Arte marcial | |
---|---|
forma d'arte y tipu de deporte | |
arte y Tradición | |
Los términos arte marcial, artes marciales y artes militares aluden a aquelles práutiques y tradiciones codificadas que'l so oxetivu ye someter o defendese por aciu la téunica. Hai dellos estilos y escueles d'artes marciales que davezu esclúin l'empléu d'armes de fueu o otru tipu d'armamentu modernu. Lo qu'estrema a les artes marciales de la mera belicosidá o violencia física (engarradielles caleyeres) ye la organización de les sos téuniques y táctiques nun sistema coherente, l'adhesión a una filosofía de vida o códigu de conducta y la codificación de métodos efectivos probaos na antigüedá. Na actualidá, les artes marciales prauticar por distintes razones, qu'inclúin la salú, la proteición personal, el desarrollu personal, la disciplina mental, la forxa del calter y l'autoconfianza. Amás, yá que el significáu estrictu ye'l d'artes militares’, por estensión aplicar a tou tipu de forma de llucha cuerpu a cuerpu y al usu d'armes tradicionales tales como la esgrima antigua. Por esta asociación cola llucha y coles armes, la práutica inclúi conocencies relatives a sistemes qu'anguaño se convirtieron en modalidaes deportives.
Importante: Esta páxina ye sospechosa de nun respetar la neutralidá nel puntu de vista. Esti avisu nun ha quitase hasta que s'esclarie na páxina d'alderique la supuesta falta de neutralidá. |
La historia de les téuniques militares de llucha con y ensin armes remontar a los oríxenes de la humanidá. A partir del sieglu XIX, surde'l conceutu modernu d'artes marciales.
El términu artes marciales derivar de los caráuteres chinos wǔ shù 武術 y wǔ yì 武藝.
El diccionariu chinu-inglés Chinese-English Dictionary (1882), de Herbert A. Giles, traduz wǔ yì como ‘artes militares’. Nun s'emplega'l términu wǔ shù sinón hasta 1931, nel Chinese-English Dictionary de Mathews. El términu tamién apaez en 1920, nel Japanese-English Dictionary, de Takenobu, na traducción del xaponés bu-gei (武芸) o bu-jutsu (武術), como "l'oficiu o desempeñu de los asuntos militares". Otres pronunciaciones comunes del par de caráuteres 武術 son: mou seut, en cantonés, y võ-thuật, en vietnamita.
En China, mientres el Periodu Republicanu, de 1928 a 1949, los sistemes de llucha chinos denomináronse guoshu o kuoshu (國術, "habilidá nacional").[1]
L'orixe del conceutu d'artes marciales ta rellacionáu cola irrupción de la edá moderna n'este d'Asia nel sieglu XIX. Esti fenómenu supunxo'l tresformamientu de les estructures sociales feudales, l'empléu de les armes de fueu que faíen perder vixencia a les formes tradicionales de llucha y la desapaición de los principios polos que se rexía'l mundu oriental.
El nome marcial provién de Marte, el dios de la guerra romanu. Les artes marciales orientales, en dellos casos, prauticar en círculos zarraos o yeren distintives d'una élite rellacionada cola milicia y la nobleza, como foi'l casu de los guerreros samurái,[2][3] y el so conteníu diba muncho más allá de lo que constituyía l'entrenamientu de les tropes.
En China y en Corea, otra manera, nel sieglu XIX y empiezos del XX ver con despreciu a les artes marciales y a los sos prauticantes, debíu a la puxanza del confucionismo, como parte de les polítiques d'estáu. Eso debilitó'l componente militar de la nación.[4]
Cuando les artes militares tradicionales perdieron el so llugar crucial nel dominiu de la sociedá y la defensa del país, tresformar nuna opción pal desarrollu físico y moral de la nación, con oxetu d'ameyorar física y espiritualmente a la población, lo que contribuyó a que se pierda gran parte de la conocencia de les aplicaciones práutiques de les mesmes.[ensin referencies]
Na actualidá, les artes marciales tradicionales orientales entá inclúin la práutica d'un códigu éticu precisu que tien los sos raigaños nes filosofíes d'Oriente, como'l confucionismo chinu, el sintoísmu xaponés y el budismu zen (chan 禪). Amás, delles artes marciales, como'l tai chi chuan, caltiénense güei día como una práutica p'ameyorar la salú físico y mental.[ensin referencies]
En China, inventóse'l chuan fa o kung-fu, que dio llugar más tarde al wushu.[ensin referencies]
A partir d'esta situación, surdieron en Xapón los do (o ‘caminos’) como'l karate-do, el yudu, el aikidō, el kendo y el kobudo.[ensin referencies]
Al traviés d'estes disciplines, en Corea desenvolviéronse más tarde: el taekwondo, el tangsudo, el hapkido y el hankido.
