Slowakye
| |||||
| Volkslied: Nad Tatrou sa blýska (Slowaaks vir: "Weerlig oor die Tatra") | |||||
| |||||
| Hoofstad | Bratislava | ||||
| Grootste stad | Bratislava | ||||
| Amptelike tale | Slowaaks | ||||
| Regering | Unitêre parlementêre grondwetlike republiek Peter Pellegrini Robert Fico | ||||
| Onafhanklikheid • Eerste Tsjeggo-Slowaakse Republiek
• Tweede Tsjeggo-Slowaakse Republiek • Outonome Land Slowakye binne Tsjeggo-Slowakye • Eerste Slowaakse Republiek • Derde Tsjeggo-Slowaakse Republiek • Vierde Tsjeggo-Slowaakse Republiek • Tsjeggo-Slowaakse Sosialistiese Republiek • Slowaakse Sosialistiese Republiek • Slowaakse Republiek • Ontbinding van Tsjeggo-Slowakye |
van Oostenryk-Hongarye 28 Oktober 1918 30 September 1938 23 November 1938 Nazi-Duitse vasal 14 Maart 1939 24 Oktober 1945 1948 11 Julie 1960 1 Januarie 1969 1 Maart 1990 1 Januarie 1993 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
49 035[1] km2 (130ste) 18 933 myl2 0,72 (2015)[2] | ||||
| Bevolking - 2024-skatting - 2024-sensus - Digtheid |
5 728 958[3] (117de) 5 563 649[1] 113,5 / km2 (88ste) 293,9 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| MOI (2022) |  0,855[5] (45ste) – baie hoog
| ||||
| Gini (2022) | 21,2[6](8ste) – laag | ||||
| Geldeenheid | Euro (€) (EUR)
| ||||
| Tydsone - Somertyd |
MET (UTC+1) MEST (UTC+2) | ||||
| Internet-TLD | .sk | ||||
| Skakelkode | +421 | ||||
Slowakye (Slowaaks: Slovensko, [ˈsloʋensko], ), amptelik die Slowaakse Republiek (Slovenská republika, [ˈsloʋenskaː ˈrepublika], ), is 'n landingeslote land en jong republiek in Sentraal-Europa wat op 1 Januarie 1993 met die ontbinding van Tsjeggo-Slowakye gevorm is.
Die land word begrens deur Tsjeggië (die tweede opvolgerstaat van Tsjeggo-Slowakye) in die weste, Pole in die noorde, Oekraïne in die ooste, Hongarye in die suide en Oostenryk in die suidweste. Die hoofstad Bratislava is ook die grootste nedersetting in die land.
Die land is grotendeels bergagtige gebied, wat tydens die twintigste eeu 'n geheel gevorm het met die taalkundige en kulturele nou-verwante Tsjeggië, wat egter 'n heel ander ontwikkeling meegemaak het. Tussen die laat 5de en vroeë 6de eeu n.C. het Slawiërs hulle in die gebied gevestig. Hul vroegste politieke entiteit was die 7de eeuse Ryk van Samo, 'n Frankiese koopman. Later was Slowakye een van die kerngebiede van die vroeg-Middeleeuse Morawiese Ryk.
Slowakye het vanaf die 10de eeu die noordelike deel van die Koninkryk Hongarye gevorm. Ná die Mongole-inval van 1241 het Duitse setlaars hulle in die gebied gevestig. Saam met Hongarye het Slowakye in 1526 deel van die Habsburgse monargie, in 1804 van die Keiserryk Oostenryk en in 1867 van die Oostenryks-Hongaarse dubbelmonargie geword. Die emansipasie van die Slowaakse volk, wat vir die grootste deel van sy geskiedenis onder Hongaarse bewind was, het betreklik laat ontwikkel, en eers vanaf die 16de eeu het die Slawiese bewoners na hulself as Slowake begin verwys.
Slowakye was tot in die 18de eeu 'n gebied van groot politieke, ekonomiese en kulturele belang vir Hongarye, veral nadat baie ander landsdele deur die Ottomaanse Ryk beset is. Hongaarse konings is in Bratislava gekroon, terwyl Sentraal-Slowakye tot 'n beduidende mynbougebied ontwikkel het. Nog tot die middel van die 19de eeu was Slowakye die mees ontwikkelde streek in Hongarye. Die industrialisering van die gebied was egter beperk tot enkele streke en het ook nie gepaard gegaan met 'n verstedelikingsproses nie. Die landelike karakter van Slowakye het sodoende bewaar gebly.
'n Nasionale Slowaakse beweging het gaandeweg in die 19de eeu ontstaan, alhoewel baie Tsjegge die Slowaakse volk indertyd nie as 'n selfstandige nasie erken het nie. Gewoonlik is hulle as deel van die Tsjeggiese volk beskou.
Slowakye is tans een van die lidstate van die Europese Unie. Die bevolking het op 18 Mei 2003 in 'n referendum vir toetreding gestem. Dit het uiteindelik plaasgevind op 1 Mei 2004. Sedert 29 Maart 2004 is Slowakye ook 'n lidstaat van die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO).
Etimologie
[wysig | wysig bron]
Die naam "Slowakye" beteken "land van die Slawiërs" (Die Slowaakse Slovensko is ontleen aan Sloven/Slovienin) en verwant aan Slowenië en Slawonië. In Middeleeuse Latyn, Duits en ook verskeie Slawiese bronne is die naam gebruik as 'n algemene naam vir Slowake, Slowene, Slawoniërs en Slawiërs. Volgens een van die teorieë het tussen die 13de een 14de eeue 'n nuwe vorm van die nasionale naam vir die voorouers van die Slowake ontstaan, moontlik vanweë buitelandse invloed: die Tsjeggiese woord Slovák (van 1291 af in Middeleeuse bronne).[7] Dié vorm het geleidelik die naam vir die manlike lede van die gemeenskap vervang, maar die vroulike naam (Slovenka), die naam vir die bewoonde land (Slovensko) en die taalnaam (slovenčina) het almal behoue gebly, gebaseer op die ouer vorm (vergelyk met die Sloweense eweknieë). Die meeste buitelandse vertalings is ontleen aan hierdie nuwer vorm (onder andere Slovakia in Engels, Slowakei in Duits, Slovaquie in Frans en "Slowakye" in Afrikaans).
In Middeleeuse Latynse bronne is die terme Slavus, Slavonia of Slavorum (en ander variante soos vroeg as 1029) gebruik.[7] In Duitse bronne is die Slowaakse lande "Windenland" of "Windische Lande" genoem (vroeë 15de eeu),[8] terwyl die vorme "Slovakia" en "Schlowakei" in die 16de eeu begin verskyn het.[9] Die huidige Slowaakse vorm Slovensko is vir die eerste keer in die jaar 1675 gebruik.[10]
Reeds in die 15de eeu is na die gebied van die huidige Slowakye as Slováky verwys, en in die 18de eeu het benamings soos Slovakia, Slavonia, Sclavonic en Slowakey/Slowakei in die plaaslike Slawiese en die Duitse taalgebied gebruiklik geraak.[9]
Aangesien die gebied van Slowakye al in die laat 5de eeu deur Slawiese stamme bewoon is, wat vanaf die 9de eeu na hulself as Slověne verwys het, is die benaming Slowakye vermoedelik reeds vroeër gebruik. Die oorspronklike Slawiese woordvorm leef voort in afleidings soos die plaaslike eiename Slovák (manlik) en Slovenka (vroulik) en die byvoeglike naamwoord slovenský.
Die Hongare het sedert die 18de eeu na die gebiede van die Koninkryk Hongarye, wat noord van die Theiss- en Donauriviere geleë was, in nieamptelike taalgebruik dikwels as Bo-Hongarye verwys, terwyl die res van die land Neder-Hongarye genoem is.
Tussen die 16de en 18de eeu het die term Bo-Hongarye in geografiese opsig net die ooste van Slowakye en die aangrensende gebiede van die huidige Noord-Hongarye ingesluit wat nie deur die Turkse Ottomane beset was nie. Die term Neder-Hongarye het na Wes- en Sentraal-Slowakye), maar soms ook na die res van die land verwys.
Geografie
[wysig | wysig bron]
Slowakye is 'n landingeslote land en het gemeenskaplike grense met Oostenryk (91 kilometer), Pole (444 kilometer), Tsjeggië (215 kilometer), Hongarye (515 kilometer) en Oekraïne (90 kilometer). Sy maksimale lengte in wes-oostelike rigting beloop 428 kilometer, sy maksimale wydte in noord-suidelike rigting 195 kilometer.
Die land word in die noorde en in sy sentrum oorheers deur die Hoë Tatra (Vysoké Tatry) en Lae Tatra (Nízke Tatry), wat albei deel uitmaak van die Karpate, die Klein en Groot Fatraberge (Malá Fatra en Veľká Fatra), die Slowaakse Ertsgebergte (Slovenské rudohorie) en baie ander kleiner bergreekse. Veral in die Tatra word Slowakye deur Alpynse landskapsvorme gekenmerk. Slowakye beslaan 'n klein gedeelte van die Bieszczady langs die grens met Pole en Oekraïne.
In die suide strek die land tot by die Hongaarse Laagvlakte. Die grootste riviere is die middelloop van die Donau met 'n lengte van 170 kilometer, wat grotendeels ook die grens met Hongarye vorm, Tisa, Waag (Váh, met 'n lengte van 400 kilometer vloei dit deur sowat die helfte van Slowakye se grondgebied), Morava en Hron. Gerlachovský štít in die Hoë Tatra is die hoogste bergspits (2 655 meter bo seevlak).
Die Slowaakse klimaat is kontinentaal en gematig, met warm en droë somers en koue, vogtige winters. Die gemiddelde temperature is 0 °C in Januarie, die koudste maand, en 21 °C in Julie en Augustus, die warmste maande. Die hoër geleë gebiede is gewoonlik 130 dae per jaar met sneeu bedek.
Riviere
[wysig | wysig bron]Die Europese hoofwaterskeiding tussen die Swartsee (met die Donau as belangrikste rivier) en die Oossee (Vistula) loop deur Slowakye, waarby meer as 90 persent van die land binne die Donau se stroomgebied val. Die Donau (Slowaaks: Dunaj) vloei oor 'n lengte van 172 km deur Suidwes-Slowakye (insluitende die grenslyne van 22,5 km elk wat met Oostenryk en Hongarye gedeel word). Met 'n gemiddelde afloop van sowat 2000 m³/s naby Bratislava is dit verreweg die waterrykste rivier in die land.
Die Váh is die langste Slowaakse rivier met 403 km. Dit vloei deur die hele noorde en weste van die land. Ander belangrike riviere is Morava aan die grense met Tsjeggië en Oostenryk, Hron in Sentraal-Slowakye, Ipel' aan die grens met Hongarye, en Sajó, Hornád, Laborec, Latorica en Bodrog in Oos-Slowakye. Die Tisarivier vloei deur die suidoostelike uithoek van die land. Poprad en Dunajec, wat oos van die Tatra-bergreeks langs die grens met Pole vloei, is die enigste twee riviere wat binne die Vistula se stroomgebied val.
Mere
[wysig | wysig bron]
Die meeste Slowaakse mere word in die Hoë Tatra-bergreeks aangetref waar gedurende die ystydperk talle bergmere as gevolg van vergletsering gevorm het. Die grootste van hierdie mere, waarvan die getal op 175 beraam word, is Veľké Hincovo pleso met 'n wateroppervlak van 20 hektaar en 'n diepte van 53 meter. In ander landsdele kom natuurlike mere nouliks voor. Mensgemaakte damme vir vloedbeheer en hidroëlektriese kraglewering het orals in Slowakye, veral langs die Váh-rivierloop, ontstaan.
