Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Os cumans estioron un pueblo orichinario d'Asia Central d'a branca quipchak d'os pueblos turquicos. D'alcuerdo con as suyas tradicions tienen o suyo orichen en a tribu Kimek. Han tenito muita importancia en a etnochenesi de muitos pueblos turquicos d'Europa y Asia Central dimpués que a invasión mongola fese que as diferents comunidaz cumanas tenesen historias diferents en cada país. Tamién han tenito importancia en a historia politica d'Hongría, Echipto, Bulgaria y Vlaquia.
A tribu "mai" d'os cumans medievals yeran os Bozok, que feban parte d'os oguces. Os Güncan, una branca d'os Bozok, incluiba especificament a os cumans con os clans y tribus adchacents Kayı, Bayat, Alka Evli u Alaüukaevli y Kara Evli ensemble, en os que bels antrologos los incluyen como subdivisions- As atras brancas d'os Bozok yeran Ay Can y Yildiz Can. Os Bozoks yeran una d'as dos grans familias tribals d'os oguces, estando l'atra Uzok. Una d'as brancas d'os Uzok yera a tribu Gök-kan, que incluiba a los pacinacos. Totas estas tribus teneban como totem diferents aus de presa d'as familias Falconidae y Accipiteridae y o totem aviar se convertió en l'heraldico medieval d'a Vlaquia medieval.
Os cronistas bizantins y mes tarde rusos distinguiban entre os cumans salvaches y os cumans pacificos, estos zaguers yeran os que teneban ligallos de cooperación con a Rus de Kiev y con l'Imperio Bizantín. Os cumans pacificos pareix que haberban incluito a os Burci u Burciu, una tribu quipchak con elementos tribals que amaneixen mes tarde en a organización estatal d'os mamelucos de Siria y Echipto con o nombre de Burçoğlu relacionato con o clan de Borcsol en Hongría y talment ligato con o cabo tribal cumán d'o sieglo XIII en Milcov, Borz (Borş), convertitos a lo cristianismo. Atra tribu cumana estió Ulax, mencionata en fuents tamién con o nombre Olaas establita en Hongría, o clan "Itliareva chad" nombrato en fuents rusas tamién como o "o pueblo de Itoglu" u "Itoba", adhibito dimpués a lo estato mameluco como a tribu Ursobici u Urusoba. Atros nombres tribals cumans mencionatos en fuents d'a Rus de Kiev son: Toksobici (Toksoba), Citievici, Kolobici, Etebici, Terterobici. D'o grupo Terterobici provién a dinastía bulgara Terter (u Terterex). Atras tribus cumanas son Olperliueve (Olperlu), Elobici, Emiakovie (Yemek).
En o sieglo IX os cumans yeran en o territorio entre os ríos Ural y Volga, amán d'os pacinacos. Dimpués d'a migración d'os pacinacos a fins d'o sieglo IX ta l'ueste pa establir-sen entre o río Dniester y os Monts Carpatos (empentando a os hongaros ta Panonia), os cumans prenioron os territorios que antes teneban os pacinacos entre os ríos Don y Dniéper.
