Betmen

Betmen
Betmen
	ing. Batman
	"Batman №608" buraxılışının üz qabığından olan təsvir. Rəssam: Cim Li, konturçu: Skott Vilyams.
Nəşriyyat	DC Comics
Yayım tarixi	"Detektiv komiksləri" #27 (may, 1939)
Yaradıcı(lar)	Bill Finger; Bob Keyn
Xüsusiyyətlər
Əsl adı	Brüs Ueyn
Doğum yeri	Qotem-Siti[d];
Cinsiyyəti	kişi
Boyu	188 sm
Çəkisi	95 kq
Göz rəngi	mavi
Saç rəngi	qara
Növü	insan
Vətəndaşlıq	ABŞ;
Təhsili	Kembric Universiteti,; Paris Universiteti;
Komiks bioqrafiyası
Kainat	yaxşı
Üzvlükləri	Betmen ailəsi; Ədalət Liqası; Yadlar; Birləşdirilmiş Betmen; Bütün Millətlərin Betmenləri
Partnyorları	Alfred Penniuort; Robin; Betgörl; Ceyms Qordon; Pişik-qadın; Supermen
Düşmənləri	Cinayətkarlar, hakimiyyətin satqın nümayəndələri. Supercanilər: Coker, İki simalı, Pinqvin, Zəhərli Sarmaşıq, Cənab Friz, Uyuq, Gilüzlü və digərləri
Ləqəbləri	Qara cəngavər; Qotem mühafizəçisi; Detektiv Houk; Tomas Kviqli; Frenk Dikson
Gücləri	Dahilik səviyyəsində olan intellekt, elmin bir çox sahələrində geniş biliklər; Dünyanın ən yaxşı xəfiyyəsi; İnsanın fiziki inkişafının pik səviyyəsi; Dünyanın bir çox döyüş sənətinin ustası; Maskalanmanın və gizliliyin ustası; İradənin böyük gücü; Böyük maliyyə imkanları; Yüksəktexnoloji qurğulara giriş; Zirəklik və diribaşlıq; Təzyiq və qorxutma ustası; Bacarıqlı qılıncoynadan; Sərrast atıcı; Qaçış bacarığı; ;
Silahları	Yarasa bumeranqlar

Betmen (ing. Batman), başlanğıcda Bet-men (ing. Bat-man "Yarasa - adam") — DC Comics nəşriyyat evində buraxılmış ən məşhur komiks personajlarından biri. Bu superqəhrəman personaj rəssam Bob Keyn və yazıçı Bill Fingerin birgə müəllifliyi ilə yaradılmışdır.^[2] İlk dəfə 1939-cu ilin may ayında "Detektiv komiksləri" (ing. Detective Comics) buraxılışının 27 nömrəli sayında dərc edilmişdir. Yaxın vaxtlara qədər Bob Keyn personajın əsas yaradıcısı hesab edilirdi, lakin aparılmış bir çox tədqiqatlardan sonra, 2015-ci ildə müəlliflik hüququ Bill Fingerə təqdim edilmişdir, çünki qəhrəmanın yaradılmasında Keynin töhfəsi olduqca əhəmiyyətsiz idi.

Betmenin orijinal tərcümeyi-hal versiyasında — baş qəhrəman, müvəffəqiyyətli sənaye sahibi, filantrop və qadınların sevimlisi olmuş milyarder Bryus Ueynın gizli alter-eqosudur. Uşaqlıqda, öz valideynlərinin qətlinin şahidi olmuş, Bryus öz həyatını ədalət uğrunda cinayətin aradan qaldırılmasına və mübarizəyə həsr etməyə and içir. Özünü fiziki və mənəvi şəkildə hazırlayaraq, o, yarasanın stilizə edilmiş kostyumunu geyinərək və cinayətkarlarla qarşı durma üçün şəhərin küçələrinə çıxır^[3]. Betmen haqqında bəhs edən başlıca hadisələr, özündə Nyu-York və Çikaqo şəhərlərinin elementlərini birləşdirmiş uydurma Qotem şəhərində cərəyan edir^[4]^[5]^[6]^[7]. Bir neçə ikincidərəcəli personajların, həmçinin partnyoru olmuş Robinin, eşikağası Alfredin, polis komissarı Ceyms Qordonun və bəzən də superqəhrəman qadın Betgörlün birgə səyləri sayəsində, Betmen Qotem-Siti şəhər hakimiyyətinin satqın nümayəndələrinə, əxlaqsız cinayətkar cəmiyyətə, həmçinin Cokerin, İki Simalının, Zəhərli Sarmaşıq və Pinqvin adlı mənfi personajların üzv olduqları cani qruplara qarşı durur^[8]. Superqəhrəmanların əksəriyyətindən fərqli olaraq, Betmen fövqəltəbii qüvvəyə malik deyil, lakin öz intellekti, peşəkar döyüş sənəti bacarığı, elmdə və texnikada olan bilikləri, həmçinin dayanıqlı iradəsi ilə düşmənləri qorxutmağı və geri çəkilmələrinə müvəffəq olur. Daim qarşı durduğu cinayətkarlardan fərqli olaraq, Betmen heç vaxt heç kəsi öldürmür və qisasçılıqla məşğul olmur.

Yarandığı dövrdən etibarən, Betmen çox qısa bir zamanda geniş populyarlıq qazandı və eyniadlı şəxsi komiks silsiləsini nəşr etmək hüququnu əldə etmiş oldu. Vaxt ötdükcə baş qəhrəmanın müxtəlif izahlı versiyaları yaradılmağa başlandı. 1966-cı ildə "Betmen" teleserialının efirdə çıxışından sonra aktyor Adam Uest tərəfindən təcəssüm edilmiş Betmen obrazı çox illər boyunca komikslərdə istifadə olunurdu. 1980-ci illərdə Qara cəngavərə daha qorxunc zahiri görünüşün geri qaytarılması qərara alınmışdır və həmin yeni obraz, Frenk Millerin müəllif olduğu, 1986-cı ildə işıq üzü görmüş Batman - The Dark Knight Returns (azərb. Betmen: Qara cəngavərin qayıdışı‎) adlı mini komiks serialında öz əksini tapmışdır.

Miller tərəfindən təkrarən yazılmış yeni obraz, daha sonralar rejissor Tim Börton tərəfindən 1989-cu ildə ekranlaşdırılmış "Betmen" və rejissor Kristofer Nolan tərəfindən 2005-ci ildə təkrarən çəkilmiş "Betmen: Başlanğıc" filmlərinin yaradılması üçün əsas olmuş və personajın məşhurluğunu dirçəltməyə imkan yaratmışdır^[9]. Mədəni ikona qismində, Betmen obrazı kino, televiziya və kitablar üçün adaptasiya edilmiş, həmçinin videooyunlar, oyuncaqlar və geyimlər kimi bütün dünyada satılan malların müxtəlif növlərində meydana çıxırdı. Hal-hazırda Betmen IGN-in "Bütün zamanların 100 ən yaxşı komiks qəhrəmanı" siyahısında ikinci yeri tutaraq, Supermen və Hörümçək-adam ilə birlikdə ən tanınmış superqəhrəmanların üçlüyünə daxil olur^[10].

Nəşr tarixi

Yaradılması

Betmenin yaradıcısı Bob Keyn, italyan rəssamı Qratsiano Oriqanın karikaturası, 1993-cü il

1939-cu ilin əvvəlində "Action Comics" seriyalarındakı "Supermen" personajının müvəffəqiyyətindən sonra "National Publications" (sonralar DC Comics adlandırılacaq) kompaniyasının redaktorlarından olan Vin Sallivan (ing. Vin Sullivan) Bob Keynə "Supermen" personajının uğurunu təkrarlayan yeni personajların hazırlamasını təklif edir. Nəşriyyatın sorğusuna cavab olaraq, Bob Keyn "Bet-Men" (sonralar "Batman") adlı personajı yaratmaq qərarına gəlir. Keyn ilə birlikdə yeni qəhrəman üzərində çalışan Bill Finger aldığı təəssüratlar və işin gedişatı barəsində daha sonralar bunları söyləmişdi:

Keyn "Betmen" təxəllüslü personajın yaradılması ideyası var idi, və o istəyirdi ki, mən onun eskiz şəkillərinə baxım. Mən Keynə yaxınlaşdım, və o, arzuladığı və zahirən Supermenə olduqca bənzəyən personajı çəkdi; personajın üzərində, fikrimcə qırmızımtıl triko, çəkmələr və ip üzərində yırğalanan kiçik maska təsvir olunmuşdur. Personajın kostyumunu dik şəkildə yerləşdirilmiş iki böyük sərt yarasa qanadları bəzəyirdi. Kostyumun mərkəzində "Yarasa" şəkli olan böyük bir emblem vardır, eskizin aşağısında isə, böyük hərflər ilə "BETMEN" sözü yazılmışdır^[11].

Bill Finqer

Finger, Keynin başlanğıcda planlaşdırdığı qəhrəman obrazını korrektə etməyi qərara alır və personajın gerçək şəxsiyyətinin gizlədilməsi üçün simasındakı maskanın bütöv olmasını, həmçinin yarasa qanadlarının olduqca bayağı göründüyünü hesab edərək, onun klassik qara plaş ilə əvəz olunmasını təklif edir^[12]^[13]^[14]^[15]. Finger personaja "Brüs Ueyn" (ing. Bruce Wayne) adını verir; o, şotland rahibi, kral və xanımların sevimlisi olmuş Robert Brüsdən ilhamlanaraq qəhrəmana zadəgan keyfiyyətlərini vermişdir. Finger, daha sonralar "Brüs Ueyn" adının 1936-cı ildə yazıçı Li Falk məşhur olmuş "Fantom" (ing. The Phantom) komiks qəhrəmanının əsasında yaratdığını söyləmişdir^[16].

Betmen tərcümeyi-halının müxtəlif detalları, həmçinin süjetin özü və vizual dizayn 1930-cu illərin kütləvi mədəniyyəti - o dövrün filmləri, jurnalları, qəzetləri, komiksləri, həmçinin Keynin şəxsi tərcümeyi-halı əsasında yaradılmışdır. Keyn məhz 1920-ci ildə ekranlaşdırılmış Zorro nişanı və 1930-cu illərin məşhur Yarasa pıçıltısı adlı filmlərin təsiri altında Betmenə yeni bədii tərtibat əlavə etmişdir. Həmin dövrün ədəbiyyat qəhrəmanları, misal üçün 30-cu illərin pulp-jurnallarının ayrılmaz siması olmuş Dok Sevic və yaxud cinayətlə və haqsızlıqla mübarizə aparmış Kölgə adlı sirli superqəhrəman, Betmen obrazının xarakterikləşdirilməsi üçün istifadə edilmişdirlər; Finger, Betmenin peşəkar xəfiyyəlik bacarıqlarını Şerlok Holmsdan ilhamlanaraq yaratmışdır^[17].

Keyn avtobioqrafiyasında personajın yaradılmasının təfərrüatları ilə bölüşmüşdür:

Bir dəfə mən Bilə [Fingerə] zəng vurdum və dedim ki, məndə Bet-Men adlı yeni personaj var, lakin sadə eskizlər üzərində təsvir olunan personaj, hələ tam başa çatdırılmayıb. Mən, Bilin bu eskizlər ilə yaxından tanış olmasını istəyirdim. O gəldi və mən ona şəkilləri göstərdim. O zamanlar, personajın simasında kiçik maska var idi və həmin maska daha sonralar Robin adlı digər personajda tətbiq edilmişdir. Şəkillər ilə tanış olan Bil belə bir təklif irəli sürdü: "Məxfilik təəssüratının yaradılması üçün personajın yarasaya daha çox bənzəməsi və bunun üçün də göz ətrafları istisna olmaqla bütün üz nahiyəsinin örtülməsi məqsədəuyğun olardı. Həmin etapda, Bet-men qırmızı rəngli kostyum daşıyırdı, qanadları və maskası isə qara rəngdə idi. Mən düşünürdüm ki, qara ilə qırmızı rənglərin birgə kombinasiyası daha uyğundur. Bil, həmin kostyumun həddindən artıq parlaq olduğunu qeyd edərək, boz və qara rənglərin istifadəsinin personaja qorxunc görünüş bəxş edəcəyini söylədi. Əllərə bərkidilmiş sərt qanadlar, kostyumun ən maraqlı detalı idi. Lakin qanadların böyük ölçüləri baş qəhrəmana maneəçilik törədə bilərdi və buna görə biz Bil ilə qərara gəldik ki, kostyumu yarasa qanadlarına bənzəyən plaş ilə əvəz etməliyik. Bundan başqa, barmaq izlərinin əşyalar üzərində qalmaması üçün personajın əlində əlcəklərin olması başlıca şərt idi və biz eskizə müvafiq əlavəni etmək qərarına gəldik^[16].

Müəllif hüquqları məsələsi

Keyn Betmen haqqında olan bütün komikslərin üzlərində onun müəllifliyini məcburi şəkildə göstərilməsi şərti ilə birlikdə personajın müəllif hüquqlarını imzaladı. Lakin naməlum səbəblərdən, müqavilə şərtlərinin riayəti 1960-cı illərin ortalarında dayandırılmışdır — belə ki, satışa buraxılan komikslərin üzəridə qeyd edilən Keynin adı ssenaristlərin və rəssamların standart imzaları ilə əvəz edilmişdir. 1970-ci illərin sonlarında Cerri Siql və Co Şuster Supermen, Uilyam Miltonun isə Ecazkar qadın komikslərində müəllif kimi qeyd edilməyə başlanmalarından sonra Bob Keyn də bu və ya digər Betmen komikslərinin buraxılışlarında ənənəvi müəllif imzaları ilə birlikdə personajın müəllifi qismində qeyd edilməyə başlamışdır.

Keyndən fərqli olaraq, Bil Finger analoji tanınma və məşhurluq əldə etmədi. O, 1960-cı illərə qədər personajın müəllifi kimi xatırlanırdı, sonrakı illərdə isə, onun Betmenin yaradılmasında olan rolu tədricən azaldılmağa başladılmışdır. 1965-ci ilin fevral ayında işıq üzü görmüş Batman № 169 buraxılışında, redaktor Culius Şvarts Fingeri komikslərdə sabit şəkildə supercanilik edən Ridler personajının yaradıcısı adlandırmışdır. Tezliklə Fingerlə imzalanan müqavilə yalnız onun iştirakı ilə satışa buraxılmış komikslərin miqdarını tənzimləyirdi, onun müəlliflik hüququnu təsdiqləyən adı isə üz qabıqlarından çıxardılmışdır. Keyn bu haqda daha sonralar bunları söyləmişdir: "Bil öz karyerasında böyük nailiyyətlərin olmadığına görə məyusluq hissi yaşayırdı. O özünün yaradıcılıq potensialının tam şəkildə istifadə edilmədiyini və bununla əlaqədar olaraq da müvəffəqiyyətin ondan yan keçdiyini hesab edirdi"^[18]. Finger 1978-ci ildə vəfat edir, lakin DC Comics nəşriyyat evi onu Betmen obrazının yaradıcılarından birisi kimi qəbul etməkdən imtina edir. Buna baxmayaraq, Finger indiyə kimi Yaşıl Fənər adlı başqa bir personajın müəllifi olaraq tanınır.

Finger və Keyn ilə müxtəlif layihələr üzərində çalışmış Cerri Robinson, Keyn tərəfindən betmen personajının müəlliflik hüququna bilavsitə sahib olmaq qərarını ciddi tənqid atəşinə məruz qoyur. 2005-ci ildə məşhur The Comics Journal dərgisinə etdiyi intervyuda o, eskiz kağız üzərində yaradılmış personajdan fərqli olaraq, Keynin nə əldə etdiyi şöhrətlə, nə də aldığı pullar ilə bölüşmək fikrində olmadığını qeyd etmişdir.

Cerri Robinson:
Müəlliflərin siyahısına Bili daxil etmək lazımdır, çünki mən bilirəm ki, o orada aktiv şəkildə iştirak edirdi. Bu, mənim Boba bağışlamayacağım tək şeydir. <… > Hüquqi anlamda hər şey Siql və Şuster tandemində olduğu kimi tənzimlənməli və çap edilən komikslərdə bir yazıçının və bir rəssamın müəllifliyi göstərilməli idi^[19].

Başlanğıcda Keyn, öz keçmiş iş yoldaşı olmuş Fingerin personaja dair sürdüyü müəlliflik iddialarını təkzib edirdi və hətta 1965-ci ildə pərəstişkarların ünvanına açıq məktub göndərərək, Fingerin nəinki Betmenə qarşı, həmçinin Robin və digər aparıcı superqəhrəmanlara və supercanilərin müəllifliyini süni yollarla mənimsəməyə çalışdığını yazmışdır. Keynin sözlərinə görə, Fingerin bütün bəyanatları dələduzluqdur və qətiyyən həqiqətlərə uyğun deyil. Keyn həmçinin Fingeri "kabus-yazıçılardan" birisi olduğunu bildirərək, komikslərin üzlərində onun adının yoxluğunu, onun novatorluq keyfiyyətlərinə malik olmadığını və məhz bu səbəbdən də kabus kimi digər müəlliflərin kölgəsində qaldığını bildirmişdir^[20]. 1989-cu ildə Keyn etdiyi müsahibələrin birisində, Bil Fingerlə daha öncə yaşadığı hadisələri yenidən yada salaraq, bunları söyləmişdir:

O zamanlar DC siyasəti, daha çox rəssamlara yönəldilmişdir, yazıçılar isə ikincidərəcəli şəxslər olaraq qəbul edilirdilər. Əgər sən yaza bilmirsənsə — digər yazıçıları həmin layihəyə cəlb edirlər, amma onların adı heç vaxt komiksin hazır variantında göstərilmirdi. Bil məni heç zaman müəlliflik hüququ məsələsində rəsmi müraciət etmədiyi üçün mən könüllü şəkildə bu danışıqlıqları başlamırdım. Düşünürəm ki, bütüm problem mənim eqoizmimdə idi. Mən onun [Fingerin] ölümü xəbərini eşitdiyim zaman çox məyus oldum^[21].

Birinci nəşrlər

The Case of the Chemical Syndicate (azərb. Kimya sindikatı haqqında iş‎) adlandırılan və Betmen haqqında bəhs edən birinci komiks süjeti, 1939-cu ilin mayında Detective Comics № 27 buraxılışında dərc edilmişdir. Betmenin də birgə iştirak etdiyi hadisələr, başlanğıcda pulp-jurnalları üslubunda yazılırdı (o dövrün pulp-jurnallarında sensasiyalı, qalmaqallı və həssas materiallar və hekayələr dərc edilirdi). Bu özünü təkcə rəssamların tərtibat fəaliyyətində deyil, həm də personajın özünün cinayətkarlara qarşı etdiyi hərəkətlərdən dolayı peşmanlığında büruzə verirdi. Betmen tezliklə oxucular arasında məşhurluq əldə etdi və 1940-cı ildə şəxsi komiks seriyalarını nəşr etmək hüququnu qazandı və paralel şəkildə də Detective Comics peyda olmaqda davam edirdi. O zaman National Publications şirkəti komikslərin ən böyük naşiri hesab edilirdi və Supermen və Ecazkar qadın ilə birlikdə, Betmen personajı nəşriyyatın müvəffəqiyyətinin təməl daşı olmuşdur^[22]. Başlanğıcda World’s Best Comics (rus. Dünyanın ən yaxşı komiksləri) adı ilə tanınan və 1940-cı ilin payızında debüt edən World’s Finest Comics (azərb. Dünyanın ən gözəl komiksləri‎) adlı komiks seriyalında Betmen və Supermen yan yana meydana çıxmağa başladılar. Seriyalın yaradıcılarının arasında Cerri Robinson və Dik Sprenqin adlarını qeyd etmək olar.

İlk buraxılış ərzində personaja zahiri görünüşün və xarakterin detallarını özündə ehtiva edən bir neçə element əlavə edilmişdir. Keynin sözlərinə görə, o, birinci altı buraxılış ərzində Betmenin çənəsini daha ifadəli etmiş, həmçinin kostyumun tərkib hissəsi olan üz maskasındakı qulaqları uzatmışdı; Betmenin sabitləşmiş obrazını isə, o, təxminən bir il sonra əldə etmişdir^[23]. Sonrakı dövrlərdə Betmenin ayrılmaz atributuna çevrilmiş kəmər elementi ilk dəfə 1939-cu ilin iyul ayında, Detective Comics № 29 buraxılışında nümayiş edilmişdir, üzərində yarasa loqosu olan bumeranqlar, həmçinin Betaplan adlandırılan və uçuş aparatının analoqu olan baş qəhrəmanın ilk nəqliyyat vasitəsi №31-li buraxılışda təqdim olunmuşdur. Mənşə tarixi və personajın uşaqlığı 1939-cu ilin noyabrında buraxılmış № 33 komiksində göstərilmişdir. Finger həmçinin Ueynin valideynlərinin qətli haqqında bəhs edən süjetin müəllifi hesab edilir. Komiksin baş səhifəsində gənc Brüs Ueyin öz valideynlərinin qəbiri qarşısında ayaq üstə duraraq, onların ölümünün qisasını almağa və bundan sonra öz həyatını cinayətlə mübarizəyə həsr etməyə and içməsi səhnəsi təsvir edilmişdir^[24]^[25]^[26].

Zamanla Betmen personajı standart pulp-versiyalardan uzaqlaşaraq daha unikal görkəmə və xarakterə sahib olmuş oldu. 1940-cı ilin aprel ayında nəşr eidlmiş Detective Comics № 38 buraxılışında ilk dəfə Betmenin gənc şəriki, Robin adlı personaj oxuculara təqdim olunmuşdur^[27]. Robin adlı personaj Fingerin təklifi üzrə daxil edilmişdir, bu addım baş qəhrəmanın "Doktor Uotsona bənzər" bir şəxslə dostluq etmək ehtiyacı ilə qəbul edilmişdir^[28]. Keynin Betmeni solo qəhrəmanı olaraq görməyə üstünlük verməsinə baxmayaraq, məhz Robinin tətbiqi komiks satışlarını demək olar ki, iki dəfə artırdı və sonrakı dövrlərdə böyük superqəhrəman və gənc partnyorların meydana çıxmasının tendensiyasının başlanğıcını verdi^[29].

1942-ci ilə kimi Betmen haqqında bəhs edən süjetlərdə praktiki olaraq bütün kanonik detallar artıq daxil edilmişdir^[30]. DC Comics nəşriyyat evi İkinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk illərdə, çoxsaylı insanların həyatlarını aparmış o dövrün ağır durumundan maksimal uzaqlaşdırılmış süjetlərin yaradılmasına yönəlməyə başladı. Nəşriyyat evi tərəfindən 1940-cı ilə qədər dərc edilən buraxılışlarından tutqun və depressiv süjetlər götürülmüşdür. Oxuculara pozitiv abu-havanın bəxş edilməsi məqsədilə, Betmenin cinayətin və hər hansı başqa neqativ hadisələrdən azad edilmiş şəhərdə mötəbər və tərbiyəli vətəndaş kimi təqdim edilmişdir^[31].

1950-1960-cı illərin başlanğıcı

Cerri Robinson — 1940-1950-ci illərdə satışa buraxılmış seriyaların birgə müəllifi və bütün nəşr dövründə aktiv fəaliyyət göstərmiş ən görkəmli ssenarist idi.

1950-ci illərdə komikslərin məşhurluğunun qəflətən azalmasından sonra, Betmen bəzi personajlardan fərqli olaraq, özünün pərəstiş kütləsini itirmədi və nəşrlərdə görünməkdə davam edirdi^[32]. 1952-ci ilin iyununda nəşr edilmiş Superman № 76 buraxılışının The Mightiest Team in the World (azərb. Dünyada ən qüdrətli komanda‎) adlı süjet xəttində Betmen ilk dəfə əsas seriya çərçivəsində Supermenlə birləşir, və onların hər ikisi şəxsiyyətləri barəsində ətraflı məlumat əldə edirlər. Süjet xəttinin müvəffəqiyyətinin ardınca, hər iki qəhrəmanın yenidən birləşdiyi World's Finest Comics seriyası hekayə strukturunu qismən dəyişdirdi və hər iki personajı birgə komanda şəklində təqdim etdi. Seriya ticari müvəffəqiyyəti əldə etmiş oldu və cari tendensiya 1986-cı ildə baş vermiş genişmiqyaslı reorqanizasiya işlərinə kimi mövcud oldu.

Betmen haqqında bəhs edən komikslər psixoloq Frederik Vertam tərəfindən 1954-cü ildə satışa çıxarılmış "Günahsızların yoldan çıxardılması" (ing. Seduction of the Innocent) kitabında tənqid obyektinə çevrilmişdir. O belə bir fikir söylədi ki, uşaqlar adətən komikslərdə gördükləri hərəkətləri, o cümlədən cinayətkarlığı yamsılamağa meyllidirlər və bu səbəbdən də Betmen haqqında olan komiksləri yeniyetmələrə neqativ təsir göstərən başlıca amil kimi xarakterizə etmək olar. Xəfiyyəlik, triller və qorxu janrlarının populyarlıq sıçrayışından sonra komikslər yeniyetmələrin arasında cinayətlərin artırılmasının başlıca faktoru olaraq qiymətləndirilmişdir. Həbs olunmuş bəzi gənc cinayətkarlar sorğu-sual prosesi zamanı, bu tipli komiksləri daim oxuduqlarını və məhz bu səbəbdən də müvafiq cinayəti törətdiklərini etiraf etmişdilər. Vertam günahı gənc cinayətkarların və onların məsuliyyətsiz valideylərin üzərindən götürərək, bu insanların daim oxuduqları komikslərə yönəltməyi təklif etdi^[33]. Komiks buraxılışlardan birisində Betmen və Robinin arasında açıq-aşkar göstərilən homoseksual münasibətlər, Vertamın diqqət yönəltdiyi daha bir məqam oldu^[34]. Bu cür ehtikarlıqlar nəticəsində, komikslərin məşhurluq səviyyəsi aşağı düşdü, nəşriyyatlar isə, komikslərdə zorakılığın səviyyəsini izləməyə icazə verən Comics Code Authority adlanan senzura sistemini daxil etmək məcburiyyətində oldu^[35]^[36]. Doğma şəhərlərində əmin-amanlığı asanlıqla dəstəkləyən superqəhrəmanlar haqqında süjetlər yenidən məşhurluq əldə etməyə başladılar. DC iki yeni personaj-qadını daxil etmək qərarına gəlirlər (1956-cı ildə Betvumeni, 1961-ci ildə isə Betgörlu)^[37].

1950-ci illərin sonlarında Betmen haqqında komikslərdə süjetlər elmi-fantastik xarakter daşımağa başladı, DC şirkəti daha çox ikincidərəcəli personajlara istiqamətlənərək, yeni süjetlərdə elm sahəsində fantastik fərziyyələri müvəffəqiyyətlə meydana çıxırdı^[38]. Şirkət alman çoban iti (Bet-it) və familyar ruh olan Bet-gənə kimi yeni personajları yaratmaq qərarına gəlir, süjet xəttində isə getdikcə daha çox yadplanetli varlıqlar peyda olmağa başlayır. 1960-cı ilin fevralında, The Brave and the Bold № 2 buraxılışında, Betmen Amerikanın Ədaləti Liqasının tərkibində debüt etdi, bir il sonra isə, əsas personajlardan biri kimi eyni adlı komiks seriyasında çıxış etməyə başladı.

Personajın yenidən mənalandırılması

1964-cü ildə Betmen haqqında komikslərin məşhurluğu kəskin düşdü. Bob Keyn fərz etdi ki, bunun nəticəsində DC şirkəti Betmeni "öldürməyə" qərar qəbul edə bilər^[39], ancaq bunun əvəzinə əsas seriyanın ssenaristi postu Culius Şvartsa həvalə olundu. O, 1964-cü ilin mayında Detective Comics № 327 buraxılışı ilə başlanmış radikal dəyişikliklərin təşəbbüskarı oldu. Şvarts Betmen haqqında olan süjetlərə detektiv janrını qaytarmağa qərar verdi və personajın obrazının dəyişikliyi məqsədilə rəssam Karmayn İnfantinonu dəvət etdi. Betmenin kostyumu və onun istifadə etdiyi betmobil ciddi modifikasiya olunmuşdur, onların hər ikisinin üzərinə stilizasiya edilmiş qara yarasa və onu haşiyələndirən sarı ellips əlavə edilmişdir. Kosmik varlıqlar, 1960-cı illərdə yaradılmış yeni personajlar, həmçinin Betvumen və bəzi başqa qəhrəmanlar süjetdən uzaqlaşdırılmış, Ueynin eşikağası Alfred isə, süjet xəttinə uyğun olaraq öldürülmüşdür, ancaq oxucuların mənfi reaksiyasın görə nəşriyyat, onu tezliklə geri qaytarmağı qərara almışdır. Pelisayds malikanəsinə tezliklə Ueynin yaxın qohumu - Harriet xala köçür və o, Brüs və Dik Qreyson ilə birgə yaşamağa başlayır^[40].

"Betmen" teleserialının 1966-cı ildə geniş ekranlara buraxılışı, komiks-personaja əhəmiyyətli təsir göstərdi. Seriyanın məşhurluğu artmağa başladı, və buraxılışların satışları 900 000 surətə yaxınlaşdı^[41]. Teleserialınardına komiks serialarında Betgörl və Alfred kimi keçmiş personajların yenidən qayıdışı baş vermişdir. Komikslərin pərəstişkarlar arasında olan müvəffəqiyyətə baxmayaraq serial 1968-ci ildə ləğv edilmişdir və Betmen haqqında komikslərin satışları da növbəti dəfə enməyə başlamışdır.

1969-cu ildə yazıçı Dennis O'Nil və rəssam Nil Adams Betmen obrazını maksimal dərəcədə Adam Uestin adətən seriallarda təqdim etdiyi obrazdan uzaqlaşdırmaq istiqamətində, personajın öz köklərinə qaytarılması, onun çəkildiyi süjetlərin daha tutqun olması və Betmeni - "Qara cəngavərə" çevirmək üçün bir sıra cəhdlər göstərdilər^[42]. O'Nilin sözlərinə görə, layihənin başlanğıcında, o, DC nəşriyyatının kitabxanasına tez-tez baş çəkirdi və burada Keyn və Fingerin işləri ilə tanış olmaq üçün Betmen haqqında komikslərin erkən buraxılışlarını oxuyurdu^[43].

1970-ci ilin yanvar ayında Detective Comics № 395 buraxılışında təqdim olunan The Secret of the Waiting Graves (azərb. Gözləyən qəbirlərin sirri‎), O'Nil və Adamsın ilk birgə süjet layihəsi oldu. O dövrün bir neçə süjeti Culius Şvartsın iştirakı ilə O'Nil və Adams, həmçinin kontur ustası Dik Cordano tərəfindən yazılmışdır. Betmen seriyaları üzərində müxtəlif yazıçılardan və rəssamlardan ibarət böyük iş qrupu çalışırdı^[44]. Cordanonun sözlərinə görə, onlar tutqun və tünd Betmenə geri qayıtmaq qərarına gəldilər, və məhz bu qərarın nəticəsində, komikslər oxuyucular arasında çox yaxşı qəbul edilmişdir. Bu gün bizim hamımızın istifadə etdiyiminz iti yarasa qulaqları və qara plaşı olan ənənəvi Betmen obrazı da Adamsın obraz variantlarından birisi hesab edilir. Adams və O'Nil birgə işləri sayəsində, komikslərin pərəstişkarlarının arasında geniş tanınmaya nail oldular, lakin bu məşhurluq satışların səviyyəsini artırmağa cuzi səviyyədə kömək etdi.Analoji vəziyyət növbəti seriya müəllifləri arasında da baş verdi - yazıçı Stiv Enqlhart və rəssam Marşall Rocers tandemi tərəfindən 1977-ci ilin avqust ayından başlayaraq, 1978-ci ilin aprel ayına kimi davam etmiş № 471-476 buraxılışları daha sonralar rejissor Tim Börton tərəfindən 1989-cu ildə Betmen filminin, 1992-ci ildə isə eyniadlı cizgi filminin ekranlaşdırılmasına ciddi təsir göstərmişdir. 1980-ci illərdə Betmen haqqında olan komikslərin satışlarının sayı durmadan azalırdı və 1985-ci ildə rekord aşağı səviyyəyə çatdı^[45].

Frenk Millerin seriyası və sonrakı dövr

1986-cı ilin fevral-iyun aylarında müəllif Frenk Miller tərəfindən yaradılmış "Batman: The Dark Knight Returns" (azərb. Betmen: Qara cəngavərin qayıdışı‎) adlı mini-seriyanın təqdimatı keçirildi. Əlliyaşlı Brüs Ueynin həyat tarixçəsinə toxunan mini-seriya personajın məşhurluğunun böyük sıçrayışına səbəb oldu, nəşriyyat evinin keçmiş maliyyə müvəffəqiyyətini geri qaytardı, həmçinin nəşriyyatın ən gözə çarpan seriyalarından birisinə çevrildi^[46].

