese Nieu-Seelanders (Pākehā). Daarbenewens woon meer as 140 000 Maori's in Australië. Die taal Maori word in 'n mate deur sowat 'n vyfde van alle Maori's gepraat, wat 3 persent van die totale bevolking is. Maori's is aktief in alle sfere van die Nieu-Seelandse kultuur en gemeenskap, met onafhanklike verteenwoordiging op gebiede soos die media, politiek en sport.

Naam en herkoms

[wysig | wysig bron]

Die woord māori beteken in Maori "normaal", "natuurlik" of "gewoon". In legendes en mondelinge tradisies word dit gebruik om sterflinge (tāngata māori) te onderskei van gode en geeste.[8] Wai māori beteken ook "vars water", in teenstelling met sout water. Daar is verwante woorde in die meeste Polinesiese tale wat almal stam van die Proto-Polinesiese *ma(a)qoli, wat "waar, werklik" beteken.[9][10]

Die Maori's gebruik die woord Māori om hulleself te beskryf in stamverband. Hulle gebruik dikwels die term tangata whenua (letterlik "volk van die land") om hulle verhouding met 'n sekere stuk grond uit te druk; 'n stam kan die tangata whenua in een streek wees, maar nie in 'n ander nie.[11]

Die amptelike definisie van "Maori" vir verkiesingsdoeleindes het mettertyd verander. Voor 1974 het die regering dokumente van herkoms vereis om dié status te bewys en net mense met minstens 50% Maori-herkoms kon kies waar hulle wou stem. Van 1974 kan 'n mens self kies met wie jy kultureel identifiseer. Van 1986 word soms vir ander doeleindes die een of ander vorm van bewys van herkoms vereis, maar geen minimum persentasie Maori-herkoms nie.[12]

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]

Migrasie van Polinesië

[wysig | wysig bron]
Die Maori's se vestiging in Nieu-Seeland was die einde van 'n lang reeks reise van eiland tot eiland in die suidelike Stille Oseaan.

Geen geloofbare bewyse bestaan dat daar enigiemand in Nieu-Seeland gewoon het voor die Maori's nie. Daar is egter baie oortuigende argeologiese, linguistieke en antropologiese bewyse dat die eerste setlaars van Polinesië af migreer het en die Maori's geword het.[13][14] Daar is bewyse dat hulle herkoms (as deel van die groter groep Austronesiese volke) van 5 000 jaar gelede dateer, van die inheemse volke van Taiwan. Polinesiërs het hulle in 'n groot gebied gevestig wat insluit Samoa, Tahiti, Hawaii, Paaseiland – en eindelik Nieu-Seeland.[15]

Daar kon 'n bietjie verkenning en vestiging gewees het voor die uitbarsting van die berg Tarawera omstreeks 1315, na aanleiding van die ontdekking van bene van Polinesiese rotte en skulpe met rotknaagmerke.[16] Daar is ook bewyse gevind van wydverspreide bosbrande in die dekade of wat voor dit.[17][18] Die mees onlangse bewyse dui egter daarop dat die belangrikste vestiging deel van 'n beplande massamigrasie iewers tussen 1320 en 1350 was.[13] Dit stem breedweg ooreen met mondelinge Maori-tradisies, waarvolgens hulle voorvaders omstreeks 1350 in 'n paar groot kano's (waka) oor die see in die land aangekom het.[19][20]

Hulle het 'n groot impak op hulle omgewing gehad vanaf hulle eerste vestiging in Nieu-Seeland en op latere reise verder suid. Maori-verkenners was dalk die eerste mense wat Antarktika ontdek het.[21][22]

Vroeë geskiedenis

[wysig | wysig bron]
Vroeë Maori-voorwerpe soortgelyk aan Polinesiese vorms (Wairau Bar, Marlborough).

Die vroegste tydperk van die Maori's se vestiging, wat bekend is as die "Argaïese", "Moajagters-" of "kolonisasietydperk", dateer van omstreeks 1300 tot 1500. Die vroeë Maori-dieet het bestaan uit die vleis van die moa en ander groot voëls en robbe wat nooit tevore gejag is nie. Dié tydperk is bekend vir sy kenmerkende halssnoere[23] en die gebrek aan wapens en forte wat tipies van die latere "Klassieke tydperk" was.[24] Op die bekendste Argaïese vondsplek, Wairau Bar op Suideiland,[25] is bewyse van besetting van die 13de tot die 15de eeu.[26] Dit is die enigste terrein in Nieu-Seeland waar bene ontdek is van mense wat elders gebore is.[26]

'n Model van 'n pā (heuwelfort).

Faktore wat gegeld het in die "Klassieke tydperk", toe daar die eerste kontak met Europeërs was, sluit in 'n aansienlik kouer tydperk van 1500 af,[27] asook die uitwissing van die mao en ander voedselspesies.[28][29]

Die Klassieke tydperk word gekenmerk deur fyn wapens en ornamente van groensteen, ryklik versierde oorlogskano's en wharenui (vergaderhuise).[30] Die Maori's het in outonome nedersettings gewoon in uitgebreide groepe met gemeenskaplike voorouers. Daar was landbougebiede en bronne vir jag, hengel en kos versamel. Gefortifiseerde pā is op strategiese plekke gebou vanweë oorlogvoering nou en dan oor verkeerde optredes of hulpbronne.[31][32][33] 'n Stereotipe van die Maori's as natuurlike vegters bestaan, maar oorlogvoering en gepaardgaande praktyke soos kannibalisme was nie 'n oorheersende deel van die Maori-kultuur nie.[34][35]

Omstreeks 1500 het 'n groep Maori's oos na die Chathameilande migreer en ontwikkel in 'n volk bekend as die Moriori,[36] met passifisme as 'n sleuteldeel van hulle kultuur.[37]

Kontak met Europeërs

[wysig | wysig bron]
Die eerste Europese indruk van die Maori's, by Golden Bay (1642).

Die eerste Europese ontdekkers in Nieu-Seeland was Abel Tasman in 1642, kaptein James Cook in 1769 en Marion du Fresne in 1772. Aanvanklike kontak was problematies en soms dodelik – vier van Tasman se manne is gedood en hy het waarskynlik minstens een Maori gedood, sonder dat hy voet aan wal gesit het.[38] Cook se manne het minstens agt Maori's binne drie dae van sy eerste landing gedood,[39][40] hoewel hy later goeie verhoudinge met die Maori's gehad het. Drie jaar later, ná 'n belowende begin, is Du Fresne en 26 van sy bemanningslede vermoor. Van die 1780's af het die Maori's ook toenemend met Europsese en Amerikaanse rob- en walvisjagters en Christelike sendelinge te doen gekry. Verhoudinge was meestal vreedsaam, hoewel 'n paar gewelddadige voorvalle plaasgevind het. Die ergste daarvan was die Boyd-slagting en daaropvolgende wraakaanvalle.[41]

Die eerste Europeërs het hulle in die vroeë 19de eeu in Nieu-Seeland gevestig en dit het gelei tot 'n uitgebreide uitruiling van kultuur en idees. Baie Maori's het Europeërs, wat hulle Pākehā genoem het, hooggeag en beskou as 'n manier om meer te wete te kom van Westerse kennis en tegnologie. Maori's het gou begin skryf om idees uit te ruil en baie van hulle mondelinge stories en gedigte is neergeskryf.[42] Die bekendstelling van die aartappel het die landbou gerevolusioneer en die aanskaffing van muskette (gewere)[43] deur die Maori's het 'n buitengewoon bloedige oorlogvoering tussen stamme tot gevolg gehad bekend as die Musketoorloë. Baie groepe is uitgewis en ander is uit hulle tradisionele gebiede verdryf.[44] Terselfdertyd het talle Maori's gesterf aan Eurasiese aansteeklike siektes, soos griep, pokke en masels, wat na raming 10 tot 50 persent van die Maori's uitgewis het.[45][46]

'n Voorstelling van die ondertekening van die Verdrag van Waitangi in 1840, waarmee Nieu-Seeland en die Maori's in die Britse Ryk ingebring is.

Teen 1839 het na raming tot 2 000 Europeërs in Nieu-Seeland gewoon[47] en Brittanje het ingewillig tot herhaalde versoeke van sendelinge en sommige Maori-hoofmanne om tussenbeide te tree. Die Britse regering het 'n vlootkaptein gestuur om 'n verdrag tussen die Britte en die Maori's op te stel, en die gevolg was die Verdrag van Waitangi, wat van Februarie 1840 af deur Brittanje en sowat 500 Maori-hoofmanne van oor die hele Nieu-Seeland onderteken is.[48][49] Die verdrag het aan die Maori's die regte van Britse onderdane toegeken en het hulle eiendomsregte en stamoutonomiteit verseker, in ruil daarvoor dat hulle Britse soewereiniteit en die anneksasie van Nieu-Seeland as 'n kolonie van die Britse Ryk aanvaar.[50] Baie dispute het egter oor aspekte van die verdrag ontstaan, insluitende verskillende woorde in die Engelse en Maori-weergawe, en misverstande weens verskillende kultuurbegrippe. Veral merkwaardig is dat soewereiniteit nie in die Maori-weergawe aan Brittanje afgestaan is nie.[51] In 'n hofsaak van 1877 is die verdrag nietig verklaar op grond daarvan dat die ondertekenaars "primitiewe barbare" was.[52][53]