Die grootste hiervan is die Oravadam wat ook tot 'n gewilde toeriste-aantreklikheid ontwikkel het. Die suidelike en suidoostelike oewers lok watersportentoesiaste en duikers, terwyl bote toeriste na 'n eiland in die dam neem wat die laaste oorblyfsel van voormalige dorpe vorm wat tydens die bou van die dam oorstroom is.
Štrbské pleso is 'n bergmeer in die Hoë Tatra wat deur gletsersmeltwater gevorm is en net soos die Oravadam tot 'n gewilde toeristeoord ontwikkel het. Die meer is 1 346 m bo seevlak geleë, met 'n oppervlak van byna 20 hektaar en 'n maksimale diepte van 20 meter. Die meer is op 'n gemiddeld van 155 dae per jaar met ys bedek, en daar is geen natuurlike bogrondse wateraf- of -toevloei nie.
Ook vir die Donau-waterkragsentrale Gabčíkovo is damme aangelê. Die kunsmatige mere rondom Banská Štiavnica is deur die plaaslike mynboubedryf aangelê.
Demografie
[wysig | wysig bron]Etniese groepe
[wysig | wysig bron]
Slowakye se bevolking het sedert onafhanklikwording op sowat 5,4 miljoen gestagneer. Met 'n gemiddelde ouderdom van 35,5 jaar behoort Slowakye tot die jonger lande in Europa.
Naas etniese Slowake (85,8 persent van die totale bevolking) is daar minderhede van Hongare (9,7 persent), 1,7 persent Roma, 0,8 persent Tsjegge, 0,4 persent Ruthene, 0,2 persent Oekraïners, 0,1 persent Duitsers en klein groepe Pole en Russe.
In die laaste sensus van 2011 het 106 000 inwoners hulself as etniese Roma beskryf. Volgens meer realistiese beramings is daar egter tussen 300 000 en 'n halfmiljoen Roma in Slowakye. Hulle is veral in die ooste van die land as gevolg van hul relatief lae opleidingsvlakke, hoë werkloosheid en die gebrek aan integrasie in die Slowaakse samelewing aan diskriminasie blootgestel.
Godsdiens
[wysig | wysig bron]Volgens die sensus van 2001 is 68,9 persent van die bevolking Rooms-Katolieke, 12,9 persent ongebondes, 6,9 persent Lutherane (Augsburgse Kerk), 4,09 persent Grieks-Katolieke, 2,04 persent Gereformeerdes, 1,24 persent Jode en 0,94 persent Oosters-Ortodokses. Die Joodse bevolking, wat tans op sowat 2 300 beraam word, het skerp gedaal in vergelyking met die 120 000 mense voor die Tweede Wêreldoorlog. Daar is ook minderhede van onder meer 5 000 Moslems.
Taal
[wysig | wysig bron]
Slowaaks, wat deel uitmaak van die Wes-Slawiese taalfamilie, is die amptelike taal van Slowakye. Hongaars word veral in die suide gepraat en word, net soos Tsjeggies, Bulgaars, Kroaties, Duits, Pools, Romani, Rusyn en Oekraïens amptelik as minderheidstaal erken. Nedersettings, waar 'n nie-Slowaakse minderheid in twee of meer sensusse 'n aandeel van ten minste 20 persent van die totale bevolking bereik, kwalifiseer vir die status van "nedersettings met 'n minderheid". Hier word die betrokke taal of tale naas Slowaaks as ampstaal gebruik, terwyl ook inskripsies op openbare geboue twee- of meertalig is. Ondanks die teenkanting van opposisiepartye is die minimum-persentasie Slowaakssprekendes vir die status van "nedersetting met minderhede" in 'n wet van 2011 verlaag tot 15 persent.
Verstedeliking
[wysig | wysig bron]Alhoewel Slowakye sedert die negentigerjare van die 20ste eeu tot 'n moderne Europese ekonomie ontwikkel het, beskik dit nogtans oor 'n aansienlike plattelandse bevolking. Sowat 45 persent van die Slowake woon in nedersettings met minder as 5 000 inwoners, en 14 persent in dorpe met minder as 1 000 inwoners.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Voor die 5de eeu
[wysig | wysig bron].jpg)
Die Romeinse Ryk het in die loop van sy uitbreiding na Sentraal-Europa vanaf die jaar 6 n.C. 'n aantal militêre voorposte langs die Donau opgerig. In die tydperk tussen 20 en 50 het 'n Germaanse volk, die Quadi, die sogenaamde Koninkryk van Vannius in die westelike en sentrale gebiede van die huidige Slowakye bewoon.
Sedert omtrent 450 n.C. is die gebied van die huidige Slowakye deur Kelte bewoon, wat in Bratislava en Liptov magtige oppida (versterkte dorpe) opgerig het. Silwermunte met die name van Keltiese konings verteenwoordig die oudste bekende gebruik van 'n alfabet in die gebied.
Slawiese state
[wysig | wysig bron]Die Slawiese bevolking het hulle in die 5de eeu in die gebied gevestig. Wes-Slowakye was in die 7de eeu die sentrum van Samo se Ryk. 'n Proto-Slawiese staat, wat as die Vorstedom van Nitra bekend gestaan het, het in die 8ste eeu ontwikkel, en sy heerser Pribina het in 828 die eerste Christelike kerk in Slowakye gewy. Saam met die aangrensende Morawië het die vorstedom sedert 833 die hartland van die Groot Morawiese Ryk gevorm. Hierdie (Proto-)Slowaakse ryk het die hoogtepunt van sy mag en kulturele ontwikkeling tydens die heerskappy van Vors Rastislav met die aankoms van die Slawiese sendelinge en heiliges Cyrillus en Methodius in 863 bereik. Koning Swatopluk I het die ryk se magsgebied uitgebrei.