Həmin il Dennis O'Nil Betmen haqqında bəhs edən seriyaların redaktoru postuna yenidən təyin olundu və "Sonsuz Yer kürələrində böhran" adlanan iri həcmli krossover keçidinin təşəbbüskarlarından birisi oldu (krossover - bir neçə müstəqil uydurulmuş kainatın qəhrəmanlarının birləşdiyi bədii əsərə verilən addır). Krossover nəşriyyatın superqəhrəmanlarının şəxsiyyətlərinin status-kvosunu birdəfəlik dəyişdirməyə müvəffəq oldu. Sonsuz paralel dünya çoxluğunu özündə ehtiva edən multikainatın ləğvi vasitəsi ilə, krossover 50 illik hekayə konsepsiyalarına dəyişiklik gətirərək, DC Comics şirkətinin bütün seriyalarını sıfırlaşdırılmış və "yenidən işə salınmışdır". O'Nilin sözlərinə görə, o, Betmen personajlarının tamamilə yeniləməsi üçün xüsusi olaraq işə götürülmüşdür. Nəticələrdən biri Batman: Year One (azərb. Betmen: Birinci il‎) süjet tağı olmuş, 1987-ci ilin fevral-may aylarında çıxarılmış Batman № 404-407 buraxılışlarında Frenk Miller və rəssam Devid Mazuçelli Betmenin mənşəyini yenidən yazmışlar. Sonradan seriyanın oturuşmuş qaranlıq stilini yazıçı Alan Mur və rəssam Brayan Bolland davam etdirərək, Batman: The Killing Joke (azərb. Betmen: Öldürücü zarafat‎) tək buraxılışını təqdim etmişlər. Bu buraxılışda komissar Qordonu dəli etmək istəyən Coker onun qızı Barbaranın ayağını yaralayır, daha sonra isə Qordonu qaçıraraq ona fiziki və psixoloji işgəncə verir^[47].

Betmenə olan geniş auditoriya diqqəti, 1988-ci ildə oxucular tərəfindən açıq səsvermənin həyata keçirilməsi üçün başlıca səbəb oldu (səsvermədə ikinci Robinin, Ceyson Toddun öldürüləcəyi və ya sağ qalacağı üzrə sorğu aparılırdı). 28 səs fərqi ilə, oxucular Toddun ölümünə dair lehinə səs verdilər və komiks qəhrəmanı Batman: A Death in the Family (azərb. Betmen: Ailədə ölüm‎) buraxılışında qətlə yetirilir. Həmin hadisədən bir il sonra isə, Tim Börton tərəfindən Betmen obrazının ictimaiyyətin diqqətini yenidən geri qaytarmağa müvəffəq olmuş, yaradıcı qrupa isə milyonlarla dollarlar yayım və marketinq gəliri gətirmiş yeni tammetrajlı film ekranlaşdırılırmışdır. Bununla belə, sonrakı dövrlərdə efirdə yayımlanmış üç film — rejissor Tim Börtonun "Betmen qayıdır" və rejissor Coel Şumaxerin "Betmen həmişəlik" və "Betmen və Robin" filmləri o qədər müvəffəqiyyətli olmurlar. Betmen barəsində franşizanın uğurlu yenidən buraxılışı rejissor Kristofer Nolanın 2005-ci ildə "Betmen: Başlanğıc", "Qara cəngavər" (2008) və "Qara cəngavər: Əfsanənin dirçəlişi" (2012) filmlərinin ekranlaşdırmasından sonra baş verdi. 1989-cu ildə surətləri yarım milyon həcmində satılmış və Betmenin birinci solo ifası olmuş "Legends of the Dark Knight" (azərb. Qara cəngavərin əfsanələri‎) seriyasının buraxılışına start verilmişdir^[48].

1993-cü ildə Batman: Knightfall (azərb. Betmen: Cəngavərin məğlubiyyəti‎) adlı süjet tağında "Beyn" adlı yeni cani peyda olur - o, seriyaların birində Brüs Ueynin onurğasını sındırır. Betmen, onurğasından müalicə aldığı zaman, onun qara plaşını Azrail ləqəbi ilə tanınan və Qotem şəhərinin potensial qatili və linç edəni olan Jan-Pol Velli oğurlayır və öz üzərində daşımağa başlayır. Bu və onun ardınca Betmen haqqında bəhs edən digər krossoverlər üzərində yazıçılar Daq Monk, Çak Dikson və Alan Qrant çalışmışdılar. 1998-ci ildə Batman: Cataclysm (azərb. Betmen: Kataklizm‎) adlı yeni krossover işıq üzü görür. Krossover özündə 1986-cı ildə baş vermiş kapital modifikasiya anından etibarən, Qotem şəhərinin dağılmasınadək Betmen və onun ətrafında fiqurasiya etmiş digər personajlar ilə baş vermiş bütün hadisələri birləşdirmişdir. Seriyanın bitməsindən sonra O'Nil tutduğu vəzifədən azad edilmiş və Bob Şrek adlı digər redaktor ilə əvəz edilmişdir.

2000-ci il və müasir dövr

Son illərdə Betmen hekayələrinin ən məşhur yazıçıları: Frenk Miller (yuxarıda) və Qrant Morrison (aşağıda)

1990-cı illərin sonlarında daha əvvəl televiziyada ssenari müəllifi kimi çalışmış Cef Loeb seriya üzərində işə başlayır. O, Tim Seyllə birlikdə “The Long Halloween” (azərb. Uzun Hellouin‎) və “Dark Victory” (azərb. Qara qələbə‎) adlı iki mini seriya yazmış və bu seriyalarda hadisələr Betmenin fəaliyyətinin ilk dövrlərində baş vermiş, həmin dövrlərdə qəhrəmanın qarşılaşdığı supercanilərin (ilk növbədə Harvi Dentin) hekayəsi də yenidən yazılmış, Bayram kimi bəzi canilər isə tamamilə ixtisar edilmişdir ki, bu da fanatların etirazına səbəb olmuşdur.

2003-cü ildə Loev və Cim Li əsas Betmen seriyasına daxil olan “Batman: Hush” (azərb. Betmen: Sakitlik‎) adlı süjet üzərində işləməyə başlayır. On iki buraxılışdan ibarət hekayədə Betmen və Pişik-qadın Qotem cinayətkarlarına qarşı mübarizə aparmış, həmçinin “dirildilmiş” Ceyson Todd Xaş adlı gizli caniyə qarşı mübarizə aparmışdır. Bütün öldürülmüş personajların gec-tez qaytarılmasına baxmayaraq, Ceyson Todd qayıdacağına ən az ümid olan personajlar arasında ilk yerdə idi. Komiks oxuyucuları arasında “Baki vəziyyəti” (Marvel Comics personajı olan Kapitan Amerikanın köməkçisi Baki Barnsın adı ilə) adlı aforizm vardı: “Baki, Ceyson Todd və Ben dayıdan başqa heç kim ölü qalmır.”^[49] Toddun qaytarılması oxucular tərəfindən müsbət qarşılanmış, hekayə isə Cim Linin daimi komiks seriyası çərçivəsində ilk işi olmuşdur. Süjet maddi baxımdan da uğurlu olaraq “Diamond Comic Distributors” siyahısında birinci yeri tutmuşdur; həmin siyahıda Betmen hekayələri 1993-cü ildə “Batman № 500” nəşrindən sonra yer almamışdır. Toddun qayıdışı yazıçı Cadd Vinnikin “Under the Hood” (azərb. Papaq altında‎) adlı süjet xətti üçün əsas yaratmışdır. Həmin hekayədə Todd, Qırmızı başlıq adlı supercaniyə çevrilir.

2005-ci ildə DC-nin əsas kanonuna daxil olmayan “All-Star Batman and Robin” adlı seriyaya başlanılmış, həmin seriyada hadisələr multikainata daxil olan aləmlərdən birində baş vermişdir. Frenk Miller və Sten Li tərəfindən yazılmış seriya həm oxucular, həm də tənqidçilər tərəfindən müsbət qarşılanmış^[50]^[51], həm də maddi baxımdan uğurlu olmuşdur.^[52]^[53]

2006-cı ildən etibarən Betmenin davam edən iki əsas hekayəsinin – “Batman” və “Detective Comics” - ssenari müəllifləri müvafiq olaraq Qrant Morrison və Pol Dini seçilmişlər. Dini və Morrison birlikdə 1950-ci illərin elmi-fantastika ənənələrini geri qaytararaq keçmiş hekayələrə yeni baxış təqdim etmiş, onların bəziləri isə Betmenin narkotik hallüsinasiyaları kimi verilmişdir. Morrisonun yaradıcılığının kulminasiyası “Batman R.I.P” süjet xətti olmuşdur; burada əvvəl məlum olmayan “Qara əlcək” adlı gizli təşkilat Betmeni dəli etməyə çalışır. Süjet xətti geniş Morrisonun genişmiqyaslı “Final Crisis” adlı krossoverinə keçid olmuş və burada Betmenin Darksaydın əli ilə öldürülməsi göstərilmişdir.

2009-cu ildə çıxarılmış “Batman: Battle for the Cowl” (azərb. Betmen: Kapüşon uğrunda döyüş‎, “Kapüşon” – Betmenin maskasına işarədir) adlı seriyada Betmenin öldüyünə inanan qəhrəmanlar, kimin onun yerini tutacağına qərar verməyə çalışırlar. Ueynin protejesi Dik Qreyson yeni Betmen, oğlu Demien isə yeni Robin olur.^[54]^[55] 2009-cu ilin iyununda Vinnik yenidən Betmen seriyası üzərində işə başlayır, Qrant Morrison isə “Batman and Robin” adlı ayrıca seriya üzərində çalışmağa başlayır.^[56]

2011-ci ildən etibarən Betmen bir neçə davamlı seriya (əsas kanon və alternativ kainatlara aid) komikslərində görünür: müvafiq olaraq 1939 və 1940-cı illərdə başlamış “Detective Comics” və “Batman” seriyaları; 2010-cu ildə “Qaranlıq gecə”dən sonra başlamış və üçüncü cilddə yenidən yazılmış “Catwoman”; 2011-ci ilin iyulundan çıxarılan və Betmenin Autsayderlərlə birlikdə çalışmasından bəhs edən “Batman and the Outsiders” (azərb. Betmen və Autsayderlər‎); 2009-cu ilin avqustundan davam edən “Batman and Robin” (azərb. Betmen və Robin‎), “Gotham City Sirens” (azərb. Qotem sirenləri‎), “Red Robin” (azərb. Qırmızı Robin‎)^[57]; 2010-cu ildən başlamış və Betmenin eyniadlı dəstə ilə çalışdığı “Birds of Prey” (azərb. Ovçu quşlar‎)^[58]; 2011-ci ildən başlamış və “Betmen: Mərd və cəsur” cizgi serialı əsasında yaradılmış “Batman: The Dark Knight” (azərb. Betmen: Qara cəngavər‎)^[59], “Batman Incorporated” (azərb. Betmen birləşməsi‎)^[60] , “Batwoman” (azərb. Betvumen‎)^[61], “The All New Batman: The Brave and the Bold” (azərb. Tamamilə yeni Betmen: Mərd və cəsur‎)^[62], həmçinin “Batman Beyond” (azərb. Gələcəyin Betmeni‎)^[63] seriyasının dördüncü cildi. “Flashpoint” (azərb. Fleşpoint‎) adlı krossoverdən sonra DC Comics nəşrlərinin “The New 52” yenidən buraxılması zamanı 52 seriya sıfırlanaraq yeni müəlliflərlə yenidən çıxarılmağa başlanmış, qalan seriyaların çıxarılması dayandırılmışdır. Müəlliflər Betmen hekayələrinin nəql üslubunda ciddi dəyişikliklər edilməyəcəyini və orijinala yaxınlığın saxlanacağını bildirmişdilər.^[64] 2012-ci ildə “Leviathan” (azərb. Leviafan‎) seriyasının tamamlanmasından sonra başladılan “Batman Incorporated” seriyasının ikinci cildinin müəllifi Qrant Morrison olmuşdur.^[65]