Nogtans was verhoudinge tussen die Maori's en Europeërs in die vroeë koloniale tydperk hoofsaaklik vreedsaam. Baie Maori-groepe het besighede oopgemaak en kos en ander produkte aan plaaslike en oorsese markte verskaf. Wanneer geweld wel nou en dan uitgebreek het, was dit meestal beperk en is dit met 'n vredesverdrag beëindig. Teen die 1860's het stygende setlaarsyfers en spanning oor omstrede grondtransaksies egter gelei tot die Nieu-Seelandse Oorloë. Daarna het Brittanje beslag op stukke Maori-grond gelê as straf vir wat "rebellies" genoem is. Europese setlaars het hulle op die besette grond gevestig.[54] Kleiner botsings het hierna nog ontstaan en 'n inboorlinggrondhof is gestig om gemeenskaplike Maori-grond aan individuele eienaars oor te dra as 'n manier om grondverkope aan Europese setlaars te vergemaklik.[55]

Verval en herlewing

[wysig | wysig bron]
Lede van die 28ste Bataljon voer 'n haka uit, Julie 1941 in Egipte.

Teen die laat 19de eeu was beide Pākehā en Maori's oortuig daarvan dat die Maori-bevolking sal ophou bestaan en in die Europese bevolking opgeneem sal word.[56] Van die laat 19de en vroeë 20ste eeu af is verskeie wette, beleide en praktyke aanvaar om die Maori's te dwing om by Pākehā-norme aan te pas. So is die onderdrukking van die taal Maori in skole[57] dikwels met lyfstraf afgedwing.[58] In die sensus van 1896 het Nieu-Seeland 'n Maori-bevolking van 42 113 en Europese bevolking van meer as 700 000 gehad.[59]

Die verval het nie voortgeduur nie en die Maori-bevolking het in die 20ste eeu begin herstel. Invloedryke Maori-politici was vasbeslote om die Maori-volk weer te laat herstel. Hulle het geglo die oplossing is 'n mate van assimilasie,[60] met die Maori's wat Europese praktyke soos Westerse medisyne en opvoeding aanvaar, terwyl hulle terselfdertyd tradisionele kultuurpraktyke beoefen.

Sedert die 1960's het die Maori-kultuur 'n soort renaissance beleef,[61] wat saamval met aktivisme vir sosiale geregtigheid en 'n protesbeweging.[62]

Maori moes egter al hoe meer die knie voor Engels buig. Voorskoolse Maori-inrigtings is in 1982 gevestig om die taal te bevorder en sy agteruitgang te keer.[63] Twee Maori-televisiekanale saai in Maori uit,[64][65] terwyl 'n groet soos kia ora ("wees gesond") in Nieu-Seelandse Engels opgeneem is.[66]

Die regering se erkenning van die toenemende politieke mag van die Maori's en politieke aktivisme het gelei tot 'n beperkte hersiening van historiese grondbeslagleggings. In 1975 is die Waitangi-tribunaal daargestel om historiese griewe te ondersoek.[67] Sedert die 1990's het die Nieu-Seelandse regering baie eise oor die verdrag afgehandel. Teen Junie 2008 het die regering betalings van meer as 900 miljoen Nieu-Seelandse dollar gedoen, baie daarvan in die vorm van grondtransaksies.[68]

'n Houtsnee uit die laat 20ste eeu van die mitologiese navigator Kupe wat teen twee seewesens veg.

Kultuur

[wysig | wysig bron]
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Maori-kultuur.
'n Maori-hoofman met tatoes (moko), soos gesien deur James Cook en sy bemanning.

Die Maori-kultuur vorm 'n kenmerkende deel van die Nieu-Seelandse kultuur en danksy 'n groot diaspora en die opneem van Maori-motiewe in die gewilde kultuur word dit wêreldwyd aangetref.[69][70] Onder die Maori's, en in 'n mindere mate dwarsoor Nieu-Seeland, word die woord Māoritanga dikwels gebruik as min of meer 'n sinoniem vir die Maori-kultuur.