En a segunda metat d'o sieglo XI, dimpués que as hordas pacinacas hesen cruzato o Danubio, os cumans prenioron (1057) a tierra d'os pacinacos entre o Dniester y los Carpatos, on restos d'o pueblo pacinaco s'achuntoron con ellos. Dica facioron una incursión ta Transilvania en 1092. Manimenos o suyo centro de poder continó estando entre o Don y Dniéper ("Cumania Blanca") dica a batalla de Kalka (1223), cuan os mongols los derrotoron y encomenzoron a migrar ta l'este. Entre 1239 y 1240 os cumans cruzoron o Dniéster en mayor numero plegando dica o Danubio, en ixos tiempos o conchunto formato por Moldavia y Vlaquia yera conoixito como "Cumania Negra". Os cumans encara yeran os sobirans d'a Cumania Negra en a segunda metat d'o sieglo XI. Dimpués d'a derrota debant d'os mongols bels cumans s'ixemenoron y infiltroron entre os vlacos, atros emigroron ta Hongría con o suyo cabo Kuten (Kuthen y Kotian), en o tiempo que atra parte cruzó o Danubio con Chonas. Ya en o sieglo XI heban tenito luitas contra os bizantins y os hongaros, conflictos que continoron sobretot con os bizantins en o sieglo vinient (os Carpatos feban de muga natural d'o Reino Hongaro y os reis d'Hongría teneban a muga defendita por os siculos). Tamién pa asegurar a muga carpatica contra os cumans, a meyatos d'o sieglo XII os reis d'Hongría dixoron establir-sen en a muga a los saxons transilvanos y en 1211 dixoron que se i estabisen os Caballers Teutons. En tiempos d'a dinastía d'os Asans os cumans yeran aliaus d'os vlacos y os bulgaros en a luita contra os bizantins. En a "Cronica de Morea" parlan d'os comanos:
A derrota en a batalla de Kalka fació que os cumans s'acercasen politicament a os hongaros. O rei d'Hongría aceptó una alianza con a condición que se cristianizasen, recibindo o cristianismo enta 1227. Bi heba un bispato cumán pa os cumans cristianizatos, fundato muito antes, (primera mención en 1217), pa estendillar o cristianismo catolico en ixas tierras. Pero este bispato tien una acción d'una traza mes organizata només dende a cristianización formal de grant numero de cumans en 1227 baixo protectorau d'Hongría. Bi habió tamién intentos d'implantar o catolicismo a l'ueste y sud d'os Carpatos. Uno d'estos intentos estió a diocesi de Milcovia, d'os cumans, fundata o 13 de setiembre de 1229 por iniciativa d'o rei Alberto II d'Hongría de d'o papa Gregorio IX, diocesi con base destruita en 1241 por a invasión d'os mongols. Prebatinas ulteriors de refundar a diocesi fracasoron.[1]
Os reis d'Hongría prenioron dende 1233 tamién o títol de "rei de Cumania" con motivo que a invasión d'os mongols empentó a muitos cumans a fuyir ta l'ueste establindo-sen en Hongría, on o rei Béla IV los establió a man d'o río Tizsa en 1239. En 1290, dimpués d'a muerte d'o rei Ladislau "o cumán", defensor d'os cumans, una parte grant d'os cumans d'Hongría se'n tornoron ta o norte d'a Mar Negra adhibindo-sen con a población local d'o Khanato d'a Orda d'Oro tamién d'orichen cumán y convertindo-se en tartaros.
Os "cumans negros", mencionatos en o sieglo XIII, yeran probablement mesclaus con vlacos de Muntenia, conoixita en ixos tiempos con o nombre de Cumania. En a toponimia moldava y muntena han quedato muitos puestos que conservan denominacions que recuerdan a os cumans como por eixemplo: Comani, Comana, Comanca, Teleorman, Caracal, Horez, Dărmăneşti, Cozia, Ozun etc., y tamién o nombre propio Coman. S'ha conservato un glosario de luenga cumana obra d'un venecián d'o sieglo XIII.
Ixemenatos entre atros pueblos y sozmesos, deixoron d'esistir como pueblo y se convertioron en diferents pueblos de luenga turquica actuals u contribuyoron a la suya formación.
En a Hongría actual bi ha dos rechions ditas "Cumania" en hongaro a los costatos d'o Tizsa meyo. Nagy-Kunsag ("Cumania la Gran", y Kis-Kunsag ("Cumania la chica".
Os cumans son mencionatos en a "Cronica de Morea", pero sobretot en "La Flor de las Ystorias d'Orient", as dos traduccions heredianas, y en o "Libro d'as Marabillas d'o Mundo". As denominacions son comanos, cumanianos y cumans. En La Flor de las Ystorias d'Orient comentan como lis dicen os atros pueblos turquicos en Asia Central:
Tamién en "La Flor de las Ystorias d'Orient" ya comentan que os cumans u "cumanianos" son sozmesos a los mongols (a los qui dicen tartres):[2]
Comentan tamien l'orichen cumán d'os soldans mamelucos d'a dinastía Bahri.
En a traducción aragonesa d'o "Libro d'as Marabillas d'o Mundo" os cumans son mencionatos como "cumans" y tamién como cormanos por error: