Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik

Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik AIEA, IAEA
Yaranma tarixi	1957[1]
Rəsmi dili	rus dili[2], ingilis dili, fransız dili, ispan dili, ərəb dili, Çin dili
Mərkəzi	Vyana
Üzvləri	2.500 nəf. (iyun 2021)[3]
iaea.org
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (ing. International Atomic Energy Agency) və ya qısaca BAEA (ing. IAEA) — BMT-nin ixtisaslaşdırılmış agentliyi.

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (AEBA), nüvə enerjisindən sülh istifadəsini təşviq etmək və nüvə silahları da daxil olmaqla, onun hər hansı bir hərbi məqsəd üçün istifadəsinə maneə törətmək istəyən beynəlxalq bir təşkilatdır.

Təşkilatın yaradılması

AEBA-nın bayrağı

BAEA, 29 iyul 1957-ci ildə müstəqil bir təşkilat kimi yaradılmışdır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatından öz beynəlxalq müqaviləsi ilə qurulmuş olsa da, statusuna görə həm Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasına, həm də Təhlükəsizlik Şurasına məlumat verir.

Fəaliyyəti və məqsədləri

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin Avstriyanın Vyana şəhərində qərargahı var. Beynəlxalq Atom Enerjisi Təşkilatının Toronto, Kanada və Yaponiyanın Tokio şəhərində yerləşən iki "Regional Təhlükəsizlik Təşkilatları Ofisləri" var. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin Nyu-Yorkda, ABŞ-də və İsveçrənin Cenevrə şəhərində yerləşən iki əlaqə bürosu var. Bundan əlavə, AEBA Seibersdorf, Avstriya, Monako və Triest şəhərlərində yerləşən laboratoriya və tədqiqat mərkəzlərinə malikdir.

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi dünyanın nüvə texnologiyası və nüvə enerjisindən səmərəli istifadəsində elmi və texniki əməkdaşlıq üçün hökumətlərarası forum kimi çıxış edir. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin proqramları nüvə enerjisinin, elm və texnologiyanın sülh yolu ilə tətbiq olunmasını, nüvə texnologiyalarının və nüvə materiallarının istifadəsinə qarşı beynəlxalq təminatların təmin edilməsinə və nüvə təhlükəsizliyi (radiasiya mühafizəsi daxil olmaqla) və nüvə təhlükəsizliyi standartlarını və onların həyata keçirilməsini təşviq edir.

1953-cü ildə Birləşmiş Ştatlar prezidenti Duart Eyzenhaver BMT-nin Baş Assambleyasındakı "Atomlar üçün Sülh " görüşündə atom enerjisindən (nüvə enerjisindən) səmərəli istifadəni tənzimləmək və təşviq etmək üçün beynəlxalq bir qurumun yaradılmasını təklif etmişdir. 1954-cü ilin sentyabrında Birləşmiş Ştatlar Baş Asambleyasına nüvə enerjisi və ya nüvə silahları üçün istifadə edilə bilən materialların nəzarətini həyata keçirmək üçün beynəlxalq bir təşkilatın yaradılması təklifini verdi. Bu agentlik bir növ "nüvə bankı" yaradacaqdı. Birləşmiş Ştatlar, iştirakçıları həmçinin nüvə enerjisinin bütün sülh aspektləri üzrə beynəlxalq elmi konfransa dəvət etdi. 1954-cü ilin noyabrına qədər, Sovet İttifaqı əvvəlcə silahsızlanmağa razı olmadıqda, nüvə əməliyyatları üçün klirinq evinin mümkün ola biləcəyi təqdirdə, hər hansı bir beynəlxalq daşıyıcıdan imtina etməyini rədd etdi.

8 −20 avqust 1955-ci il tarixləri arasında İsveçrənin Cenevrə şəhərində BMT-in Atom Enerjisinin Sülh İstifadəsi üzrə Beynəlxalq Konfransı keçirildi. 1957-ci ilin oktyabrında Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Qərargahında 1955–1957-ci illərdə on iki ölkənin bir qrupu tərəfindən müzakirə edilmiş AEBA-nın təsis sənədini təsdiq etmək üçün AEBA Nizamnaməsinə dair Konfrans keçirildi. 23 oktyabr 1956 AEBA Nizamnaməsi təsdiq edildi və 29 iyul 1957-ci ildə qüvvəyə mindi.