Māoritanga in die moderne tydperk word al hoe meer beïnvloed deur verstedeliking, groter kontak met Nieu-Seelanders van Europese afkoms 'n herlewing van tradisionele praktyke.

Tradisionele Maori-kuns speel 'n groot rol in Nieu-Seelandse kuns. Dit sluit in whakairo (houtsnywerk), raranga (weefwerk), kapa haka (groepoptrede), whaikōrero (redenaarskuns) en tā moko (tatoes), (whakapapa) van die Maori's. Kunstenaars volg dikwels die tegniek van hulle voorouers, maar in die 21ste eeu sluit Māoritanga ook kontemporêre kunste soos rolprente, televisie, poësie en die teater in.

Die Maori's se taal is bekend as te reo Māori, wat verkort word tot te reo (letterlik "die taal"). In die 1980's het regeringsgeborgde skole (Kura Kaupapa Māori) mense met Europese én Maori-herkoms in te reo begin onderrig om die taal van ondergang te red.[71]

Tikanga Māori is 'n stel kultuurwaardes, gebruike en praktyke. Dit sluit in begrippe oor wat heilig is, om jou gemeenskap te versorg, grondregte en ander verhoudings tussen mense en hulle omgewing.[72]

Die Maori's se kultuurgeskiedenis is onlosmaaklik verbind aan die kultuur van Polinesië as 'n geheel. Die Nieu-Seelandse eilandgroep vorm die suidwestelike hoek van die Polinesiese Driehoek, 'n groot deel van die Stille Oseaan met drie eilandgroepe by sy hoeke: die Hawaise Eilande, Rapa Nui (Paaseiland) en Nieu-Seeland (Aotearoa in Maori).[73]

'n Tipiese marae.

Die beste plek vir enige Maori-kultuurgeleentheid is 'n marae, 'n ingeslote gebied waarop 'n wharenui (ltterlik "groot huis") staan. 'n Marae is die middelpunt van 'n groot deel van die Maori's se lewe. Gewoonlik word die taal Maori gebruik in seremonies en toesprake, hoewel vertalings en verduidelikings verskaf word as die belangrikste deelnemers nie Maori-sprekers is nie.

Die tradisionele Maori-godsdiens het min afgewyk van sy tropiese, Oos-Polinesiese wortels op die eiland Hawaiki Nui. Daarvolgens word geglo alle dinge het lewenskrag, of mauri.[74] Die god Tangaroa was die personifikasie van die oseaan en die voorouer of oorsprong van alle visse; Tāne was die personifikasie van die woud en die oorsprong van voëls; en Rongo was die personifikasie van vreedsame bedrywighede en landbou, en die voorouer van gekweekte plante. In die vroeë 19de eeu het baie Maori's die Christelike geloof en sy begrippe aangeneem.[75]

Demografie

[wysig | wysig bron]

Bevolkingsyfers

[wysig | wysig bron]
'n Jong Maori tree op in 'n kapa haka.

Volgens die Wysigingswet op Maori-sake 1974 word 'n Maori gedefinieer as "'n persoon van die Maori-ras van Nieu-Seeland; en sluit enige afstammeling van so 'n persoon in".[76] Die Maori-bevolking is in die laat 18de eeu deur kaptein James Cook op 100 000 geraam. Die historikus Michael King stel voor 'n effens groter getal van 110 000 is realistieser.[77] In die laat 19de eeu het hulle getalle drasties afgeneem, tot so min as 42 000; moontlik weens die impak van Europese kolonisasie, insluitende nuwe siektes.[78] Daarna het die bevolking vinnig gegroei.

In die sensus van 2018 het 775 836 Nieu-Seelanders hulle as Maori's geïdentifiseer, wat sowat 16,5% van die land se algehele bevolking is. Dit is 177 234 (29,6%) meer mense as in die sensus van 2013 en 210 507 meer as in 2006. Die groot toename van 2013 tot 2018 was hoofsaaklik vanweë Statistieke Nieu-Seeland se toevoeging van etnisiteitsdata uit ander bronne (vorige sensusse, administratiewe data en toerekenings) tot die 2018-sensusdata om foute weens niereaksies reg te stel.[79]

Daar was 383 019 mans en 392 820 vroue, wat dui op 'n geslagsverhouding van 0,975 man per vrou. Die gemiddelde ouderdom was 25,4 jaar (in vergelyking met 37,4 jaar vir Nieu-Seeland as 'n geheel).[80] Altesaam 85,7% van Maori's het op Noordeiland gewoon en 14,2% op Suideiland.