L'ésitu de les artes marciales tradicionales, que surdieron como un re-interpretación de les artes militares históriques, favoreció que se recuperaren en diverses cultures los sistemes de llucha con y ensin armes clásiques. Asina, en Xapón estrémense les antigües escueles clásiques conocíes como (koryu budo), en rellación coles artes marciales tradicionales modernes, surdíes tres la restauración Meiji (1868) o (gendai budo), y en China, les artes marciales derivaron nel wushu modernu.
Delles artes marciales, y en particular les artes marciales aniciaes en China, en Xapón y en Corea, van más allá de les aplicaciones físiques, ya inclúin conocencies de traumatoloxía, regulación psicofísica (chi kung o qigong), terapéutica (acupuntura, digitopuntura, herboristería) y otres árees rellacionaes cola medicina china tradicional. Esto ye una estensión natural del arte marcial, por cuenta de que, a un nivel avanzáu, les téuniques saquen provechu d'una detallada conocencia de la fisioloxía y del funcionamientu enerxéticu nel organismu del adversariu, con oxetu d'amontar la eficiencia de les mesmes.
Amás, los prauticantes de diverses artes marciales tradicionales empezaron a redescubrir los distintos métodos de construcción d'armes antigües, dende la forxa d'espaes hasta la ensambladura de catapultes y la ellaboración de les torres d'asediu, incluyida la reproducción d'armadures y vistíos, y a la investigación de los costumes y conocencies tradicionales orixinarios d'estes téuniques.
Una de les clasificaciones xenerales de les artes marciales estremar en sistemes ensin armes y sistemes con armes.
La mayoría d'artes marciales tán especializaes nun tipu d'armes o un tipu de téuniques a mano desnuda (ensin armes), pero dalgunes declaren sistemes completos con y ensin armes. Exemplos d'éstes son la mayoría de les artes marciales clásiques de China, como'l kung-fu tipu shaolín o los estilos taoístes, delles artes marciales xaponeses como'l ninjutsu, ya inclusive artes modernes como'l Hapkido.
Los sistemes con armes inclúin como armes principales:
Esisten coles mesmes múltiples armes secundaries, como cadenes, maces, hachos, cuchiellos.
Les téuniques desenvueltes nos sistemes ensin armes pueden consistir en golpes como: puñaes, golpes de mano abierta, pataes o téuniques de llucha, como: agarres, luxaciones, estrangulaciones, proyeiciones y inmovilizaciones, y pueden atender a la esistencia o non d'armadura de parte del oponente.
Un procedimientu común d'entrenamientu consiste na práutica d'un grupu de téuniques encadenaes y codificadas nuna serie. Conozse como estructura o, más popularmente, como forma (kata, poomse, chuan tau, kuen, tau lu, hyung o tul). La práutica de formes ye un métodu d'aprendizaxe y entrenamientu de téuniques con una aplicación específica.
Otru sistema d'entrenamientu ye'l de llucha simulada con un compañeru o exercicios por pareyes (sparring, randori, kumite, tui shou, rou shou, chi sao, san shou), nel que s'entrenen téuniques de llucha con un compañeru y coles mires de aprender, a diferencia del combate o la competición, nel cual l'oxetivu ye la victoria.
Nun esisten documentos qu'ayuden a allugar con exactitú cuándo s'aniciaron les artes marciales, por cuenta de que esta empresa trai un llargu procesu de desarrollu. Sicasí, puede dicise que'l métodu de combate más antiguu del que se tien conocencia en distintes civilizaciones ye la llucha. Nes tumbes de Beni Hassan, n'Exiptu, atópense pintures que daten del 2000 e.C. Nestes, amuésense lluchadores practicando toa una serie de movimientos, como llanzamientos y sumisiones. Los lluchadores de Nubia, n'África, yeren teníos n'alta estima, pola so habilidá. Nes tumbes exipcies d'Amarna, que daten del añu 1350 e.C., apaecen pintures qu'amuesen lluchadores exipcios practicando la engarradiella con cayaos curtios, faciendo usu de proteiciones nos antebrazos, amás de llucha. En murales del arte de Mesopotamia, apaecen imáxenes de persones practicando la llucha.[ensin referencies]
Los guerreros zulús del sur del continente africanu desenvolvieron táctiques y téuniques pa la engarradiella con armes como'l garrote, la llanza y l'escudu. El guerreru Shaka Zulu (sieglos XVIII y XIX) revolucionó les téuniques de guerra en masa téunicu de guerra en masa, cola adición del assagai (una llanza p'apuñalar, con un mangu más curtiu), según la manera en qu'entrenó al so exércitu y les táctiques utilizaes contra otres tribus africanes y darréu contra los ingleses.[5]
En Grecia, practicábense tres tipos de sistemes de combate que non solo yeren parte de los xuegos de Olimpia, sinón que tamién sirvíen como métodos pa caltener l'estáu físicu de los sos ciudadanos y preparar pa la guerra: el boxéu, la llucha y el pankration. Toos estos yeren método de combate. En distintes espresiones artístiques grieges, reparar tou tipu de téuniques d'engarradiella, inclusive l'usu de téuniques puerques», como ataques a los güeyos y mordigaños. En Esparta, se enfatizó la práutica marcial dende una edá temprana. Los griegos tienen de desenvolver téuniques pal usu d'armes. L'usu de la falanxe, una formación de combate, sirvió-y al exércitu griegu pa la espansión del so imperiu.[6] Delles persones suxirieron que mientres la ocupación de la India (años 326 a 321 e.C.) per parte del emperador Alexandru Magnu (356 a 323 e.C.), les téuniques de llucha griega fueron absorbíes nes téuniques indies y estes, de la mesma, fueron introducíes en China pol monxu Bodhidharma. Sicasí, estes hipótesis nun tienen hasta la fecha nengún soporte históricu seriu.[7]
Na Roma antigua esistía la llucha, la práutica con armes, n'espectáculos como los combates de gladiadores nel Coliséu romanu, ente otros. L'exércitu romanu faía énfasis na engarradiella en grupos; los gladiadores yeren entrenaos na engarradiella individual. Estos guerreros yeren esclavos que teníen de ser eficientes nel usu d'un gran númberu d'armes, según en combate a mano desnuda. Dos tipos de gladiadores famosos son el traciu y el retiarius. Al primeru armábase-y con una sica (espada tracia), con un yelmu y con un escudu pequeñu rectangular (parma), del que se publicar manuales d'entrenamientu. Al retiarius armóse-y con un tridente o arpón, con una rede y con una daga. Los gladiadores tamién fueron espertos en boxéu (usaben el caestus) y na llucha, como se ve en frescos del periodu.[8]
Referencies sobre les artes marciales de China allugar nel 2100 e.C., anque nun se tien certidume sobre la so antigüedá real.[9] La razón de les artes marciales foi'l desarrollu de métodos de defensa y ataque n'enfrentamientos de tipu físicu, preponderando l'usu del cuerpu, puños, manes, coldos, rodíes, etcétera, cola so máxima espresión nos conflictos bélicos. L'asociación con métodos y filosofíes relixoses en países como China aniciar a finales de la dinastía Ming, por cuenta de la apaición de les armes de fueu, lo que causó que les téuniques del usu d'armes blanques, según la engarradiella con armes, empezaren a perder la so importancia nel teatru de la guerra.[10]
Mientres el fin de la dinastía Ming y mientres la dinastía Qin, les artes marciales chines empezaron a trate como métodos p'ameyorar la salú, y empezaron a combinase coles práutiques calisténicas taoístes (daoyin), según la creencia de métodos p'algamar la llume.[11] Yá apaecen referencies al shoubo (téuniques d'engarradiella), al wuji ("téuniques de guerra") y al ji ji ("habilidá d'engarradiella") antes de la construcción del monesteriu shaolín y de la supuesta visita de Bodhidharma a China. La primer mención de la participación de monxos budistes na guerra provién de los trelce monxos qu'ayudaron a prindar al sobrín de Wang Shichong. Por esta razón, Li Shimin (primer emperador de la dinastía Tang, 618 a 907 d. C.) compensó al monesteriu. Nun esiste, sicasí, nenguna referencia que mente un estilu particular practicáu por estos monxos.[12]
La participación de monxos budistes n'actividaes de guerra fai pensar qu'estos nun yeren monxos nel sentíu estrictu de la pallabra. Les enseñances budistes consideren el matar a otru ser humanu como la ofiensa más seria y col peor karma. La novela Shuǐhǔ Zhuàn (Los bandíos del banzáu o El marxe de l'agua) menta a un personaxe llamáu Lu Zhishen ("Lu, el Xagaz") o'l Monxu Llocu, un oficial del exércitu que, por asesinar a un home, viose obligáu a despintase nel monesteriu del monte Wutai. Sicasí, esti monxu» que bebía vinu, comía carne y al que-y gustaba engarrar foi unviáu a otru monesteriu, por cuenta del so mal comportamientu.[13]
Esti tipu de «monxos» apaecen n'otres obres lliteraries sol llamatu de Ji Dian ("el Llocu Ji"); nel sieglu XVII, méntense munchos monxos» que vivíen pela redolada del monesteriu shaolín, violando les regles y doctrines budistes.[14] Esto podría esplicar la razón pola que dellos monxos» nun teníen nengún reparu en tomar una vida o portase d'una manera opuesta a la d'un monxu budista. Mientres les campañes en contra de los pirates xaponeses o "wako" na dinastía Ming, faise la primer mención d'un sistema de combate aniciáu nel monesteriu shaolín. Les téuniques de cayáu fueron consideraes pol xeneral Qi Jiguang. Sicasí, estes mesmes téuniques fueron criticaes pol xeneral Yu Dayou (compañeru d'armes del xeneral Qi), quien reclutó a un pequeñu grupu de monxos y enseñó-yos el so propies téuniques de combate col cayáu, por que de la mesma estos enseñar a los sos colegues.
Mientres la dinastía Ming, el xeneral Qi, nel so llibru Ji xiao xin shu (Llibru de disciplina efectiva), menta que les téuniques de combate a mano desnuda son una preparación pa les téuniques de combate con armes. Nesti llibru, Qi dedica seiciones a la llucha con cayáu y espada a dos manes, que fueron copiaes de les armes usaes polos pirates xaponeses, quien les usaron con mortal efectividá. Otres seiciones inclúin la llucha con llanza, tridente, sable y escudu, armes de fueu y otres. Qi creó la primer rutina por escritu de téuniques de mano desnuda. Esta rutina combinó téuniques d'una docena d'otros sistemes conocíos nel so tiempu. Tamién escurrió la formación de combate patu mandarín, qu'incluyía a un líder, dos soldaos armaos con sables y escudos, dos soldaos armaos con llances de bambú con munches puntes (langxian), cuatro soldaos armaos con llances llargues y dos soldaos armaos con tridentes o sables de dos manes y un cocineru. Si'l líder de la unidá morría, los soldaos de tola unidá yeren executaos.[15]
Mientres la dinastía Qin, espublizáronse hestories que consideraben a Bodhidharma, al templu shaolín, a Zhang Zanfeng y al xeneral Yue Fei, ente otros, los fundadores de munchos estilos marciales. Nesti periodu, usábense práutiques esotériques y encantamientos, cola creencia de qu'estos-yos daríen a los miembros de les sectes pseudo-relixoses/marciales el poder d'aguantar les armes de fueu. La revolución de los boxeadores aumentó entá más esti tipu d'ideoloxíes, como inspiración ante la intervención estranxera en China. Mientres el periodu Republicanu, intentóse esaniciar esti tipu de mitos y empezóse a usar un métodu más ellaboráu y téunicu. Historiadores como Tang Hao escriben avera del orixe de les artes de combate chinu y refutan les creencies qu'hasta'l momentu teníense sobre estos sistemes. La práutica marcial d'esti periodu tamién se caracteriza nel refugu d'aquellos elementos d'exhibición y enfócase na aplicación práutica en combate. Inauguróse l'Academia Central d'Artes Marciales de Nankín, Zhongyang Guoshuguan (en 1928), que'l so oxetivu foi'l de fortalecer a la nación por aciu la práutica de les artes marciales. Nesti periodu, a los sistemes de combate chinu llamáronse-yos guoshu ("habilidá nacional"). La Revolución China, impulsada por Mao Zedong en 1947, camuda tou esto y enfócase la práutica marcial a la exhibición, colo que se crea'l wushu modernu.[16]
La historia de la evolución de les artes marciales del Xapón ye escasa; los rexistros más antiguos provienen de fontes chines. Na Historia del reináu de Wei (Weizhi), del añu 297 d. C.,[17][18] méntase a cientos de poblaciones que viven en paz nes islles xaponeses. Na Historia d'Han (Hou Hanshu), lléese alrodiu de un periodu de gran inestabilidá y guerra.[19]
La referencia más antigua alrodiu de la práutica del sumu podría atopase nel 23 e.C., pero la primer mención como arte marcial rexistróse más apocayá, nel 720 d. C., nel Nihon soki. Sicasí, utiliza la pallabra china jueli. Nel 682 d. C., utilízase la pallabra xiangpu, en chinu ("sumu").
Mientres la dinastía Tang, Xapón tuvo'l mayor contautu cultural con China. Mientres la metá del sieglu XVI, los pirates xaponeses atacaron les costes del este de China; les téuniques de sable a dos manes y l'habilidá del tiru con arcu demuestren el so altu desarrollu téunicu; los métodos d'usu del sable semaron el terror ente les files chines. Los métodos diseñaos por Qi Jiguang introducir en Xapón, y apaecen publicaos nel Heiho hidensho (okugisho), un llibru d'estratexa escritu por Yamamoto Kanasuke, nel sieglu XVI.
Mientres la conquista de China per parte de los manchú, munchos emigrantes viaxaron a Xapón; ente ellos, Chen Yuanyun (1587 a 1671) (o Chen Gempin, en xaponés. Nos pergaminos de la escuela Kito-ryu (1779), alcontrada nos precintos de la capiya Atago, en Tokiu, lléese: «La instrucción en kempo empezó col emigrante Chen Yuanyun.»[20]
Nel sieglu XIX, modifíquense los sistemes de jiu jitsu, lo que da llugar al yudu, de Jigorō Kanō (1860 a 1938); al aikidō, de Morihei Ueshiba (1883 a 1969), y a les téuniques de la islla d'Okinawa o "tuidi / to-de" y "tegumi"; fueron entamaes, y dieron pasu a la creación del karate, métodu sopelexáu por Gichin Funakoshi (1868 a 1957).
Los métodos de combate con bayoneta xaponeses o "juken jutsu" fueron estudiaos polos miembros de l'Academia de Guoshu, en Nankín, ya incluyéronse como parte del entrenamientu tanto militar como civil en los años trenta. En Xapón, la clase guerrera xaponesa o samurái xune la práutica del budismu zen cola de les artes de guerra, nel llamáu camín del guerreru o Bushido, un enclín que siguió hasta los nuesos díes.
Mientres la restauración del periodu Meiji, anicióse'l códigu del guerreru xaponés Budo. Asina, el budismu zen y les artes marciales xaponeses sirvieron de sofitu ya inspiración na nacencia del movimientu nacionalista que traxo al entamu del expansionismo agresivu xaponés y a la Segunda Guerra Mundial.[2][3] ()
la evidencia más antigua de la práutica marcial apaez en tumbes cerca a la frontera nordeste de China, mientres el reinu de Koguryo (37 e.C. a 668 d. C.). Corea foi colonizada y quedó sol control militar chinu ente'l 108 e.C. y el 313 d. C.
Nestos frescos ven escenes de llucha (jueli, en chinu; kajko, en coreanu). El rei Sunjo (1567 a 1608) ordena a los sos oficiales l'estudiu del llibru escritu pol xeneral chinu Qi Jiguang, y la preparación d'un llibru similar, copiando los métodos de los soldaos de la dinastía Ming. El rei Jungjo (1776 a 1800) ordena espandir el manual usáu pol exércitu, pa incluyir les téuniques de combate mesmes de los xaponeses. Esti llibru titúlase Muye Dobo Tongji (Manual ilustráu d'artes marciales). Na introducción d'esti llibru'l rei Jungjo escribe que l'únicu sistema de combate oficial dende'l reináu del rei Kwanhaekun (1608 a 1623) yera la práutica del tiru con arcu.[21] Los sistemes de combate coreanu como'l tang soo do (mano de la dinastía Tang), hwa rang do, taekkyon, neikung, kumdo, kuk sool won, etc. afirmen ser totalmente coreanos y con cientos d'años d'antigüedá. Sicasí'l Muye Dobo Tongji contradiz estes afirmaciones. Siendo les artes marciales coreanes actuales d'orixe o influyencia China, o xaponesa na so gran mayoría.