2012-2013-cü illərdə nəşr edilmiş "Death of the Family" (azərb. Ailədə ölüm‎) seriyasında Betmenin tərəfdaşları və düşmənlərinin daxil olduğu geniş ailə daxilində qarışıq münasibətlər təqdim edilmişdir. Sonrakı dövrdə "DC Rebirth" və "Infinite Frontier" seriyaları çərçivəsində Betmen dünyasının inkişafı davam etdirilmiş, Qotem və Qotem-görl kimi yeni personajlar təqdim edilmiş, Qotem-sitinin daim dəyişən cinayətkarlıq və qəhrəmanlıq landşaftında müasir cəmiyyət problemlərinin həlli yolları araşdırılmışdır.^[66]

Uydurma personaj bioqrafiyası

Nəşrinə başlanılmasından keçən 70 il ərzində DC-nin siyasəti ilə bağlı olaraq Betmenin bioqrafiyası çoxlu sayda əhəmiyyətli və kiçik dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Zaman keçdikcə personajlar köhnəlirlər və bu kimi problemdən qaçmaq üçün nəşriyyatlar onların tarixçələrini “yenidən yazırlar” ki, 1986-cı ildə “Sonsuz dünyalarda böhran” korssoverindən sonra da bu baş verir. Tarixçi Robert Piroson 1990-cı illərin əvvəllərində qeyd edir ki, bir çox personajlardan fərqli olaraq Betmen konkret tarixi dövrlə bağlı başlanğıc hekayəsinə malik deyil; onun bioqrafiyasının xüsusiyyətləri beş on illikdən çox bir müddətdə dəfələrlə dəyişdirilərək yeni keyfiyyətlər almışdır.^[67]

Betmen bioqrafiyasının bütün variantlarında adətən onun həyatının dəyişmə nöqtəsi uşaq olarkən valideynlərinin qətlə yetirilməsi hadisəsi hesab edilir. Həkim olan atsı Tomas Ueyn və anası Marta Ueynin cinayətkar Co Çillin silahdan açdığı atəş nəticəsində gözü qarşısında qətlə yetirilməsindən sonra azyaşlı Brüs Ueyn mənəvi olaraq zədələnir. Həyatının gənclik illərinə çatdıqdan sonra Brüs Qotemdə cinayətkarlığın kökünü kəsməyə qərar verir və daha sonra Betmen adını götürərək maskalı qisasçıya çevrilir. Komiks tarixçiləri həm də Robinin Betmen filmlərində peyda olmasını əhəmiyyətli hesab edirlər. Lakin, Dennis O’Nilin əvvəl ssenari müəllifi, daha sonra isə Betmen seriyasının redaktoru olması ilə seriyalar arasında ardıcıllığı saxlamaq ümidi ilə Robin arxa plana keçirilmişdir.^[68]

Qızıl dövr

Əsas məqalə: Betmen (Dünya-2)

1939-cu ildə Detective Comics № 27-də ilk dəfə peyda olduğu gündən Betmen cinayətkarlığa qarşı döyüşən qəhrəman kimi təqdim edilmişdir.^[69] Brüs Ueynin uşaqlığı ilə bağlı hadisələ №33-də təqdim edilmiş, daha sonra № 46-da dəqiqləşdirilmişdir. Həmin nəşrlərə görə, Brüs 19 fevralda^[70] zəngin sənayeçilər, şəhərdə xeyriyyəçiliklə məşğul olan Tomas və Marta Ueynlərin ailəsində doğulmuşdur. Onun atası şirkətlə məşğul olmaq əvəzinə hospitalda çalışmaqla insanlara kömək edirdi. Brüs, Ueynlərin Qotemin şəhər kənarında yerləşən ailə malikanəsi olan Pelisaydsda böyümüş, səkkiz yaşında olarkən onun gözləri qarşısında kinoteatrdan çıxan valideynləri kiçik cinayətkar Co Çilla tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Valideynlərinin dəfni zamanı Brüs onların qisasını almağa və Qotemdə cinayətkarlığın kökünü kəsməyə and içir. O, intensiv fiziki məşq edərək döyüş sənətini və detektiv bacarıqlarını öyrənir, lakin yaxşı fiziki hazırlığın kifayət etmədiyini başa düşür. Ueyn hesab edir ki, “cinayətkarlar kifayət qədər batil və qorxadırlar” və buna görə də düşür ki, xarici görünüşü onlarda qorxu yaratmalıdır. Bunun üçün uyğun obraz axtardığı müddətdə pəncərəyə yarasa gəlir və Brüs onun obrazını əsas alaraq Betmen adı götürməyə qərar verir.^[71]

Fəaliyyətinin ilk dövrlərində polis “maskalı qisasçı” adlandırdığı Bermeni ruhi xəstə hesab etmiş və mənfi yanaşmışdır. Həmin dövrdə Brüs Culi Medison adlı qızla görüşür, bir müddət sonra isə Dik Qreyson adlı sirk akrobatını himayəsinə götürür. Betmenin köməkçisinə çevrilən Dik maska taxaraq [[Robin (personaj)|Robin]] adıyla ona kömək etməyə başlayır. Betmen Supermenlə birlikdə^[72] Amerikanın Ədalət Cəmiyyətinin^[73] əsasını qoyan qəhrəmanlardan biri olur. Polis ona qarşı müsbət yanaşmağa başlayır, bir müddət sonra Betmenə Qotem polisinin hörmətli detektivi adı verilir.^[74] Bir müddət sonra Ueynlərin eşikağası olan Alfred Penniuort şəhərə qayıdır, Betmenin sirrini öyrəndikdən sonra isə, ona kömək etməyə başlayır.

Gümüş dövrü

DC-də Gümüş dövrünün başlanğıcı yeni Fleş Barri Allenin təqdim edildiyi 1956-cı il hesab edilir. Qızıl dövrdən Gümüş dövrə keçid mərhələsində Betmen hekayələrinin stili dəyişərək daha ciddiləşir, 1960-cı ilin əvvəllərindən isə elmi-fantastika elementləri – yad planetlilər, elmi təcrübələr - əlavə edilir. Lakin, 1964-cü ilin mayında çıxarılmış Detective Comics № 327 nəşri ilə Betmen yenidən köklərinə - detektiv hekayələrə qaytarılır.

1960-cı illərdə multikainatın yaradılmasından sonra məlum olur ki, Qızıl dövrün Betmeni Dünya-2-də, Gümüş dövrün Betmeni isə Dünya-1-də yaşayırdı, buna görə də, əvvəl yazılmış mənşə hekayəsi alternativ hesab edilməyə başladı. Personaj özü Dünya-2dən olan Betmen adlandırılmağa başladı, bir müddət sonra Superman Family № 211-də göstərilir ki, Brüs Dünya-2-də Pişik qadın olan Seline Kaylla evlənir, onların sonradan Ovçu olan qızı Helena Ueyn doğulur.

Sonradan Ovçu Dünya-2-nin Robini olan Dik Qreysonla birlikdə Qotemi qorumağa başlayır. Betmenin bu hekayələri əsas kanona daxil olmayan alternativ variant hesab edilsə də, DC-nin anoloji personajları olan Yaşıl fənər Alan Skott və Hel Cordan və Fleş Cey Qarrik və Barri Allendən fərqli olaraq fasiləsiz nəşr edilmişdir. Sonrakı onillik ərzində Dünya-1 Betmeninin mənşə hekayəsi dəyişdirilmiş və inkişaf etdirilmişdir; 1969-cu ildə çıxarılmış Batman № 208 nəşrində uşaq ikən gələcəyin Supermeni ilə tanış olması və əmisi Filipp Ueyn tərəfindən tərbiyələndirilməsi əlavə edilmişdir.^[75]^[76] 1980-ci ildə o zaman seriyanın redaktoru olan Pol Levitz “Untold Legend of the Batman” (azərb. Betmenin danışılmamış hekayəsi‎) seriyasının müəllifi olur və orada Brüs Ueynin bioqrafiyasını xronoloji ardıcıllıqla təsvir edir.

Bu müddət ərzində Betmen həmişə digər qəhrəmanlarla, xüsusilə 1954-cü ildə World’s Finest Comics seriyası zamanı tanış olduqları və 1986-cı ilə kimi birlikdə çalışdıqları Supermenlə əlbir olmuşdur. Betmen və Supermen bir-birinin əsl kimliklərindən xəbərdar olan yaxın dostlardılar. Brave and the Bold № 28 nəşrində onlar birlikdə Amerikanın Ədalər Liqasının əsasını qoyurlar. 1970-ci illərdə Brave and the Bold seriyasının adı Batman olaraq dəyişdirilir, personaj özü isə hər ay bir neçə personajla birlikdə komandada peyda olur.

1969-cu ildən etibarən Dik Qreyson kollecə getməyə başlayır ki, bu da Betmenin tarixçəsinin bəzi məqamlarını yenidən nəzərdən keçirməyə imkan verir. Cinayətkarlara və cinayətlərin baş verdiyi yerlərə daha yaxın olmaq üçün, Ueynlərin malikanəsindən köçərək, Qotemin mərkəzidə yerləşən Wayne Enterprises binasındakı penthausda məskunlaşır. 1970-ci illərin ortalarından 1980-ci illərin əvvəllərinə kimi Betmen demək olar ki, həmişə tək fəaliyyət göstərir, yalnız nadir hallarda onun köməyinə Robin və Betgörl gəlir. Hekayələr yenidən ənənəvi qaranlıq təsvir və nəql üslubuna qayıdır, cinayətlərin təsviri isə daha da ağırlaşdırılır. Qatil-psixopat Coker və bir neçə yüz il yaşlı, Brüs və Betmenin eyni adam olmasını bilən terrorist Ras al-Qul kimi köhnə personajlar Betmen hekayələrinə qaytarılır, həmçinin bir neçə yeni personaj da peyda olur. 1980-ci illərdə Dik Qreyson Robin adından və Betmenlər birlikdə çalışmaqdan imtina edərək, Naytvinq adını götürür və müstəqil fəaliyyət göstərməyə başlayır.^[3]

Brave and the Bold seriyasının final buraxılışı olan 1983-cü ildə çıxarılmış № 200 nəşrində Betmen Ədalət Liqasını tərk edərək Autsayderlər adlı şəxsi komandasını yaradır. 1986-cı ildə çıxarılmış Batman and the Outsiders № 32 nömrəsindən sonra seriya ləğv edilənə kimi Betmen komandanın rəhbəri olur.

Müasir dövr

“Crisis on Infinite Earths” (azərb. Sonsuz dünyalarda böhran‎) adlı məhdud komiks seriyasından sonra nəşriyyat personajların müasir dövr və yeni oxucular üçün uyğunlaşdırılması məqsədi ilə onları yenidən nəşr etməyə başlayır. 1986-cı ildə çıxarılmış Batman № 404—407 nəşrlərində Betmenin mənşə hekayəsi Frenk Miller tərəfindən yenidən yazılmış, onun möhkəm və səbrsiz xarakterinə xüsusi vurğu edilmişdir.^[77] Dünya-2 Betmeni süjetdən tamamilə çıxarılmış, o cümlədən Böhrandan sonrakı adlandırılan Gümüş dövr/Dünya-1 Betmeninin bioqrafiyasına aid bəzi məqamlar ixtisara salınmışdır. Multidünyanın təxirə salınmasından sonra isə Dünya-1 tamamilə ləğv edilmişdir. Edilmiş dəyişikliklər nəticəsində əvvəl dürüst və effektiv fəaliyyət göstərən Qotem polisi korrupsiyalaşdırılmış və cinayətkar qrupların təsiri altına düşmüşdür. Betmeni oyundan kənarlaşdırmağa çalışan həmin cinayətkar dəstələrin fəaliyyəti nəticəsində Betmen polis tərəfindən qanundan kənar elan edilmişdir. Dik Qreysonun keçmişi dəyidirilməsə də, cinayətkarın yetim oğlu olan yeni Robin – Ceyson Todd peyda olmuşdur.^[78] Gənc Brüs Ueynin opekunu olmuş Filipp Ueynlə bağlı tarixçə ləğv edilmiş, Brüsün Alfred Penniuort tərəfindən böyüdülməsi göstərilmişdir. Betmen artıq Amerikanın Ədalət Liqasının banisi olmasa da, 1987-ci ildə komandanın yenidən formalaşdırılması zamanı bir müddət onun lideri olmuşdur. Betmenin böhrandan sonrakı bioqrafiyasında yaranmış boşluqları aradan qaldırmaq üçün, DC 1989-cu ildə Legends of the Dark Knight (azərb. Qara cəngavərin əfsanələri‎) seriyasını buraxmağa başlamış, həmçinin, Millerin 1986-cı ildə çıxarılmış seriyasının süjeti ilə əlaqəli mini-seriyalar və əlavə buraxılışlar yayımlanmışdır.

1988-ci ildə çıxarılmış Batman № 426—429 buraxılışlarında ikinci Robin Ceyson Toddun Coker tərəfindən öldürülməsindən sonra Betmen cinayətkarlara qarşı daha qəddar, lakin, eyni zamanda daha az ehtiyatlı olmuşdur. Toddun ölümündən sonra Betmen bir müddət tək çalışsa da, 1990-cı illərin əvvəllərində özünə yeni tərəfdaş – Tim Dreyki tapır və o, yeni Robin olur.^[79] 2005-ci ildə Ceyson Todd “dirildilir” və keçmiş tərəfdaşı ilə barrikadanın fərqli tərəflərində çalışmağa başlamışdır.

Betmenin əsas seriyasının 1990-cı illərdə çıxarılmış bir çox nüsxələri krossover-seriyasının tərkibinə daxil edilmişdir. 1993-cü ildə DC “Death of Superman” (azərb. Supermenin ölümü‎) və “Knightfall” (azərb. Cəngavərin enişi‎) süjet xəttlərini nəşr edir. “Knightfall” süjetində cinayətkar Beyn Brüs Ueynin onurğasını zədələyir, buna görə də o, bir müdət Betmen kostyumunu Azrailə verməyə məcbur olur. “Knightfall” seriyasının tamamlanmasından sonra süjet iki hissəyə bölünür: bir tərəfdən yeni Betmen olan Azrailin macəralarından bəhs edilir, digər tərəfdən Brüs Ueynin başına gələnlər, yenidən Qara cəngavər roluna qayıtmaq üçün yollar axtarması göstərilir. Hər iki süjet xətti “Knight’s End” (azərb. Cəngavərin sonu‎) hekayəsində birləşdirilir. Burada Brüs Ueyn qəddar Azrailə qalib gələrək Betmen konstyumunu geri qaytarır. Lakin, sağlamlığı fəaliyyət göstərməsinə mane olduğuna görə, bir müddət Betmen kostyumunu daşıması üçün o zaman artıq Naytvinq kimi tanınan Dik Qreysona verir.^[80]

1994-cü ildə çıxarılmış “Zero Hour: Crisis in Time” (azərb. Sıfır saatı: Böhran zamanı‎) DC, uydurma kainatın məkan-zaman davamlığını yenidən dəyişdi və bu da həmin kainatda olan persinajların taleyinə, o cümlədən Betmenin bioqrafiyasına təsir etmişdir. Yeni davamlılıqda Betmen yalnız Qotem sakinləri arasında yayıılmış şəhər əfsanəsi kimi qəbul edilir. Betmenin valideynlərinin qatili Co Çillə görüşməsi onun bioqrafiyasından ixtisar edilmiş, “Year Two” (azərb. İkinci il‎) adlı süjet xətti isə kanondan kənar elan edilmişdir.

Qrant Morrisonun JLA seriyasının müəllifi təyin edilməsindən sonra Betmen yenidən Ədalət Liqasına qaytarılmışdır. Betmenin komandanın işində əhəmiyyətli iştirak etməsinə baxmayaraq, Betmen seriyasından olan komikslərdə Ədalət Liqası ikinci plana keçirilir. 1998-ci ildə baş vermiş zəlzələ nəticəsində Qotem şəhəri dağılmış və ölkənin digər əraziləri ilə əlaqəsini itirmişdir. 1999-cu ildə çıxarılmış “Batman: No Man’s Land” (azərb. Betmen: Heç kimin ərazisi‎) adlı süjet xəttində qəhrəman cinayətkarlığa qarşı yüksək texnologiyanın köməyi olmadan mübarizə aparmağa çalışır.

1990-cı illərin sonlarında çıxarılmış “Batman: Officer Down” (azərb. Betmen: Zabitin enişi‎) və “Batman: War Games/War Crimes” (azərb. Betmen: Hərbi oyunlar/Hərbi cinayətlər‎) süjet xəttlərində Betmen və Qotem Polis Departamentinin münasibətləri pisləşir. Betmenin tərəfdaşı olan polis komisarı Ceyms Qordon işdən çıxarılır, Betmenin planlarından biri nəticəsində şəhərdəki cinayətkar dəstələri arasında qarşıdurma yaranır, şəhər hakimiyyətini Qara maska ələ keçirir və Betmen axtarışa verilir. Həmin dövrdə Betmenin düşmənlərindən biri olan Leks Lütor ABŞ prezidenti seçilir və Wayne Enterprisesla olan bütün dövlət müqavilələrini ləğv edir. “Bruce Wayne: Murderer?” (azərb. Brüs Ueyn: Qatil?‎) və “Bruce Wayne: Fugitive” (azərb. Brüs Ueyn: Qaçaq‎) süjet xəttlərində Lütor Ueynin sevgilisi Vesperə qarşı sui-qəsd təşkil edir. Baxmayaraq ki, Betmen təmiz adını bərpa edə bilir,lakin, o növbəti tərəfdaşı olan Saşa Bordonu itirir, ”Şahmatlar” onu öz tərəfinə çəkirlər. Superman/Batman № 1—6 nəşrlərində Vesperin qətli arxasında Lüterin dayandığını isbat edə bilməyən Betmen Taliya al-Qulun imkanlarından istifadə etməyə qərar verir: Ueyn Lüterin bnkrot olaraq şirkətini itirməsinə nail olur.

2005-ci ildə çıxarılmış “Identity Crisis” (azərb. Şəxsiyyət böhranı‎) krossoverində Ədalət Liqasının üzvlərindən biri olan Zatanna, superqəhrəman Uzanan adamın həəyat yoldaşı Syu Dinbinin zorlanmasına görə Doktor Laytdan qisas alınmasının qarşısını almaq üçün Betmenin bəzi xatirələrini silir. Bu, Betmen və komandanın digər üzvləri arasında etibarsızlığın yaranmasının əsasını qoyur. Nəticədə, JLA seriyasına daxil olan Mark Ueydin yazdığı “Tower of Babel” (azərb. Babil qülləsi‎) süjet xəttində tamamilə ağlını itirən Betmen, digər qəhrəmanları izləmək və öldürmək üçün sputnik sistemi yaradır. Betmen, baş verənlərin arxasında kimin durması haqqında Ədalət Liqasını xəbərdar etməməsi üçün Mavi böcək adlı superqəhrəmanı öldürən Lord Maksvellə əlbir olur. Betmenin Mavi böcəyin ölümünə görə cavabdeh olması DC-nin “Infinite Crisis” (azərb. Sonsuz böhran‎) adlı sonrakı hadisələrinin əsas mövzusuna çevrilmiş, bundan sonra DC nəql üsulunu yenidən dəyişdirir. Infinite Crisis № 7 nəşrində Aleksandr Lütor-kiçik üç kainatın - birləşdirilməsinə səbəb olur, Yeni dünyanın tarixi yenidən yazılır. Marta və Tomas Ueynlərin qatili yenidən Co Çill göstərilir ki, bu da “Zero Hour: Crisis in Time” süjetindəki nəql strukturunu dəyişdirir. Lütorun Naytvinqi ağır yaralamasından qəzəblənən Betmen silah götürərək Lüteri öldürməyə qərar versə də, silah işləmir.

Sonsuz böhrandan sonra bir il çalışmayan Betmen “Face to Face” (azərb. Üzbəüz‎) süjet xəttində Robin Tim Dreyk və yarası sağalmış Naytvinqlə birlikdə yenidən Qotem qayıdır. 52 süjet xəttində hisslərini idarə eləməyi öyrənir və bunun üçün Nandra Parbat şəhərində meditasiya ritualı keçir.^[81]^[82] Bu proses Betmenin yenidən formalaşdırılmasında mühüm rol oynayaraq onu daha diqqətli və hesablı edir, uzun müddət onu izləyən qorxu hissindən xilas olmağa kömək edir.

52 süjet xəttindən sonra Ueyn rəsmi olaraq Tim Dreyki övladlığa götürür.^[83] Sonradan, “Batman & Son” (azərb. Betmen və oğlu‎) süjet xəttində Betmen və cani Taliya al-Qulun Demien Ueyn adlı doğma oğlu dünyaya gəlir. Betmen, Supermen və Ecazkar qadınla birlikdə Ədalət Liqasını yenidən yaradır və Autsayderləri yeni heyətdə bərpa edir.^[84]^[85]

2008-ci ildə çıxarılmış “Batman R.I.P.” (azərb. Nur içində yat, Betmen‎) xəttində Qrant Morrison Ueynin psixi problemləri olmasına açıq işarə edir. Əvvəl məlum olmayan “Qara əlcək” adlı təşkilat Betmenin zəifliyindən istifadə edərək onun ağlını itirməsinə və amneziya yaranmasına səbəb olur. Hadisələrin finalı Betmağara və Ueynlərin malikanəsinin partladılmasından sonra Ueynin yoxa çıxması olur. Hamı Betmenin vertolyot partlayışında həlak olduğunu düşünür. Sonra DC hadisələrin belə inkişafını kifayət qədər uğurlu hesab etmədiyinə görə, “Last Rites“ (azərb. Sonuncu mərasim‎) adlı seriyanı buraxır. Həmin seriyada sağ olması təsdiqlənən Betmen Ədalət Liqasının qərargahı olan Ədalət zalına gəlir və Orionun qətlini araşdırmağa kömək edir. Sonuncu böhran xəttinin sonunda Betmen Yeni tanrılardan biri olan Darksaydla üzbəüz gəlir. Darksayd zaman və məkan dəyişməyə imkan verən Sanksiya Omeqa gücündən istifadə edərək Betmeni Paleolit dövrünə göndərir, buna görə də Betmen həlak olmuş elan edilir.

“Battle for the Cowl” (azərb. Kapüşon uğrunda döyüş‎) adlı mini-seriyada Brüsün dostları onlardan kimin onun yerini tutacağına qərar verməyə çalışır, nəticədə Dik Qreyson yeni Betmen olmağa razılaşır.^[86] Tim Dreyk Qırmızı Robin ləqəbini götürərək Qreysonla birlikdə Betmenin sağ olmasına ümid edərək onun axtarışına gedirlər.

“Blackest Night” (azərb. Ən qaranlıq gecə‎) krossoverinin başlanğıcında supercani və Qara Fənərlər Korpusunun liderlərindən biri olan Qara əl Brüs Ueynin qəbirini açaraq onun kəllə sümüyünü götürür. Kəlləni alət kimi istifadə edən Qara əl Qara üzük yaradaraq ölmüş qəhrəman və caniləri zombi kimi dirildir, həmçinin Korpusun gücünün təcəssümü, həm də Ölüm tanrısının analoqu olan Nekronu dirildir. Betmenin bədəni ailə üzvləri ilə birlikdə Qara Fənər kimi dirildir. Bir müddət sonra Brüsün bədəni saxta olduğuna görə, Nekronun planları uğursuzluğa düçar olur, kəllə isə məzara qaytarılır.^[87] Sonradan bəlli olur ki, Betmenin cəsədi kimi qəbul edilən cəsəd Darksaydın uğursuz “Betmenlər” ordusu yaratmaq cəhdi zamanı yaradılmış klonlardan birinə məxsusdur. Dik Qreyson Ras al-Qulun əbədi həyat üçün istifadə etdiyi Lazar çökəkliyində Betmeni diriltməyə çalışsa da, sonradan bədənin klona aid olmasına görə bunun effekt vermədiyini başa düşür.^[88]^[89]

“Batman: The Return of Bruce Wayne” (azərb. Betmen: Brüs Ueynin qayıdışı‎) süjet xəttində dünya tarixinin müxtəlif mərhələlərinə səyahət edən və Darksaydın omeqa-enerji toplanması üsulu ilə onu güclü silaha çevirmək planı haqqında öyrənən Betmen müasir dövrə qayıdır.^[90]^[90]^[91]^[92] Betmenin müasir dövrə qayıtmasında ona Ədalət Liqası üzvləri olan Buster Qold, Rip Hanter, Supermen və Hel Cordan Sonuncu böhrandan sonra Brüsün izinə düşərək onu axtarmağa çalışmışlar.

Qayıtdıqdan sonra yenidən Qara cəngavər olan Brüs Qotemi Dik Qreyson və Demien Ueynin nəzarətində qoyaraq daha qlobal fəaliyyət göstərməyə çalışır. Hazırda davam edən “Batman, Incorporated” (azərb. Betmen korporasiyası‎) seriyasında Ueyn hər ölkədə özünün “Betmen”ini yaratmağa çalışır və bu işdə Wayne Enterprisesin ona kömək etdiyini açıq şəkildə bildirir.

The New 52

2011-ci ilin sentyabrında DC kainatının 52-ci seriyadan sonra yenilənməsi ilə Brüs Ueyn köhnə alter-eqosu olan Betmen roluna və Ədalət Liqasına üzvlüyə qayıdır, əvvəlki hadisələrin bəzisi isə ixtisar edilərək əsas kanondan çıxarılır. Dik Qreyson yenidən Naytvinq ləqəbi götürərək Betmenlə birlikdə çalışmağa başlayır.

Betmen obrazının fərqləndirici xüsusiyyətləri maddi zənginliyi, yaxşı fiziki formada olması, deduktiv düşüncəyə malik olması və qisasçı ideyalardan asılı olmasıdır.^[93] Onun xarakterinin bəzi xüsusiyyətləri ssenari üzərində işləyən yazıçıdan asılı olaraq illər ərzində dəyişilmiş və inkişaf etdirilmişdir. Dennis O’Nil qeyd edir ki, erkən mərhələdə personajın xarakterinin yaradılması böyük problemlərlə üzləşmirdi: “Culius Şvartz Betmeni Detectivdə yaratdı, Mürrey Boltinoff Brave and the Boldda və kostyumdan başqa onlar çox az şey yaratdılar.” Culius və Mürrey öz işlərini koordinasiyasız həyata keçirirdilər, O’Nilin sözlərinə görə o zaman personajın xarakterinin daimi olması vacib deyildi.^[94]

Valideynlərinin öldürülməsi Brüs Ueynin həyatını dəyişir. Bob Keyn və Bill Finger personajın mənşəyini müzakirə edərkən bildirirlər ki, “valideynlərinin ölümünü gözləri ilə görməkdən pis heç nə yoxdur.”^[95] Uşaq vaxtında psixi zərbə almasına baxmayaraq, Ueyn parlaq alim kimi böyüyür, bədənini yüksək fiziki hazırlıq formasına gətirir və Betmen kimi Qotemə qayıdır. Onun fikrincə, valideynlərinin ölümündə günahkar olan rüşvət çirkabına bulanmış sistem, hakimiyyətdə olan kriminal elementlər və onların tərəfdaşı olan kiçik cinayətkarlardan biridir. Cinayətkarlıqla mübarizədə Betmen öz prinsiplərinə istinad edir.^[96] On illər ərzində personajın hekayəsi müxtəlif müəlliflər tərəfindən nəql edillsə də, onun xarakterinin əsas əsas xüsusiyyətləri əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməmişdir.

Brüs Ueyn

Adi həyatda Betmen Qotemin zəngin iş adamı Brüs Ueyndir. Brüs, məsuiyyətsiz, o qədər də ağıllı olmayan gənc adam, qadınların sevimlisi, ailəsinin Qotemin çiçəkləndiyi dövrdə yatırdığı investisiyanın gətirdiyi gəlirlə yaşayan şəxs obrazı yaratmışdır. Brüs, Wayne Enterprises şirkətinin sahibi və baş direktorudur; şirkət də ona ailəsindən miras qalmışdır. Buna baxmayaraq, Ueyn həm də cinayətkarlıqdan əziyyət çəkmiş şəxslərə yardım edən Wayne Foundationun rəhbəri, mesenat kimi də məşhurdur. Gizli alter eqosu ilə bağlı şübhələri özündən uzaqlaşdırmaq üçün Ueyn bilərəkdən tam əks obraz yaradır. Yaratdığı obrazın dəstəklənməsi üçün Brüs çoxlu içki içməsi təəssüratı yaratsa da, əslində sağlam həyat tərzi sürərək yaxşı bədən formasını dəstəkləyir.

Yazıçılar tez-tez Betmen və Supermeni müqayisə edirlər, bütün nəşr tarixi boyunca onların bioqrafiyasında oxşar məqamlar diqqət çəkir. Hər iki qəhrəman əsl kimliyini gizlədərək tam əks obraz yaradır. Müasir komikslərdə Brüs Ueyn personajın əsl kimliyi olan Betmeni örtən “qabıq” hesab edilir ki, bu da böhrandan sonrakı dövrdə Klark Kentin maskası hesab edilən Supermen obrazının tam əksidir. Personajın psixologiyası haqqında olan “Batman Unmasked” (Betmen maskasını çıxarır) sənədli filmində Kaliforniya Universitetinin sosial psixologiya kafedrasının dosenti Kristofer Karni qeyd edir ki, Betmen şəxsiyyət kimi Brüs Ueynin humanizmi ilə hərəkət edir.

Tədqiqatçı Uill Bruker Betmenə həsr etdiyi kitabında yazır ki, personaj ilk növbədə gənc auditoriya – uşaqlar və yeniyetmələr üçün nəzərdə tutulmuşdur, buna görə də, onun üçün Brüs Ueyn olmaq yox, kostyum, texnoloji qadjetlər dəsti, ən əsası isə əxlaq – insanlıq və oxucuya etibar aşılamaq , hərəkətlərində səhvə yol verməmək vacibdir. Ti Ceyms Masler “Unleashing the Superhero in Us All” (azərb. Hər birimizdə superqəhrəmanın üzə çıxarılması‎) adlı əsərində pulu Brüs Ueynin həyatının ən vacib detalı adlandırır.

Dik Qreyson

Əsas məqalə: Dik Qreyson

Brüs Ueynin həlak olduğu hesab edildiyi, əslində isə zaman və məkanda səyahətə çıxdığı müddətdə onun kostyumu əvvəllər Naytvinq adı ilə fəaliyyət göstərən Dik Qreysona keçir. Birinci dəfə, Brüs Ueynin onurğası zədələndiyi zaman Qreyson həvəssiz də olsa müvəqqəti Ueyni əvəz etməyə razılaşır. Lakin, Betmenin həlak olmasını öyrəndikdən sonra asanlıqla bu rolu öz öhdəsinə götürür. Buna baxmayaraq, Ueyn onun üçün qoyduğu məktubda başına bir iş gələcəyi halda Dikə Naytvinq olaraq qalmağı, Robini isə köməkçi olaraq götürməyi məsləhət görsə də, o, Qotemin yeni Qara cəngavərə ehtiyyacı olduğunu düşünür və Maytvinq kostyumunu kənara qoyaraq yeni Betmen olur. Hətta Brüs Ueynin qayıtmasından sonra da, Dik Qreyson Qotemin Betmeni və Ədalət Liqasının üzvü olaraq qalır.

“IGN”-ə verdiyi müsahibədə Qrant Morrison yeni Betmen Dik Qreyson və yeni Robin, Brüsün oğlu Demien Ueynin əlaqələrindən bəhs edir. O, yeni Robini bu vaxta kimi maskanı daşımış bütün şəxslərin əksi, həmçinin “kobud” adlandırır, yeni Betmeni isə daha gözlənilməz və daha az tutuqun hesab edir. O, deyir:

Dik Qreyson – öz növbəsində mükəmməl qəhrəmandır. O, uşaq ikən Betmenin köməkçisi olmuş, Gənc Titanlar dəstəsinə qoşulmuş və demək olar ki, DC kainatına daxil olan bütün qəhrəmanlarla məşq etmişdir. Buna görə də, o, tamamilə başqa Betmendir. O, xeyli sadə, xeyli zəif və xeyli sakitdir.^[54]

Alternativ versiyaları

DC-nin əsas kainatında Betmen kostyumunu Brüs Ueyndən əlavə daha beş personaj geyinib. Supercani Hyu Strenc Betmenin kimliyini öyrəndikdən sonra bir müddət onun kostyumunu ələ keçirir.^[97] Dik Qreyson isə iki dəfə Betmen adı ilə fəaliyyət göstərir: birinci dəfə 1990-cı illərdə Betmenin onurğası sındıqdan sonra müalicə alır^[98] və kostyumunu geyinib fəaliyyət göstərə bilmir, bu zaman onu Dik Qreyson əvəz edir; ikinci dəfə 2008-ci ildə Brüsün saxta ölümündən sonra Dik Qreyson Betmen kimi Qotemdə fəaliyyətə başlayır^[99], Brüs isə Autsayderlərlə birlikdə daha genişmiqyaslı əməliyyatlarla məşğul olur. Qreysondan əvvəl kostyum həm də Azrail kimi tanınan Jan-Pol Velliyə həvalə edilir, lakin, onun kriminal meyilliyinin üzə çıxmasından sonra kostyum Qreysona verilir.^[100]^[101] “Batman: Battle for the Cowl” (azərb. Betmen: Kapüşon uğrunda döyüş‎) hekayə xəttində qısa müddət ərzində Betmen kostyumunu üç personaj geyinir: Tim Dreyk, Ceyson Todd və onları məğlub edən Dik Qreyson.