Buite Nieu-Seeland bestaan 'n groot Maori-bevolking in Australië (sowat 155 000 in 2011).[2] Kleiner gemeenskappe woon ook in Brittanje (sowat 8 000), die VSA (tot 3 500) en Kanada (sowat 1 000).[3][4][5]

Godsdiens en geloofsoortuigings

[wysig | wysig bron]
Geen
  
 53.5%
Christendom
  
 29.9%
Maori-godsdienste
  
 7.7%
Ander
  
 1.4%
Boeddhisme
  
 0.2%
Islam
  
 0.1%
Hindoeïsme
  
 0.1%
Maori's se godsdiensverband[81]

Tradisionele Maori-geloofsoortuigings se oorsprong lê in die Polinesiese kultuur. Begrippe soos tapu ("heilig"), mana ("gesag", "prestige") en wairua ("gees") beheer die alledaagse Maori-lewe en daar is ook baie Maori-godhede. Sommige Maori's volg vandag Christelike gelowe. Dit sluit 'n paar kerke en groepe in, soos Presbiterianisme, die Kerk van Jesus Christus van die Heiliges van die Laaste Dae (Mormone), Maori-groepe soos Rātana en Ringatū,[82] asook die Katolieke, Metodiste- en Anglikaanse Kerk.[83][84]

Baie Maori's glo in tradisionele tradisies soos tapu. Sekere voorwerpe, gebiede of geboue is tapu (geestelik ontoeganklik) en moet noa (toeganklik) gemaak word deur 'n seremoniële daad.[85] Dit is byvoorbeeld algemene praktyk om 'n mens se skoene uit te trek voordat jy 'n wharenui binnegaan as 'n teken van respek aan die voorouers wat daar verteenwoordig word en spiritueel teenwoordig is.[86]

Nog 'n spirituele ritueel is hurihanga takapau (reiniging), wat beoefen word as 'n mens visvang om te verseker daar is geen tapu aan die vis nie.[87]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Statistics New Zealand. "2013 Census QuickStats About Māori" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Maart 2016. Besoek op 5 November 2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 (en) Hamer, Paul (2012), Māori in Australia: An Update from the 2011 Australian Census and the 2011 New Zealand General Election, http://ssrn.com/abstract=2167613, besoek op 5 November 2016 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Walrond, Carl (4 Maart 2009). "Māori overseas". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Mei 2020. Besoek op 5 November 2016.
  4. ↑ 4,0 4,1 "Census 2000 Foreign-Born Profiles (STP-159): Country of Birth: New Zealand" (PDF) (in Engels). Washington, D.C.: United States Census Bureau. 2003. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 8 Mei 2020. Besoek op 5 November 2016.
  5. ↑ 5,0 5,1 (en) "(232), Sex (3) and Single and Multiple Responses (3) for Population, for Canada, Provinces, Territories, Census Metropolitan Areas and Census Agglomerations, 2001 Census – 20% Sample Data". Ottawa: Statistics Canada, Cat. No. 97F0010XCB2001001. 2003. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 September 2019. Besoek op 5 November 2016.
  6. ↑ Walters, Richard; Buckley, Hallie; Jacomb, Chris; Matisoo-Smith, Elizabeth (7 Oktober 2017). "Mass Migration and the Polynesian Settlement of New Zealand". Journal of World Prehistory. 30 (4): 351–376. doi:10.1007/s10963-017-9110-y.
  7. ↑ "Moriori – Origins of the Moriori people". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. (1 March 2017). 
  8. ↑ Atkinson, A.S. (1892)."What is a Tangata Maori?" Geargiveer 5 April 2023 op Wayback Machine Journal of the Polynesian Society, 1 (3), 133–136. Besoek op 18 Desember 2007.
  9. ↑ "Entries for MAQOLI [PN] True, real, genuine: *ma(a)qoli". pollex.org.nz.
  10. ↑ Eastern Polynesian languages
  11. ↑ "tangata whenua" (in Engels). Māori Dictionary. Besoek op 8 Julie 2017.
  12. ↑ McIntosh (2005), p. 45
  13. ↑ 13,0 13,1 Walters, Richard; Buckley, Hallie; Jacomb, Chris; Matisoo-Smith, Elizabeth (7 Oktober 2017). "Mass Migration and the Polynesian Settlement of New Zealand". Journal of World Prehistory. 30 (4): 351–376. doi:10.1007/s10963-017-9110-y.
  14. ↑ Shapiro, HL (1940). "The physical anthropology of the Maori-Moriori". The Journal of the Polynesian Society (in Engels). 49 (1(193)): 1–15. JSTOR 20702788.
  15. ↑ Wilmshurst, J. M.; Hunt, T. L.; Lipo, C. P.; Anderson, Atholl (2010). "High-precision radiocarbon dating shows recent and rapid initial human colonization of East Polynesia". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (5): 1815–1820. Bibcode:2011PNAS..108.1815W. doi:10.1073/pnas.1015876108. PMC 3033267. PMID 21187404.
  16. ↑ Lowe, David J. (November 2008). Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update (PDF). p. 142. ISBN 978-0-473-14476-0. Besoek op 18 Januarie 2010. {{cite book}}: |journal= ignored (hulp)
  17. ↑ Bunce, Michael; Beavan, Nancy R.; Oskam, Charlotte L.; Jacomb, Christopher; Allentoft, Morten E.; Holdaway, Richard N. (7 November 2014). "An extremely low-density human population exterminated New Zealand moa". Nature Communications (in Engels). 5: 5436. Bibcode:2014NatCo...5.5436H. doi:10.1038/ncomms6436. ISSN 2041-1723. PMID 25378020.
  18. ↑ Jacomb, Chris; Holdaway, Richard N.; Allentoft, Morten E.; Bunce, Michael; Oskam, Charlotte L.; Walter, Richard; Brooks, Emma (2014). "High-precision dating and ancient DNA profiling of moa (Aves: Dinornithiformes) eggshell documents a complex feature at Wairau Bar and refines the chronology of New Zealand settlement by Polynesians". Journal of Archaeological Science (in Engels). 50: 24–30. doi:10.1016/j.jas.2014.05.023.
  19. ↑ Roberton, J.B.W. (1956). "Genealogies as a basis for Maori chronology". Journal of the Polynesian Society (in Engels). 65 (1): 45–54. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Maart 2020. Besoek op 18 April 2022.
  20. ↑ Te Hurinui, Pei (1958). "Maori genealogies". Journal of the Polynesian Society (in Engels). 67 (2): 162–165. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Februarie 2018. Besoek op 18 April 2022.
  21. ↑ Imbler, Sabrina (2 Julie 2021). "The Maori Vision of Antarctica's Future". The New York Times (in Engels (VSA)). ISSN 0362-4331. Besoek op 19 Maart 2022.
  22. ↑ "New Zealand Māori may have been first to discover Antarctica, study suggests". the Guardian (in Engels). 11 Junie 2021. Besoek op 19 Maart 2022.
  23. ↑ "Nga Kakano: 1100 – 1300", Te Papa
  24. ↑ "The Moa Hunters". An Encyclopaedia of New Zealand. (1966). 
  25. ↑ Austin, Steve (2008). "The Wairau Bar". The Prow.
  26. ↑ 26,0 26,1 McFadgen, Bruce G.; Adds, Peter (18 Februarie 2018). "Tectonic activity and the history of Wairau Bar, New Zealand's iconic site of early settlement". Journal of the Royal Society of New Zealand (in Engels). 49 (4): 459–473. doi:10.1080/03036758.2018.1431293. S2CID 134727439.
  27. ↑ Anderson, Atholl. "The Making of the Māori Middle Ages". Open Systems Journal. Besoek op 18 Augustus 2019.
  28. ↑ Rawlence, Nicholas J.; Kardamaki, Afroditi; Easton, Luke J.; Tennyson, Alan J.D.; Scofield, R. Paul; Waters, Jonathan M. (26 Julie 2017). "Ancient DNA and morphometric analysis reveal extinction and replacement of New Zealand's unique black swans". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 284 (1859): 20170876. doi:10.1098/rspb.2017.0876. PMC 5543223. PMID 28747476.
  29. ↑ Till, Charlotte E.; Easton, Luke J.; Spencer, Hamish G.; Schukard, Rob; Melville, David S.; Scofield, R. Paul; Tennyson, Alan J.D.; Rayner, Matt J.; Waters, Jonathan M.; Kennedy, Martyn (Oktober 2017). "Speciation, range contraction and extinction in the endemic New Zealand King Shag". Molecular Phylogenetics and Evolution. 115: 197–209. doi:10.1016/j.ympev.2017.07.011. PMID 28803756.
  30. ↑ Neich Roger, 2001. Carved Histories: Rotorua Ngati Tarawhai Woodcarving. Auckland: Auckland University Press, pp 48–49.
  31. ↑ Keenan, Danny (2012). Huia histories of Māori : ngā tāhuhu kōrero. Huia. ISBN 978-1-77550-009-4. OCLC 779490407.
  32. ↑ Wilson, John (2020). "Māori arrival and settlement". Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand (in New Zealand English). Besoek op 8 November 2021.{{cite web}}: AS1-onderhoud: url-status (link)
  33. ↑ "Māori sites". Department of Conservation (in New Zealand English). Besoek op 8 November 2021.{{cite web}}: AS1-onderhoud: url-status (link)
  34. ↑ Belich, James (5 Mei 2011). "Modern racial stereotypes". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand (in New Zealand English). Besoek op 8 November 2021.{{cite web}}: AS1-onderhoud: url-status (link)
  35. ↑ Matthews, Philip (2 Junie 2018). "'Cunning, deceitful savages': 200 years of Māori bad press". Stuff (in Engels). Besoek op 8 November 2021.{{cite web}}: AS1-onderhoud: url-status (link)
  36. ↑ Clark, Ross (1994). "Moriori and Māori: The Linguistic Evidence". In Sutton, Douglas (red.). The Origins of the First New Zealanders. Auckland: Auckland University Press. pp. 123–135.
  37. ↑ King, Michael (2017). Moriori: A People Rediscovered. Londen: Penguin UK. ISBN 978-0-14-377128-9. OCLC 1124413583.
  38. ↑ Sivignon, Cherie (1 Oktober 2017). "Commemoration plans of first encounter between Abel Tasman, Māori 375 years ago". Stuff. Besoek op 19 Augustus 2019.
  39. ↑ Dalrymple, Kayla (28 Augustus 2016). "Unveiling the history of the "Crook Cook"". Gisborne Herald. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 November 2019. Besoek op 19 Augustus 2019.
  40. ↑ "Encounter, or murder?". Gisborne Herald. 13 Mei 2019. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Augustus 2019. Besoek op 19 Augustus 2019.
  41. ↑ Ingram, C.W.N. (1984). New Zealand Shipwrecks 1975–1982. Auckland: New Zealand Consolidated Press; pp 3–6, 9, 12.
  42. ↑ Swarbrick, Nancy (June 2010). "Creative life – Writing and publishing". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand.  
  43. ↑ Manning, Frederick Edward (1863). "Chapter 13". Old New Zealand: being Incidents of Native Customs and Character in the Old Times by 'A Pakeha Maori': Chapter 13.
  44. ↑ McLintock, A. H. (1966). "Maori health and welfare". An Encyclopaedia of New Zealand.  
  45. ↑ Entwisle, Peter (20 Oktober 2006). "Estimating a population devastated by epidemics". Otago Daily Times. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Oktober 2008. Besoek op 13 Mei 2008.
  46. ↑ Pool, D. I. (Maart 1973). "Estimates of New Zealand Maori Vital Rates from the Mid-Nineteenth Century to World War I". Population Studies. 27 (1): 117–125. doi:10.2307/2173457. JSTOR 2173457. PMID 11630533.
  47. ↑ "History of immigration – A growing settlement: 1825 to 1839". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. (1 August 2015). 
  48. ↑ "Treaty of Waitangi – Creating the Treaty of Waitangi". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. (20 June 2012). 
  49. ↑ "Te Wherowhero". Ministry for Culture and Heritage. Besoek op 7 Junie 2018.
  50. ↑ "Treaty of Waitangi – Interpretations of the Treaty of Waitangi". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. (20 June 2012). 
  51. ↑ "Differences between the texts". Ministry for Culture and Heritage. Besoek op 7 Junie 2018.
  52. ↑ Tate, John (2004). "The three precedents of Wi Parata". Canterbury Law Review. 10.