Un exemplu d'otros sistemes de combate que tamién ayudaron na formación d'imperios ye'l métodu de llucha bökh de la nación mongol. Los exércitos mongoles utilizaron la práutica de la llucha, los xuegos a caballu y les competencies del tiru con arcu pa caltener a les sos tropes en perfecta forma física. Na actualidá entá se practiquen estes habilidaes mientres la celebración del festival de branu conocíu como naadam.[22]
En 1295, publicar n'Alemaña'l manual más antiguu del que se tien conocencia'l cual demuestra téuniques pal combate con espada y escudu, ente munchos otros manuales d'esti tipu publicaos nel continente européu. Na Edá Media n'Europa publicáronse manuales de combate como'l Flos duellatorum (la flor de la batalla) en 1410, na cual demuéstrense téuniques con y ensin armes. Nes sagues viquingues alderíquense táctiques de combate amás d'estratexa.[23]
En Tailandia y en Camboya, aniciáronse lo qu'anguaño se conoz como muay thai o boxéu tailandés, y el Bokator. Sicasí nun esisten fontes confiables que narren los oríxenes d'esti métodu d'engarradiella. Otru métodu de combate d'orixe tailandés ye'l krabi krabong el cual enfócase nel usu d'armes como'l cayáu, l'escudu, sables dobles, ente otros.[24]
Na India dos tradiciones marciales son consideraes como les más importantes. La tradición tamil (dravidiana) y la tradición sánscrita del Dhanur-veda (‘verdá sobre l'arcu’). Na tradición tamil, poemes escritos ente'l 400 e.C. y el 600 d. C. menten conflictos bélicos nel sur del país. Estos guerreros entrenar nel usu de la llanza (vel), la espada (val) y l'escudu (kedaham). Na tradición sánscrita, l'usu del arcu y la flecha considerábase como la más importante, como se llee nos escritos indios del Majabhárata y el Ramaiana. Nos capítulos del Dhanur-veda espónense temes tales como la organización de divisiones militares con carruaxes de guerra, elefantes y caballos, infantería y llucha. Tamién se describen cinco tipos d'armes. Delles tradiciones que sobrevivieron hasta la fecha son: varma ati (ataque a puntos vitales) y el silamban (engarradiella con cayáu) de la tradición tamil nadú, el kalaripayatu de la provincia de Kerala (esta práutica anguaño nun inclúi'l combate llibre, nel so llugar realicen combates preestabecidos). El mushti (llucha), dandi (engarradiella con cayáu) del norte d'India etc.[25]
Otros sistemes d'engarradiella del continente indiu son aquellos practicaos polos sijes, a los cualos llámase-yos gatka.
En Rusia, la necesidá d'enfrentar diversos enemigos so condiciones adverses de clima y terrén llevó al desarrollu de téuniques de llucha versátiles ya instintives per parte de los cosacos. Asina s'empezar, aproximao nel sieglu X, una acumuladura de conocencies marciales que nel sieglu XXI dio orixe al métodu systema.[26]
Coles mesmes, esisten otros sistemes de combate de recién divulgación como'l Kali / Arnis/ eskrima (en Filipines) y el silat (n'Indonesia), qu'entá nun fueron promocionaes, o estructuradas en fondura, y promocionaes como deportes de combate n'occidente por cuenta de la so gran variedá d'estilos, y a que'l so principal enfoque sigue siendo la defensa personal, y l'usu nel combate armáu.
A finales del sieglu XX surdieron distintos sistemes híbridos, ye dicir derivaos de les artes marciales tradicionales, que tomen el combate militar o los deportes de combate. Dalgunos de recién creación y desarrollu son:
-el krav magá israelín, -el jiu-jitsu brasilanu, -el Lima Lama polinesiu, -el kickboxing xaponés, -el systema rusu, -el Hapkido coreanu, -el jeet kune do (creáu por Bruce Llee) y -les artes marciales mistes. o MMA / AMM.