ABŞ Konqresi üzvü U. Sterlinq Koul 1957-ci ildən 1961-ci ilədək AEBA-nın ilk baş direktoru vəzifəsində çalışdı. Koul yalnız bir müddətə vəzifə icra etmişdir. Bundan sonra AEBA-ya təxminən 40 il iki İsveçrəli rəhbərlik etmişdir: alim Siquard Eklund 1961-ci ildən 1981-ci ilə qədər və 1981–1997-ci illərdə vəzifə yerinə yetirən keçmiş İsveç Xarici İşlər Naziri Hans Blix.

1986-cı ildən başlayaraq, Ukrayna, Çernobıl yaxınlığında nüvə reaktorunun partlaması və fəlakətinə cavab olaraq, AEBA nüvə təhlükəsizliyi sahəsində səylərini artırdı. Yaponiyanın Fukusima şəhərində 2011-ci il Fukusima fəlakətindən sonra da bu təkrarlandı.

Həm AEBA və həm də onun baş direktoru Əl Baradey 2005-ci ildə Nobel Sülh Mükafatına layiq görülmüşdü. Onun Osloda etdiyi çıxışında, "yeni silahların inkişafına xərclənən pulların yalnız bir faizi bütün dünyaya yemək üçün kifayət edəcəyini, öz müqəddəratını məhv etməkdən çəkinməyə ümid edirsənsə onda nüvə silahlarımızın təhlükəsizliyimizdə heç bir rol yoxdur."-deyə bildirmişdi. İyulun 2-də Yaponiyadan Yukiya Amano AEBA-nın baş direktoru seçildi.

Missiyaları

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin missiyası üzv dövlətlərin maraqları və ehtiyacları, strateji planlar və BAEA Nizamnaməsində nəzərdə tutulan məsələləri rəhbər tutur. Üç əsas sütun — və ya iş sahələri — BAEA-nın missiyasının əsasını qoyur:

• Təhlükəsizlik və Məxfilik;
• Elm və Texnologiya;
• Qorunma və Verifikasiya. BAEA müstəqil bir təşkilat kimi BMT-nin birbaşa nəzarəti altındadır, lakin AEBA həm BMT Baş Assambleyasına, həm də Təhlükəsizlik Şurasına hesabat verir. Digər bir çox ixtisaslaşmış beynəlxalq agentlikdən fərqli olaraq, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi BMT BA-ı ilə deyil, Təhlükəsizlik Şurası ilə çox iş görür. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin strukturu və funksiyaları təsis sənədləri, BAEA nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.

Orqanları

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin üç əsas orqanı var:

• Qubernatorlar Şurası,
• Baş Konfrans və
• Katiblik. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi nüvə elmləri və texnologiyasının "təhlükəsiz, və sərbəst istifadəsini" həyata keçirmək üçün mövcuddur. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi bu missiyanı üç əsas vəzifə ilə yerinə yetirir: mövcud nüvə obyektlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün məlumatların verilməsi və standartların inkişaf etdirilməsini təmin etmək məqsədilə mövcud olan nüvə obyektlərinin yoxlanılmasını təmin etmək; nüvə texnologiyasının dinc tətbiqləri.

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi biliyi nüvə enerjisinin sənayesinin ən qiymətli aktivi və resursu kimi qəbul edir, bu olmadan sənayenin təhlükəsiz və iqtisadi cəhətdən fəaliyyət göstərə bilməyəcəyi qeyd edilir.2002-ci ildən Nüvə İnformasiya İdarəetmə Qərarlarından sonra, Beynəlxalq Atom Enerjisi Təşkilatının Baş Konfransından sonra 21-ci əsrdə üzv dövlətlərin prioritetlərini həll etmək üçün formal proqram yaradılmışdır.

Müasir dövrdə

2004-cü ildə Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi Xərçəng xəstəliyinin müalicəsi (PACT) üçün Fəaliyyət Planı hazırladı. PACT, inkişaf etməkdə olan ölkələrin radioterapiya müalicəsi proqramlarının qurulması, inkişaf etdirilməsi və genişləndirilməsi ehtiyaclarına cavab verir. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi üzv dövlətlərin həyatlarını xilas etmək və xərçəng qurbanlarının əziyyətini azaltmaq üçün səylərini artırmaq üçün pul yığır.

Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi İndoneziya, İordaniya, Tayland və Vyetnamda İnteqrasiya edilmiş Nüvə İnfrastrukturunun araşdırılması missiyalarını həyata keçirmiş və İnteqrasiya edilmiş Nüvə İnfrastruktur Qrupu da daxil olmaqla, nüvə enerjisi proqramını idarə etmək qabiliyyətini sistemli şəkildə qurmağı planlaşdırmaqla, inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardım etmək üçün proqramlar hazırlayıb. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi hesab edir ki, təxminən 60 ölkə öz enerji planlarına nüvə enerjisini necə daxil etməyi nəzərdən keçirir.

Nüvə obyektlərinin seysmik təhlükəsizliyinə dair AEBA üzv dövlətləri arasında informasiya və təcrübə mübadiləsinin artırılması üçün 2008-ci ildə Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi Beynəlxalq Seysmik Təhlükəsizlik Mərkəzini təsis etdi. Bu mərkəz təhlükəsizlik standartlarını müəyyənləşdirir və onların seçilməsi, qiymətləndirilməsi və seysmik dizaynı ilə bağlı tətbiq olunmasını təmin edir.

İdarə heyəti

İdarə Heyəti, BAEA-nın iki siyasət qurumlarından biridir. İdarə Heyəti Baş Konfrans tərəfindən seçilmiş 22 üzv dövlətdən və Şuranın irəli sürdüyü ən azı 10 üzv dövlətindən ibarətdir. Gedən heyət atom enerjisi texnologiyasında ən qabaqcıl olan on üzvləri, ilk onluqda təmsil olunmayan aşağıdakı sahələrin ən qabaqcıl üzvlərini təsvir edir: Şimali Amerika, Latın Amerikası, Qərbi Avropa, Şərqi Avropa, Afrika , Yaxın Şərq , Cənubi Asiya, Cənub-şərq Şərqi Asiya, Sakit okean və Uzaq Şərq. Bu üzvlər bir il müddətinə təyin olunur. Baş Konfrans qalan ölkələrdən 22 üzvünü iki il müddətinə seçir. Hər il 11 nəfər seçilir. 22 seçilmiş üzv də nəzərdə tutulmuş coğrafi müxtəlifliyi təmsil etməlidir. 2018–2019-cu illər üçün 35 üzvün üzvləri aşağıdakılardır: Argentina, Ermənistan, Avstraliya, Azərbaycan, Belçika, Braziliya, Kanada, Çili, Çin, Ekvador, Misir, Fransa, Almaniya, Hindistan, İndoneziya, İtaliya, Yaponiya, İordaniya, Keniya, Cənubi Koreya, Sudan, İsveç, Tayland, Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığı, Amerika Birləşmiş Ştatları, Uruqvay və ABŞ, Cənubi Koreya, Koreya Respublikası, Mərakeş, Hollandiya, Niger, Pakistan, Portuqaliya, Bolivar Venesuela Respublikası.

İdarə Heyəti, beş illik iclaslarında, AEBA siyasətinin ən çoxunu yerinə yetirməkdən məsuldur. İdarə Heyəti BAEA-nın fəaliyyəti və büdcəsi üzrə Baş Konfransa tövsiyələr verir, BAEA standartlarını dərc etdirmək üçün məsuliyyət daşıyır və Baş Konfransın təsdiqinə əsasən Baş direktor təyin edir. İdarə heyətinin üzvləri hər birinə bir səs verirlər. Büdcə məsələləri üçdə iki səs çoxluğu tələb edir. Bütün digər məsələlər yalnız sadə bir çoxluq tələb edir. Sadə səs çoxluğu, bundan sonra üçdə iki səs çoxluğu tələb edən məsələləri nəzərdə tutur. Bütün Şuranın üzvlərinin üçdə ikisi səs vermək üçün iştirak etməlidirlər. İdarə Heyəti öz sədrini seçir.

Baş Konfrans 170 üzv dövlətdən ibarətdir. Qərargahlar Şurasından keçən fəaliyyət və büdcələri təsdiq etmək üçün, ildə bir dəfə, sentyabrda keçirilir. Baş Konfrans da Baş direktor namizədini təsdiqləyir və məsələlər üzrə Şuradan (Statut) məlumatlar verir. Hər bir üzv bir səs alır. Büdcə məsələləri, nizamnamə dəyişikliyi və üzv imtiyazlarının dayandırılması üçdə iki səs çoxluğu tələb edir və bütün digər məsələlər sadə bir çoxluq tələb edir. İdarə Heyətinə bənzər olaraq, Baş Konfrans sadə səs çoxluğu ilə məsələləri üçdə iki səslə tələb edə bilər. Ümumi Konfrans, hər il keçirilən iclasda səmərəli görüşlərin keçirilməsini asanlaşdırmaq üçün bir prezident seçir. Baş Konfransın əsas funksiyası mövcud məsələlər və siyasətlər barədə müzakirələr üçün forumdur. Başqa BAEA orqanlarından, Baş direktordan, İdarə Heyətindən və üzv dövlətlərindən hər hansı biri Baş Konfrans (IAEA Primer) tərəfindən müzakirə olunacaq məsələləri müzakirə edə bilər. Baş Konfransın bu funksiyası Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası ilə eyni deməkdir.

Katiblik

Katiblik, BAEA-nin peşəkar və ümumi xidmət heyətidir. Katibliyə Baş direktor rəhbərlik edir. Baş Direktorlar İdarə Heyəti və Baş Konfrans tərəfindən qəbul edilən tədbirlərin icrası üçün məsuliyyət daşıyır. Baş direktor İdarə Heyəti tərəfindən seçilir və yenilənən dörd illik müddət üçün Baş Konfrans tərəfindən təsdiq edilir. Nüvə enerjisi, nüvə təhlükəsizliyi, nüvə elmləri və tətbiqi, təhlükəsizlik tədbirləri, texniki əməkdaşlıq və idarəetmə üzrə Direktorlar Şurası AEBA-nın siyasətinin həyata keçirilməsində faktiki işlər aparan altı şöbəyə nəzarət edir.

BAEA ümumiyyətlə üç əsas missiyaya malikdir:

• Sülhün istifadəsi: üzv dövlətlər tərəfindən nüvə enerjisinin sülh yolu ilə istifadəsinin təşviqi,
• Təhlükəsizlik tədbirləri: Nüvə enerjisinin hərbi məqsədlər üçün istifadə olunmadığını yoxlamaq üçün mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi
• Nüvə təhlükəsizliyi: nüvə təhlükəsizliyi üçün yüksək standartların dəstəklənməsi. BAEA Nizamnaməsinin II Maddəsinə əsasən, BAEA-nın məqsədi "atom enerjisinə dünya miqyasında sülh, sağlamlıq və tərəqqiyə qatqı vermək və genişləndirməkdir". Maddə III-ə əsasən bu sahədə fəaliyyət göstərən əsas vəzifələr üzv dövlətlər üçün tədqiqat və inkişafı təşviq etmək, üzv dövlətlərə maddi, xidmət, avadanlıq və qurğuları təmin etmək, elmi-texniki informasiya və təlim mübadiləsini təşviq etməkdir.

Onun resursları digər iki prioritetdə istifadə olunur: texniki əməkdaşlıq və nüvə silahlarının yayılmasının qarşısını almaq.

BAEA özü deyir ki, 1986-cı ildən etibarən, Çernobıl yaxınlığında nüvə reaktorunun partlaması və fəlakətə cavab olaraq, BAEA nüvə təhlükəsizliyi sahəsində səylərini artırdı.

Üzvlük

BAEA-ya qoşulma prosesi olduqca sadədir. Ümumiyyətlə, bir Dövlət Baş Direktoru qoşulma arzusu barədə xəbərdar edər və Direktor ərizəni İdarə Heyətinə təqdim edəcəkdir. İdarə heyəti təsdiq etməyi tövsiyə etsə və Baş Konfrans üzvlüyə müraciət etməsini təsdiqləsə, dövlət BAEA Nizamnaməsini ABŞ-yə qəbul etmə sənədini təqdim etməlidir. Dövlət qəbul məktubu qəbul edildikdə dövlət üzv sayılır. Birləşmiş Ştatlar BAEA-ya məlumat verir ki, bu da digər BAEA üzv dövlətlərinə xəbərdarlıq edir. Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilənin (NPT) imzalanması və ratifikasiyası BAEA-ya üzv olmaq üçün ön şərtlər deyil. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin 170 üzvü var.

Xarici keçidlər

• iaea.org — Rəsmi saytı

İstinadlar

1. https://www.iaea.org/about/overview/history.
2. https://www.iaea.org/ru.
3. https://www.iaea.org/sites/default/files/21/02/iaea-at-a-glance_2021_ger.pdf.

Həmçinin bax

• Birləşdirilmiş Avropa Tokamakı