Koninkryk Hongarye
[wysig | wysig bron]
.JPG)
Ná die ontbinding van die Groot Morawiese Ryk in die vroeë 10de eeu het die Hongare die gebied van die huidige Slowakye geleidelik begin beset. Nogtans het Slowakye weens die hoë peil van sy ekonomiese en kulturele ontwikkeling steeds 'n belangrike posisie in hierdie nuwe staat gehandhaaf. Dit is byna twee eeue lank as die outonome Vorstedom van Nitra binne die Hongaarse staatsverband geregeer. Slowaakse nedersettings het na die noordelike helfte van die huidige Hongarye uitgebrei, terwyl Hongaarse setlaars hulle in die suidelike deel van Slowakye gevestig het. Die etniese samestelling het met die aankoms van die Karpatiese Duitsers (sedert die 13de eeu), die Vlachs (sedert die 14de eeu) en Jode nog komplekser geword.
Die Mongole-inval van die jaar 1241 en 'n hongersnood, wat daarop gevolg het, het tot 'n dramatiese verlies van menselewens gelei. Desondanks was die Middeleeuse Slowakye veral gekenmerk deur 'n aantal groeiende stede, die oprigting van talle steenkastele en die ontwikkeling van 'n eie kunslewe. Matthias Corvinus het in 1467 die eerste Slowaakse universiteit in Bratislava gestig, wat egter net 'n kortstondige instelling geblyk te wees het.
Met die uitbreiding van die Ottomaanse Ryk na die huidige Hongarye en die besetting van die stad Boeda in die vroeë 16de eeu, het die magsentrum van die Koninkryk van Hongarye, wat nou as die Koninklike Hongarye bekend gestaan het, na Slowakye begin verskuif, en Bratislava, wat destyds ook Pressburg, Pressporek, Posonium of Posony genoem is, het in 1536 die hoofstad van die Koninklike Hongarye geword.
Die Ottomaanse Oorloë en opstande teen die Habsburgse monargie het egter ook tot grootskaalse verwoestings van veral plattelandse gebiede gelei. Met die Turkse terugtog uit Hongarye in die 18de eeu het ook Slowakye se invloed binne die koninkryk geleidelik afgeneem, alhoewel Bratislava sy posisie as Hongaarse hoofstad tot by die jaar 1848 kon handhaaf. Die regeringsetel is toe na Boedapest verskuif.
Tydens die rewolusie in die Habsburgse gebiede in die jare 1848 en 1849 het die Slowake die kant van die Oostenrykse keiser gekies, veral met die hoop op 'n afskeiding van die Hongaarse deel van die ryk. Uiteindelik het hierdie pogings egter gefaal. In die tydperk van die Oostenryks-Hongaarse Ryk het die Slowake tussen 1867 en 1918 onder toenemende druk van Hongarisering gekom. Die Hongaarse regering het onder meer Slowakye se drie hoërskole en die Matica slovenská in die jare 1874 en 1875 gesluit.
Die 20ste eeu
[wysig | wysig bron].svg)
.JPG)
Slowakye het in 1918 by die geweste Boheme en die aangrensende Morawië aangesluit om die nuwe onafhanklike staat Tsjeggo-Slowakye te vorm. Die provisionele Hongaarse Sowjetrepubliek het die chaos, wat ná die ontbinding van die Keiserryk van Oostenryk-Hongarye geheers het, benut om Slowakye in 1919 aan te val. Sowat 'n derde van die land het tydelik die Slowaakse Sowjetrepubliek geword.
In die tydperk tussen die Eerste en Tweede Wêreldoorlog is die demokratiese en welvarende Republiek Tsjeggo-Slowakye voortdurend deur die revisionistiese regerings van Duitsland en Hongarye bedreig. Die staat is uiteindelik met die Ooreenkoms van München in die jaar 1938 opgedeel; Slowakye het destyds 'n onafhanklike staat onder die leierskap van president Jozef Tiso geword en nou bande met Nazi-Duitsland gehandhaaf. Die anti-Nazi-weerstandsbeweging het in 1944 'n gewapende stryd, wat as die Nasionale Slowaakse Opstand bekend staan, begin.
Die Republiek Tsjeggo-Slowakye is ná die Tweede Wêreldoorlog in 1945 herstel, maar het vinnig onder die invloed van die Sowjetunie en sy militêre verbond, die Warskouverdrag, gekom. In 1969 het die staat 'n federasie van die Tsjeggiese Sosialistiese Republiek en die Slowaakse Sosialistiese Republiek geword.
Die einde van die Kommunistiese bewind in Tsjeggo-Slowakye in die sogenaamde fluweelrewolusie van die jaar 1989 het weer tot die verdeling van die land gelei. Op 1 Januarie 1993 het Tsjeggië en Slowakye weer aparte en onafhanklike state geword – 'n gebeurtenis wat indertyd ook die "fluweelskeiding" genoem is. Slowakye het egter binne die Visegrad-Groep steeds nou bande met Tsjeggië en ander Sentraal-Europese lande gehandhaaf. Op 29 Maart 2004 het Slowakye by die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) en enkele weke later op 1 Mei ook by die Europese Unie aangesluit. Op 1 Januarie 2009 is die Euro as geldeenheid ingevoer.
Politiek
[wysig | wysig bron]Onafhanklikwording
[wysig | wysig bron]
Die Slowaakse Republiek is, naas die Tsjeggiese Republiek, een van die twee opvolgerstate van Tsjeggo-Slowakye.
Kort ná die sogenaamde Fluweelrewolusie in 1989 en die eerste vrye verkiesings in die Slowaakse deel van die Tsjeggiese en Slowaakse Federatiewe Republiek (ČSFR) het diegene politieke strominge in Slowakye die opperhand gekry wat hulle ten gunste van 'n meer outonome status binne die bestek van die politieke federasie uitgespreek het. Alhoewel 'n meerderheid van die bevolking in albei landsdele teen die opsegging van die politieke unie tussen Tsjeggië en Slowakye gekant was, was die skeidingsproses in die somer van 1992 reeds onomkeerbaar. Dit was veral die Slowaakse eerste minister Mečiar wat as kampvegter vir die onafhanklikwording van Slowakye opgetree het.