  53. ↑ Morris, Grant (2004). "James Prendergast and the Treaty of Waitangi: Judicial Attitudes to the Treaty During the Latter Half of the Nineteenth Century". Victoria University of Wellington Law Review. 35 (1): 117. doi:10.26686/vuwlr.v35i1.5634.
  54. ↑ "Land confiscation law passed". nzhistory.govt.nz. Ministry for Culture and Heritage. 18 November 2016. Besoek op 20 Augustus 2019.
  55. ↑ "Māori Land – What Is It and How Is It Administered?". Office of the Auditor-General. Besoek op 20 Augustus 2019.
  56. ↑ King (2003), p. 224
  57. ↑ "Te Mana o te Reo Māori: 1860–1945 War and assimilation". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. (1 September 2015). 
  58. ↑ Forbes, Mihingarangi (27 September 2021). "Former Labour Minister Dover Samuels calls for Crown apology for caning children speaking Te Reo". Newshub. Besoek op 10 Februarie 2022.
  59. ↑ "Population – Factors and Trends", An Encyclopaedia of New Zealand, red. A.H. McLintock, 1966. Besoek op 18 September 2007.
  60. ↑ "Young Maori Party | Maori cultural association". Encyclopædia Britannica. 
  61. ↑ "Māori – Urbanisation and renaissance". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. “The Māori renaissance since 1970 has been a remarkable phenomenon.” 
  62. ↑ "Time Line of events 1950–2000". Schools @ Look4.
  63. ↑ "Te Kōhanga Reo National Trust". Besoek op 10 April 2019.
  64. ↑ "Māori Television Launch | Television". www.nzonscreen.com (in Engels). NZ On Screen. Besoek op 29 Junie 2017.
  65. ↑ Maori Television (9 Maart 2008). "Maori Television launches second channel". Maori Television. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Januarie 2008.
  66. ↑ "Māori Words used in New Zealand English". Māori Language.net. Native Council. Besoek op 20 Augustus 2019.
  67. ↑ "Waitangi Tribunal created". Ministry for Culture and Heritage. 19 Januarie 2017. Besoek op 4 Junie 2018.
  68. ↑ Office of Treaty Settlements (Junie 2008). "Four Monthly Report" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 18 Oktober 2008. Besoek op 25 September 2008.
  69. ↑ "Maori culture increasing in importance to NZers". NZ Herald. 15 Maart 2012. ISSN 1170-0777. Besoek op 11 Januarie 2019.
  70. ↑ Garl, Denise (1 Oktober 2018). "Hey UK brewers, cultural appropriation is not cool". The Spinoff. Besoek op 11 Januarie 2019.
  71. ↑ "History of the Māori language – Te Wiki o Te Reo Māori – Māori Language Week | NZHistory, New Zealand history online". nzhistory.govt.nz. Besoek op 13 Januarie 2019.
  72. ↑ "Societal lore (tikanga) in Māori culture". otago.ac.nz. Besoek op 24 Julie 2021.
  73. ↑ "Aotearoa – The Maori Name for New Zealand". maori.com. Maori Tourism Limited. Besoek op 27 Julie 2017.
  74. ↑ "mauri – Māori Dictionary". maoridictionary.co.nz. Besoek op 14 Januarie 2019.
  75. ↑ Sutherland, Ivan Lorin George (1935). The Maori Situation. Wellington: Harry H. Tombs.
  76. ↑ "Māori Descent: Definition". Statistics New Zealand. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Augustus 2019. Besoek op 19 Augustus 2019.
  77. ↑ King, Michael (2003). The Penguin History of New Zealand. Londen: Penguin. p. 91.
  78. ↑ Pool, Ian (2015). Colonization and Development in New Zealand between 1769 and 1900: The Seeds of Rangiatea. Switzerland: Springer International Publishing.
  79. ↑ "New Zealand's population reflects growing diversity | Stats NZ". www.stats.govt.nz. Besoek op 29 April 2020.
  80. ↑ "Ethnic group (detailed total response – level 3) by age and sex, for the census usually resident population count, 2006, 2013, and 2018 Censuses (RC, TA, SA2, DHB)". nzdotstat.stats.govt.nz. Besoek op 29 April 2020.
  81. ↑ "Māori ethnic group–Religion". Statistics New Zealand Tautaranga Aotearoa. 2018. Besoek op 30 Julie 2021.{{cite web}}: AS1-onderhoud: url-status (link)
  82. ↑ "New Zealand – International Religious Freedom Report 2007". U.S. State Department. 14 September 2007. Besoek op 29 April 2010.
  83. ↑ "Kia Ora Aotearoa". CPI Financial. Augustus 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Februarie 2018. Besoek op 29 April 2010.
  84. ↑ Hume, Tim. "Muslim faith draws converts from NZ prisons." Star Times
  85. ↑ "The Tangi – Religion and spirituality – Tapu and Noa". The Maori – Spirituality – New Zealand in History. New Zealand in History. Besoek op 31 Maart 2020.
  86. ↑ Hanly, Gil. "Shoes at the door of the wharenui". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand – Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 31 Maart 2020.
  87. ↑ Keane, Basil (5 May 2011). "Traditional Māori religion – ngā karakia a te Māori – Rituals and ceremonies". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand.  

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]