Aranda de Moncayo

Aranda de Moncayo
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Zaragoza
Tipu d'entidá	conceyu d'Aragón
Alcalde d'Aranda de Moncayo	María Rosario Cabrera Ruiz
Nome oficial	Aranda de Moncayo (es)
Códigu postal	50259
Xeografía
Coordenaes	41°34′42″N 1°47′32″W / 41.5782°N 1.7921°O
	Aranda de Moncayo Aranda de Moncayo (España)
Superficie	91.204767 km²
Altitú	907 m
Llenda con	Pomer, Calcena, Oseya, Jarque de Moncayo, Villarroya de la Sierra (es) , Clarés de Ribota (es) y Malanquilla
Demografía
Población	129 hab. (2023); - 96 homes (2019); - 56 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.01% de provincia de Zaragoza
Densidá	1,41 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	ayto-arandademoncayo.es

Aranda de Moncayo ye un conceyu d'España, na provincia de Zaragoza, comunidá autónoma d'Aragón, contorna de Aranda. Tien un términu de 91,20 km² con una población de 129 hab. (2023)^[2]^[3] y una densidá de 1,59 hab/km².

Historia

El pasáu más remotu del que se tien noticia ye'l de la instalación d'una serie de castros celtíberos dientro del actual términu de Aranda, siendo Aratikos el más conocíu. Esti castru va ser darréu romanizado, ampliándose'l so perímetru defensivu con nueves fortificaciones, aumentando'l númberu d'habitantes y teniendo inclusive una ceca.

En dómina altomedieval, la población va treslladar escontra'l llanu.

Yá nel XI, por razones defensives nuna nueva dómina de conflictos bélicos, los musulmanes van decidir treslladar la población al so actual allugamientu, sobre'l cuetu qu'apodera'l ríu Aranda, construyendo una fortaleza y una serie de viviendes, amás d'una mezquita. Esta población ocuparía aproximao la zona del barriu del Castiellu^[4] y Puerta Moral, que darréu s'ampliaría sobre la falda descendiente del monte, hasta'l ribayu de Les Poces.

Conquistada de primeres por Alfonsu I el Batallador, va ser protexida pol so hermanu y socesor Ramiro II el Monxu, que-y dará carta de repoblación col so actual nome, ampliando la fortaleza, yá nel sieglu XII. Reconquistada polos musulmanes, va pasar definitivamente a manes cristianes con Ramón Berenguer IV, xenru del anterior rei, que va asítiase nel so escudu les barres aragoneses qu'entá tien. Tamién se va construyir nesta dómina la ponte (actual del conventu, reformáu darréu) d'accesu al camín de Borja.

Xaime I d'Aragón, el Conquistador, otorgará-y privilexos de nomar xusticia y xuráu y Pedru IV va donar el llugar a la Orde de San Jorge de Alfama en 1373, pero al poco tiempu va pasar (1384) a manes de Doña Toa de Lluna, vizcondesa de Rueda y Urrea, pasando a tomar el títulu de Condáu de Aranda, con casa propia nel llugar y palaciu condal en Épila. D'ente los condes de Aranda, el más famosu va ser Don Pedro Toma de Bolea, que nel sieglu XVIII va ser Primer Ministru de Carlos III. Na actualidá y dende el 2 d'abril de 2013, el títulu de Conde de Aranda ta en posesión de don Alfonso Martínez de Irujo y Fitz-James Stuart, vencíu pola so madre en vida Cayetana Fitz-James Stuart, que foi la XVIII duquesa d'Alba.

Nel sieglu XV foi llugar natal del pintor Pedro de Aranda, que tenía un taller en Calatayud, pa convertise darréu n'unu de los pasos escontra Castiella (Carlos I entró pequí n'Aragón en 1518) y esfrutar d'una dómina d'apoxéu económicu, gracies a la esplotación de la vega polos llabradores moriscos y de la ganadería, que dexaba un bon comerciu de llana, amás d'establecese una feria de ganáu menor nos díes de Tolos Santos.

Esta rellumanza económica va dexar la construcción de la ilesia actual, dedicada a l'Asunción y San Basilio. Ye un templu góticu tardíu, d'una sola nave, murios de sillería y bóveda estrellada, con un retablu mayor de gran calidá, de transición ente renacencia y barrocu, y otros retablos dafechu barrocos, con bones imáxenes. Destaquen tamién una serie de relicarios y custodies de gran interés (punzón de Cardiel) y el coru neoclásicu.

La espulsión de los moriscos nel sieglu XVII va representar una dómina de depresión.

Mientres la Guerra de Socesión, les families más fuertes del pueblu van tomar partíu por Felipe d'Anjou, que tres la so victoria en 1708 concederá-y el títulu de Bien Noble y Fidelísima Villa, relevándola de quintes y agospiamientu de tropes.

Como elementos a destacar d'esta dómina, hai que mentar la ermita de San Roque, construyida en 1653 n'estilu barrocu-mudéxar, con un interesante retablu. De les ermites conocíes, queden en ruines les de San Bartolomé y San Sebastián, nun quedando restos de les del Humilladero y San Blas.

Xunto a la ponte del ríu llevantóse tamién nel sieglu XVII un conventu de capuchinos so la advocación de San Román, que tenía una gran parte de les tierres de cultivu de la Güerta. Pola llei de desamortización de Mendizábal en 1836, les tierres pasaron a manes privaes y l'edificiu foi cayendo nuna total ruina.

Nel sieglu XX tenemos de destacar la trayida d'agües dende Lagüén, en 1915, con un bombéu de gran inxeniu que salva'l desnivel hasta'l pueblu, y la construcción nos años 70 del banzáu de Maidevera, qu'aprovecha les agües del ríu Aranda y del ribayu Pedreñas pa solliviar la falta de riego de los otros pueblos de la cuenca.

Demografía

Evolución demográfica d'Aranda de Moncayo
1991	1996	2001	2004	2015
266	254	229	220	187
(Fonte: ^{[ensin referencies]})

Política llocal

Últimos alcaldes de Aranda de Moncayo

Periodu	Alcalde	Partíu
1979-1983	Aurelio Urgel Andaluz^[5]	Ind.
1983-1987
1987-1991
1991-1995
1995-1999
1999-2003
2003-2007
2007-2011	María Rosario Cabrera Ruiz^[6]^[7]	PSOE
2011-2015
2015-2019