Die regerings van albei deelstate het ooreengekom om die ontbinding van die federasie as die enigste oplossing vir die politieke krisis in die ČSFR voor te stel. Die Slowaakse Republiek is op 1 Januarie 1993 geproklameer.
Regeringsvorm
[wysig | wysig bron]
Die Slowaakse Republiek is 'n parlementêre en grondwetlike demokrasie met 'n eenkamerstelsel. Die 150 afgevaardigdes in die parlement, die Slowaakse Nasionale Raad, word vir 'n periode van vier jaar verkies.
Die staatspresident dien as staatshoof met wye bevoegdhede en opperbevelhebber van die gewapende magte. Hy word sedert 1999 vir 'n ampstermyn van vyf jaar regstreeks deur die volk verkies en benoem die eerste minister, regeringslede en die voorsitter van Slowakye se konstitusionele hof asook die rektore en professore van universiteite en ander tersiêre onderwysinstellings. Slegs indien hy enige politieke skade vir die Slowaakse politieke stelsel of die territoriale integriteit van die land berokken, mag die president met 'n drie-vyfdes-meerderheid in die parlement uit sy amp ontslaan word.
Die huidige president, Peter Pellegrini, het die ampseed in 2024 afgelê. Sedert Oktober 2023 dien Robert Fico as eerste minister van Slowakye.
Administratiewe streke
[wysig | wysig bron]
.jpg)
In 1996 is Slowakye vir administratiewe doeleindes in agt selfregerende streke (Slowaaks: samosprávny kraj) ingedeel wat na hulle hoofstede genoem is – Bratislava, Trnava, Trenčín, Nitra, Zilina, Banská Bistrica, Prešov en Košice.
Voor 1918, toe 'n selfstandige Tsjeggo-Slowaakse republiek gevorm is, was daar in die gebied van Slowakye 20 (oorspronklik 21) graafskappe van die Koninkryk Hongarye waarvan sommige ook buite die Slowaakse taalgebied gestrek het. Hierdie provinsies het in Hongaars as Vármegye of "kasteelgraafskappe" bekend gestaan aangesien hulle gewoonlik na die plaaslike hoofkasteel genoem is. Lede van die adellike families, wat hierdie kastele bewoon het, het dikwels self as afgevaardigdes in die parlement gedien.
| Afrikaanse naam | Slowaakse naam | Administratiewe setel | Bevolking (2019) |
|---|---|---|---|
 Bratislava-streek |
Bratislavský kraj |  Bratislava |
669 592 |
 Trnava-streek |
Trnavský kraj |  Trnava |
564 917 |
 Nitra-streek |
Nitriansky kraj |  Nitra |
674 306 |
 Trenčín-streek |
Trenčiansky kraj |  Trenčín |
584 569 |
 Žilina-streek |
Žilinský kraj |  Žilina |
691 509 |
 Banská Bystrica-streek |
Banskobystrický kraj |  Banská Bystrica |
645 276 |
 Prešov-streek |
Prešovský kraj |  Prešov |
826 244 |
 Košice-streek |
Košický kraj |  Košice |
801 460 |
Ekonomie
[wysig | wysig bron]Ekonomiese struktuur
[wysig | wysig bron]
Slowakye is 'n hoogs geïndustrialiseerde land met 'n sterk uitvoergerigte ekonomie.
In die tydperk van Tsjeggo-Slowakye was die energie-intensiewe metaal- en chemiese nywerhede, die wapenbedryf en kragopwekking sedert die 1950's die steunpilare van die Slowaakse ekonomie. Slowakye was een van die vernaamste wapenverskaffers van die Warskouverdragstate. Sowat sestig persent van die ondernemings, wat by die metaalverwerkende sektor gereken is, was in werklikheid wapenvervaardigers.
Met die politieke veranderings van die jaar 1989 het hierdie prentjie begin verander, en veral die dienstesektor het sindsdien sterk groei getoon, terwyl swaar nywerhede in 'n krisis gedompel het. Die nywerheidsektor se bydrae tot die bruto binnelandse produk (BBP) het van 61 persent in die jaar 1991 tot 24,3 persent in 2003 gedaal. Danksy grootskaalse beleggings het hierdie sektor egter weer 'n opswaai beleef, en sy bydrae tot die BBP beloop tans weer sowat 35 persent (met insluiting van die boubedryf). Die dienste- en landbousektor dra respektiewelik meer as 60 en drie persent tot die BBP by.
Danksy die stigting van talle klein privaat ondernemings het die dienstesektor se bydrae tussen 1991 en 2011 byna verdubbel van 33 tot 61,5 persent. Die primêre sektor het 2,1 persent tot die BBP bygedra.[11]
Tans vorm die motorbedryf die basis van Slowakye se industriële sektor, en internasionale vervaardigers met fabrieke in die land sluit Volkswagen, Groupe PSA en Hyundai/Kia in. Land Rover Jaguar sal eweneens 'n aanleg in Slowakye vestig. Die motorbedryf, wat voertuie vir die nasionale en wêreldmark produseer en in 2012 'n rekordgroei van 43,7 persent beleef het, het in 2015 vir die eerste keer meer as een miljoen voertuie vervaardig. Dit is die hoogste per capita-voertuigproduksie ter wêreld.[12]
Ekonomiese transformasie
[wysig | wysig bron]
Slowakye het 'n oorwegend suksesvolle oorgang van 'n sentraal-beplande na 'n mark- en uitvoergerigte ekonomie gemaak, en die regering het al in 2001 goed met sy omvattende program van makroekonomiese stabilisering en strukturele hervormings gevorder. Groot dele van die voormalige staatsekonomie is reeds geprivatiseer, en buitelandse beleggings het duidelik gegroei. Die bankesektor word nou deur buitelandse ondernemings beheer. Volgens die Heritage Foundation se Ekonomiese Vryheidsindeks vir 2019 (2019 Index of Economic Freedom) word Slowakye as die 32ste vrye van Europa se 44 ekonomieë geranglys – laer as die gemiddelde vir Europa, maar bo die wêreldgemiddelde.
Die Heritage Foundation verwys na wydverspreide korrupsie en 'n swak juridiese stelsel wat bowendien as ondoeltreffend en kwesbaar vir politieke inmenging beskryf word. As rede hiervoor word die politieke instabiliteit genoem wat Slowaakse instellings ná sy skeiding van die Tsjeggiese Republiek nadelig geraak het. Voortgesette transformasie en ekonomiese herstrukturering word aanbeveel sodat die land sy beskikbare mannekragbronne in hooggeskoolde beroepe effektief kan benut. Hervormings, wat die gehalte van openbare dienslewering sou kon verbeter het, is tot dusver deur politici belemmer.[13]
Die Slowaakse ekonomie was nogtans tussen 2004 (toe die land tot die Europese Unie toegetree het) en 2015 die mees dinamiese van alle EU-lidlande met 'n gemiddelde jaarlikse groeikoers van die binnelandse bruto produk van vier persent. Slowakye se ekonomie het sodoende binne 'n dekade verdubbel.[14] Bratislava is naas die Tsjeggiese hoofstad Praag die welvarendste gebied van die EU se nuwe lidstate in Oos-Europa, en sy gewildheid bedreig selfs die Oostenrykse hoofstad Wene se status as die belangrikste hoofkwartier vir ondernemings wat sake op die Oos-Europese markte doen.
Ekonomiese ontwikkeling
[wysig | wysig bron]
.jpg)
Die ekonomie het in 2006 met meer as sewe persent gegroei, onder meer danksy grootskaalse beleggings van die Suid-Koreaanse motorvervaardiger Kia, wat in laat 2006 met die plaaslike produksie begin het. Die groeikoers het intussen verstadig tot 3,3 persent in 2016. Ekonomiese groei word aangehelp deur stygende uitvoere na ander EU-lidlande, betreklik lae lenings- en kredietlande, stygende indiensneming en hoër reële lone en salarisse.
Slowakye se lone en salarisse word nogtans onder die laagstes in die Europese Unie gereken (die gemiddelde maandelikse bruto-inkomste in 2016 was €912), en ook sy belastingtariewe is merkbaar laer as in die meeste ander Europese lande. Die Slowaakse regering word deur verskeie lande in die EU gekritiseer vanweë hierdie beleid wat dreig om sosiale standaarde in Europa te verlaag. Die werkloosheidsyfer het in 2016 gedaal tot 9,5 persent, terwyl daar intussen 'n tekort aan opgeleide mannekrag is.
Naas internasionale motorvervaardigers het die land ook 'n aantal ander groot ondernemings soos Foxconn en Samsung gelok wat hier plat skerms vir die Europese mark vervaardig. Nogtans het buitelandse beleggings nie gehelp om tegnologiese innovasie in die plaaslike ekonomie te bevorder nie. Die inflasiekoers, wat in 2008 met 3,5 persent nog betreklik hoër was as die gemiddelde koers in die Eurosone, het in 2016 gedaal tot -0,5 persent.
Die invoering van die Europese geldeenheid Euro op 1 Januarie 2009 het Slowakye se aantreklikheid vir buitelandse beleggers verhoog.
Buitelandse handel
[wysig | wysig bron]Slowakye se oop ekonomie is sterk betrokke in buitelandse handel. In 2016 is goedere en dienste ter waarde van €70,07 miljard uitgevoer, 'n styging van 3,5 persent teenoor die vorige jaar. Invoere het eweneens gegroei tot €66,4 miljard ('n styging van 3,2 persent). Byna 70 persent van alle Slowaakse invoere is afkomstig uit ander EU-lidlande, terwyl meer as 80 persent van alle uitvoere vir die EU-mark bestem was.
Die belangrikste in- en uitvoergoedere is masjiene en industriële aanlegte, voertuie, inligtingstegnologie, elektronika, metaal- en chemiese produkte. Daarnaas toon dienste en immateriële goedere (waaronder veral sagteware) intussen ook stewige groei.
Duitsland is sedert die stigting van die Slowaakse Republiek die vernaamste handelsvennoot, terwyl Duitse ondernemings onder die belangrikste buitelandse beleggers gereken word. Die omset in bilaterale handel het in 2016 €26,46 miljard beloop. Naas groot ondernemings soos Volkswagen, T-Systems, Deutsche Telekom, Siemens, Continental, Evonik, RWE, E.ON en ander is die Slowaakse mark ook aantreklik vir middelgroot ondernemings uit Duitsland. Tans het sowat 500 Duitse ondernemings hulle permanent in die land gevestig en sowat 100 000 werksgeleenthede geskep.
Die handelsvolume tussen Suid-Afrika en Slowakye is daarenteen tans nog beskeie, met Slowaakse invoere ter waarde van VS-$25,79 miljoen en uitvoere ter waarde van VS-$114,07 miljoen in 2016.[15][16]
Motorbedryf
[wysig | wysig bron]Opvallend is die Slowaakse motorbedryf se groot bydrae tot die land se ekonomiese groei. In 2016 was dit verantwoordelik vir 'n agtste van die totale waardeskepping met meer as een miljoen vervaardigde motors. Meer as 'n derde van alle inkomste uit uitvoere word met motors en motoronderdele verdien. Ondanks die tekort aan geskoolde mannekrag sal die motorvervaardiging ook in 2017 opgestoot word. Slowakye hou tans die wêreldrekord met 190 vervaardigde motorvoertuie per 1 000 inwoners. In 2018 sal 'n nuwe Jaguar-fabriek in Nitra in bedryf gestel word. Jaarlikse motorverkope op die binnelandse mark sal in 2017 styg tot sowat 90 000 eenhede.[17]
Toerisme
[wysig | wysig bron]In 2015 het meer as vier miljoen toeriste – hoofsaaklik uit Tsjeggië, Pole en Duitsland – 'n besoek aan Slowakye gebring. Inkomste uit dié sektor – intussen een van die mees florerende bedrywe in die jong republiek – beloop jaarliks Meer as twee miljard €. Die hooftrekpleisters vir besoekers is Slowakye se ongerepte natuur, die groot verskeidenheid landskapsvorme (behalwe vir seestrande word van die meeste Sentraal-Europese landskappe hier aangetref) en kulturele besienswaardighede. Die land se klein oppervlakte en kort afstande tussen die belangrikste toeristebestemmings maak dit vir toeriste moontlik om maklik deur die hele land te reis.[18]
Kultuur
[wysig | wysig bron]Volksmusiek
[wysig | wysig bron]Fujara
[wysig | wysig bron]
Die fujara, 'n lang snawelfluit met drie gate, en die nostalgies-balladeagtige musiek, wat daarmee verbind word, staan sentraal in die Slowaakse volksmusiek. Unesco het dié fluit, wat in Slowakye as die "koningin van tradisionele volksmusiekinstrumente" beskou word, in 2005 as deel van die mensheid se immateriële kultuurerfenis gelys.
Die fujara het sy oorsprong in Sentraal-Slowakye. Daar word aangeneem dat dit oorspronklik nie as musiekinstrument gedien het nie, maar eerder gebruik is om akoestiese seine voort te bring. Danksy sy kenmerkende klank het dit uiteindelik ingang gevind tot Slowaakse volksmusiek. Skaapwagters het die instrument tydens hul werk bespeel, maar dit is ook met feesmusiek verbind en vir die musikale begeleiding van roudienste gebruik. Tradisionele liedere, wat deur fujara-musiek begelei word, handel oor die alledaagse lewe of val in besondere kategorieë soos skaapwagter-, liefdes- en rowertematiek.
Fujara's word meestal van vlierhout vervaardig wat 'n sagte kern het, maklik verwerk kan word en uitsonderlike akoestiese eienskappe het. Naas hul kenmerkende klank word die Instrumente ook as kunsvoorwerpe gewaardeer. Die ingewikkelde vervaardigingsproses en versierings van fujara's vereis besondere kunsvaardigheid. Tradisionele dekoratiewe motiewe is grootliks deur die natuur geïnspireer en word met 'n spesiale suurbevattende vloeistof in die hout ingebrand.
Verskeie musiekfeeste, soos dié wat tussen Julie en September in Korytárky, Čičmany en Detva plaasvind, is aan die melancholiese klanke van die fujara gewy.[19]
Gajdy (doedelsak)
[wysig | wysig bron]Die Slowaakse doedelsak (gajdy) maak deel uit van 'n musikale tradisie wat tot in die 14de eeu terugstrek en oorspronklik deur veewagters en boere beoefen is. Die doedelsak en die Slowaakse doedelsakkultuur is in 2015 deur Unesco in die Verteenwoordigende lys van die mensheid se immateriële kultuurerfenis opgeneem.
Die oudste bewaarde Slowaakse doedelsak dateer uit die 18de eeu. Al was dit tradisioneel 'n instrument wat met die musiek van veewagters verbind is, het dit in die Middeleeue gewild geraak as die belangrikste instrument vir Slowaakse dansmusiek. Een- en meerstemmige sang is deur doedelsakmusiek met kenmerkende ritmies-metriese aksente begelei. Slowaakse volksmusiekgroepe, wat hulle op doedelmusiek toegespits het, het 'n doedelsak en meerdere strykinstrumente bespeel.
Op enkele skilderye en ander afbeeldings uit die laat 17de eeu is doedelsak- en vioolspelers uitgebeeld. Doedelsakmusiek het 'n belangrike rol by wêreldlike en kerklike feeste soos Kersfees, Oujaarsaand, Karnaval, Paasfees, Pinkster, die Midsomerfees en ander feesdae gespeel.[20]
Sport
[wysig | wysig bron]
Sportaktiwiteite word in Slowakye algemeen uitgeoefen, hoofsaaklik op 'n professionele vlak. Yshokkie en sokker word algemeen as die gewildste sportsoorte in Slowakye beskou, hoewel tennis, handbal, basketbal, vlugbal, kanoeslalom, fietsry, alpeski, tweekamp en atletiek ook gewild is.
Een van die gewildste sportsoorte in Slowakye is yshokkie. Op 2 Februarie 1993 het Slowakye 'n lid van die Internasionale Yshokkievereniging (IIHF) geword[21] en sedertdien vier medaljes tydens die Yshokkiewêreldbeker ingepalm: een goue, twee silwer en een brons. Die mees onlangse sukses was 'n silwermedalje tydens die Yshokkiewêreldbeker 2012 in Helsinki. Die Slowaakse nasionale yshokkiespan het al agt keer aan die Olimpiese Winterspele deelgeneem en tydens die Olimpiese Winterspele 2010 in Vancouver in die vierde plek geëindig en tydens die Olimpiese Winterspele 2022 in Beijing die bronsmedalje gewen. Die land het 8 280 geregistreerde spelers en is tans in die sewende plek op die IIHF-wêreldranglys gelys. Die Slowaakse yshokkiespanne HC Slovan Bratislava en HC Lev Poprad neem aan die Kontinentale Hokkieliga deel.[22]
Slowakye het die Yshokkiewêreldbeker 2011 gehuisves, wat deur Finland gewen is, en die Yshokkiewêreldbeker 2019, waartydens Finland ook die goue medalje gewen het. Albei toernooie is in Bratislava en Košice beslis.
Sokker is die gewildste sportsoort in Slowakye, met meer as 400 000 geregistreerde spelers. Sedert 1993 het die Slowaakse nasionale sokkerspan een keer vir die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi gekwalifiseer: in 2010 in Suid-Afrika. Slowakye het die agtste eindrondte gehaal, waar hulle deur Nederland geklop is. Die mees noemenswaardige uitslag was hul 3–2-oorwinning teen die destydse verdedigende wêreldkampioen Italië. In 2016 het die Slowaakse nasionale sokkerspan onder hul hoofafrigter Ján Kozák vir die Europese Sokkerkampioenskap 2016 in Frankryk gekwalifiseer. Daarmee het die span sy beste plek behaal, toe hulle die 14de plek op die FIFA-wêreldranglys beklee het.
Op klubvlak het slegs drie spanne vir die UEFA Champions League se groepfase gekwalifiseer: MFK Košice in 1997–98, FC Artmedia Bratislava in 2005–06 en MŠK Žilina in 2010–11. Van hulle is FC Artmedia Bratislava die suksesvolste span, aangesien hulle in 2005–06 die groepfase in die derde plek afgesluit en daarmee vir die uitklopfase gekwalifiseer het. Daarmee het hulle die enigste Slowaakse sokkerklub geword wat 'n wedstryd tydens die groepfase kon wen.
Rugby word ook in Slowakye gespeel, maar die Slowaakse nasionale rugbyspan kon tot dusver nog nie vir 'n rugbywêreldbekertoernooi kwalifiseer nie. Hulle ding in die Europese Rugbykampioenskap met ander opkomende rugbyspanne mee.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ 1,0 1,1 (en) "Slovakia". Central Intelligence Agency. Besoek op 18 Junie 2024.
- ↑ (en) "Surface water and surface water change". OESO. Besoek op 18 Junie 2024.
- ↑ (en) "Slovakia Population 2024 (Live)". World Population Review. Besoek op 18 Junie 2024.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 (en) "Slovak Republic". Internasionale Monetêre Fonds. April 2024. Besoek op 18 Junie 2024.
- ↑ (en) "Human Development Report 2023/2024" (PDF). United Nations Development Programme. 13 Maart 2024. Besoek op 18 Junie 2024.
- ↑ (en) "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". Eurostat. Besoek op 18 Junie 2024.
- ↑ 7,0 7,1 (sk) UHLÁR, V.: O pôvode názvov Slovák, Slovensko a slovenčina
- ↑ (sk) Papasonov, Mária; Šmahel, František; Dvořáková, Daniela; Richental, Ulrich (2009). Kostnická kronika. Budmerice: Vydavateľstvo Rak. ISBN 978-808550142-1..
- ↑ 9,0 9,1 (sk) Ferdinand Uličný (2014). "Toponymum Slovensko – pôvod a obsah názvu". Historický časopis. Historický ústav SAV (3): 548. ISSN 0018-2575.
- ↑ (sk) "Výrazová a významová diferenciácia a vznik nových pomenovaní" (PDF). Kultúra Slova. Besoek op 19 Augustus 2021.
- ↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Slowakye – Ekonomie
- ↑ (de) "Slowakye – Ekonomie". Duitse Departement van Buitelandse Sake. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Junie 2017. Besoek op 22 Junie 2017.
- ↑ (en) The Heritage Foundation: 2019 Index of Economic Freedom – Slovakia. Besoek op 20 Februarie 2019
- ↑ (de) "Wirtschaftsstruktur und -Chancen – Slowakei". Germany Trade and Invest (GTAI). 5 Julie 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 September 2016. Besoek op 13 September 2016.
- ↑ (en) tradingeconomics.com: Slovakia Imports By Country. Besoek op 20 Julie 2017
- ↑ (en) tradingeconomics.com: Slovakia Exports By Country. Besoek op 20 Julie 2017
- ↑ (de) Germany Trade and Invest, 7 Maart 2017: Autobauer erweitern ihre Werke in der Slowakei. Besoek op 7 Maart 2017 [dooie skakel]
- ↑ (de) Verona en Daniela Capcarova: Marco Polo Reiseführer Slowakei. Ostfildern: Mairdumont 2017, bl. 13
- ↑ (de) Slowakische Zentrale für Tourismus: Schätze des Unesco-Welterbes. Bratislava 2016
- ↑ (de) Slowakische Zentrale für Tourismus: Schätze des Unesco-Welterbes. Bratislava 2016
- ↑ (en) "Slovakia". Internasionale Yshokkievereniging. 2 Februarie 1993. Besoek op 25 November 2012.
- ↑ (en) "World of difference for KHL?". Internasionale Yshokkievereniging. 23 Januarie 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Januarie 2013.
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Algemeen
- (en) "Slovakia". Encyclopædia Britannica. Besoek op 18 Junie 2024.
- (en) "Slovakia". Central Intelligence Agency. Besoek op 18 Junie 2024.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- Wiki-webtuistes
 |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Slowakye. |
- (en) Toerisme-inligting oor Slowakye op Wikivoyage
- Slowaakse regering
- (sk) Amptelike webwerf van die Slowaakse regering
- (sk) Amptelike webwerf van die Slowaakse president
|
 Tsjeggië
|
Tsjeggië •  Pole
|
Pole
|
|
 Oostenryk
|
|
 Oekraïne
| ||
  Slowakye 
| ||||
| ||||
| Oostenryk
|
 Hongarye
|
Hongarye
|
Lande en gebiede in Europa | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Lande | Albanië • Andorra • Armenië2 • Azerbeidjan1 • Belarus • België • Bosnië en Herzegowina • Bulgarye • Denemarke • Duitsland • Estland • Finland • Frankryk • Georgië1 • Griekeland • Hongarye • Ierland • Italië • Kasakstan1 • Kroasië • Letland • Liechtenstein • Litaue • Luxemburg • Malta • Moldowa • Monaco • Montenegro • Nederland • Noord-Masedonië • Noorweë • Oekraïne • Oostenryk • Pole • Portugal • Roemenië • Rusland1 • San Marino • Serwië • Siprus2 • Slowakye • Slowenië • Spanje • Swede • Switserland • Tsjeggië • Turkye1 • Vatikaanstad • Verenigde Koninkryk • Ysland | .svg) | |||||||||
| Omstrede gebiede | |||||||||||
| Afhanklike gebiede |
| ||||||||||
| Lande van | |||||||||||
1. Land deels in Asië. 2. Geografies in Asië, maar gereeld beskou as deel van Europa a.g.v. kulturele en historiese oorwegings. 3. Aangedui as die Kanaaleilande. | |||||||||||
 Europese Unie (EU) | |
|---|---|