DC multikainatında personajın əsas kanona daxil olmayan alternativ versiyaları da mövcuddur. 1986-cı ildə əsas kainatdan olan Dünya-1 Betmeni ilə anoloji xüsusiyyətlərə malik olan Komikslərin qızıl dövrünün Betmeni – Dünya-2 Betmeni rəsmən alternativ versiya elan edilmişdir. Multikainata daxil olan dünyaların hər birinin “özünün” Betmeni vardır. Dünya-10-da Lezervinq adlı nasist Betmen^[102], Dünya-12-də isə “Gələcəyin Betmeni” multiserialında göstərilmiş müasir Betmen yaşayır.^[103]

Antimaterial kainatda Tomas Ueyn Kiçik Betmeninin supercani versiyası olan Oulmen (ing. Owlman, azərb. Bayquş adam‎) yaşayır. “Elseworlds” (azərb. Digər dünyalar‎) çərçivəsində “Batman: Dark Knight Dynasty” (azərb. Betmen: Qara cəngavərin sülaləsi‎) seriyası təqdim edilmişdir. Burda Brüs Ueynin radikal dəyişdirilmiş bioqrafiyası təqdim edilir: valideynlərinin yanında böyüyən Brüs Betmen adını qəhrəmanlığı ilə ad çıxarmış sələfi Coşua Ueynrerraytın adından götürür, valideynlərinin Vandal Sevec tərəfindən hücuma məruz qalmasından sonra isə Brüs cinayətkarlıqla mübarizə aparmağa başlayır.

Dünya-30-da (Supermen: Qırmızı oğul) Betmenkoff adlı, dissident valideynlərinin qətlinə görə qisas alan və Kommunist partiyasının hakimiyyətdən devrilməsi ideyası ilə yaşayan rus terrorist yaşayır. Ölümündən sonra, bir neçə Betmen onu əvəz edir.

“Flashpoint” adlı krossover seriyasında Fleş Barri Allenin keçmişi dəyişdirməsindən sonra Co Çillin gülləsindən Brüs Ueyn vəfat edir, onun anası Marta havalanır və Cokerə çevrilir, atası Tomas isə Betmen olur və cinayətkarlıqla mübarizədə daha radikal yollardan istifadə edir.

Tam olaraq Betmenin nə qədər alternativ versiyasının olduğu bilinmir; Qrant Morrison qeyd edir ki, bir çox kainatların varlığı haqqında komikslərdə ötəri məlumat verilir və nəzəri olaraq onların hər birinin özünün Betmeninin olması mümkündür.^[104]

İkinci plan personajları

"Etiraf edim ki, hərdən fikirləşirəm Brüs – sadəcə kostyumlu insandır. Lakin, sonra bir necə qadcet və universal kəməri ilə xatırladır ki, o, həm də həddən artıq bacarıqlıdır. Bəxtim gətirib ki, mənim ona müraciət etmək imkanım var."

Supermen Betmen haqqında^[105], Superman/Batman №3, dekabr 2003

Təklikdə çalışmaq istəyinə baxmayaraq, Betmen mütəmmadi olaraq həm qəhrəmanlar, həm də canilərlə qarşılıqlı əlaqədə olur. Qotem polis departamentindən komissar Ceyms “Cimmi” Qordon Betmenin müttəfiqidir. O, Betmenlə eyni vaxtda 1939-cu ilin mayında “Detective Comics” № 27 nəşrində təqdim edilib və bu günə kimi Betmen komikslərində mühüm rol oynamağa davam edir. Bir qədər sonra Alfred Penniuort və Lüsius Foks personajları təqdim edilir. Onlardan birincisi Betmenin eşikağası və müttəfiqi olmaqla ona yaralarını sağaltmaqda kömək edir, bəzən isə Betkompüterə nəzarət edərək Betmenin müxtəlif buyuruqlarını yerinə yetirir. Alferd Betmenə atasını əvəz edir^[106], dəfələrlə onu xilas edir və Brüs Ueynin “maskalı qisasçı” olduğunu bilən azsaylı personajlardan biridir. Lüsius Foks isə Ueynin bizne-meneceridir, o, Betmenin əsl kimliyini bildikdən sonra onun üçün müxtəlif silahlar və qadcetlər hazırlamaqla məşğul olur.

Betmen hekayələrində diqqətçəkən rollardan birini onun köməkçisi Robin oynayır.^[107] Robin ləqəbini daşımış ilk qəhrəman Dik Qreysondur. Böyüdükdən sonra Betmendən bir qədər uzaqlaşan Qreyson Naytvinq adı ilə müstəqil fəaliyyət göstərməyə çalışır, lakin, əvvəlki kimi Betmenə də kömək etməyə davam edir; ikinci Robin – Ceyson Todd – Coker tərəfindən sərt şəkildə döyülür, daha sonra isə özü tərəfindən törədilmiş partlayışda həlak olur. Buna baxmayaraq, illər sonra Ceyson Todd Qırmızı kapüşon adlı anti-qəhrəman kimi yenidən qayıdır. 1989-cu ildə təqdim edilən üçüncü Robin – Tim Dreyk xüsusi komiks seriyasının əsas personajlarından biri olmuşdur.

Vaxtaşırı Betmen müxtəlif qəhrəman komandaları ilə birlikdə fəaliyyət göstərir ki, buna nümunə olaraq da Ədalət Liqası və Autsayderləri göstərmək olar Həmçinin “World’s Finest Comics” və “Superman/Batman” seriyasında Betmen Liqada birlikdə çalışdığı Supermenlə birlikdə çalışır. Böhrandan əvvəlki kainatda Supermen və Betmen yaxın dostlar kimi təsvir olunurlar. Lakin, 1986-cı ilin böhranından sonra onların münasibəti qarşılıqlı hörmətə dayanan, bəzən isə fərqli baxışlardan qaynaqlanan problemli xarakter daşıyır.

Faəliyyətinin bütün mərhələlərində Betmenin həyatında qadınlar mövcud olub: istər adi qadınlar – Viki Veyl, Culi Medison, Silver Klod – istər qadın-superqəhrəmanlar – Ecazkar qadın və Saşa Bordo, istərsə də Pişik-qadın, Zəhərli sarmaşıq və Taliya əl-Qul kimi qadın-supercanilər onun fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Taliya Betmenin oğlu Demien Ueynin, Pişik-qadın isə qızı Komikslərin qızıl dövründə Dünya-2-də onun qızı Helenanın anası olmuşdur. Betmenin bütün romantik münasibətləri bir qayda olaraq qısa müddətlidir, Pişik-qadınla dostluq münasibətləri isə bütün seriyalarda bu və ya digər səviyyədə saxlanılmışdır. Brüs Ueyn kimi, Betmen “Qotemin ən arzulanan nişanlısı”dır və vaxtaşırı Betmen kimləsə görüşdüyü illüziyası yaradır və tezliklə ayrılır.

Betmenin məşhur müttəfiqləri sırasına komissar Qordonun qızı, keçmiş Betgörl Barbara Qordon da daxildir. Güllə yarası aldıqdan sonra əlil arabası ilə hərəkət etməli olan Barbara Orakul adlı kompüter hakeri kimi fəaliyyət göstərir, Betgörl kostyumunu isə Kassandra Keyn geyinir. Spoyler ləqəbi ilə tanınan Stefani Braun da Ovçu qızla birlikdə fəaliyyət göstərir və Qotemdə Betmenı kömək edir.^[108]

Düşmənləri

Onillərlə davam edən fəaliyyəti boyunca Betmen, adi cinayətkarlardan tutmuş qeyri-adi supercanilərə kimi çoxlu sayda müxtəlif düşmənlərlə qarşılaşmış, onun Coker kimi bəzi düşmənləri isə popular mədəniyyətin tanınan obrazlarına çevrilmişlər. Betmen hekayələrindəki mənfi qəhrəmanların bir çoxu, Ueyn kimi faciəvi hadisə yaşasalar da, cinayət yolunu seçənlərdir.^[106] Betmenin əsas düşməni psixopat-qatil, kloun qrimi ilə gəzən, “irrasionallığın təcəssümü” və Betmenin qarşı mübarizə apardığı hər şeyi özündə ehtiva edən Cokerdir.^[30] Betmenin tez-tez qarşılaşdığı digər düşmənlər arasında Qorxuluq, İkiüzlü, Ras əl-Qul, Zəhərli sarmaşıq, Mister Friz, Pinqvin, Tapmacaçı və başqalarını qeyd etmək olar.

Şəxsiyyəti

Güc və bacarıqları

Betmen heç bir supergücə malik olmadan müstəsna olaraq zəkası və fiziki hazırlığını istifadə edən supərqəhrəmanlardan biridir.^[27] Betmen dünyanın ən yaxşı xəfiyyəsidir (ing. World’s Greatest Detective).^[109] Qrant Morrisonun ilk “JLA” hekayı xəttində Supermen Betmeni “çoxlu sayda supergüclərə malik yad planetliləri təklikdə məğlub etməyə qadir, dünyanın ən təhlükəli insanı” kimi təsvir edir.^[110] O, yaxşı maskalanma ustadıdır, məlumat toplamaq üçün tez-tez qanqster Melounun adından istifadə edir. Həmçinin personaj tez-tez DC Kainatının ən böyük döyüş sənəti ustadlarından biri kimi təsvir edilir; əlbəyaxa döyüş zamanı Betmen, Ledi Şiva, Bürünc pələng və Riçard Drakon kimi ustad döyüşçüləri məğlub edə bilmişdir.

Betmenin zəka gücü, onun ən qeyri-adi bacarıqlarındandır. Onun IQ-sü 192-yə çatır və buna müvafiq olaraq, digər zəka göstəriciləri də orta insanın göstəricilərindən daha yüksəkdir. Özünü təkmilləşdirmək üçün Betmen biologiya, riyaziyyat, fizika, mifologiya, coğrafiya, tarix, kriminalogiya, informatika kimi elmləri öyrənir, ideal fotoqrafik yaddaş və deduktiv fikirləşmə tərzinə malikdir.

Kostyum və təchizatı

1966-cı ilin teleserialında istifadə olunan Corc Barisonun tərəfindən Lincoln Futura əsasında dizayn edilmiş betmobil

Betmenin yarasa formalı kostyumu cinayətkarları qorumaq üçün alətdir.^[111] Kostyumun xarici görünüşü dəfələrlə dəyişsə də, yarasa qulaqlarını xatırladan xırda qulaqlara malik maska, uçmağa və uçuş zamanı kimi qanad kimi açılmağa imkan verən konstruksiyaya malik plaş, sinəsində emblemin olması və müxtəlif texniki vasitələrlə təmin olunmuş kəmər kimi elementləri bütün versiyalarda saxlanılmışdır. Kostyumun ənənəvi rəngləri mavi-qara, boz və tünd göy^[111] olsa da, son illərin süjetlərində zireh formalı qara kostyum təsvir edilir. Bob Keyn və Bill Fingerin variantında Betmen boz kostyum və qara plaşla təsvir olunsa da, həmin illərdə nəşriyyatların rəngləmə metodu qara rəngin istifadəsinə imkan vermirdi və buna görə də, plan tünd döy rəngdə təqdim edilirdi. Larri Ford töz kitabında tünd rənglərdən istifadə olunmasını, bu tonların “pis oğlan”^[112] obrazı yaratmaq üçün daha uyğun olması ilə izah edir. Betmenin əllərində üzərinə üç uzun daraq formalı zireh bərkidilmiş əlcəklə təsvir edilir, ilk nəşrlərdə isə onun əlində qısa, adi əlcəkdən fərqlənməyən əlcək olurdu. Üzərində qara loqotip olan sarı ellips personajın sinəsinə 1964-cü ildə əlavə edilmiş və o vaxtdan etibarən, Supermenin sinəsindəki “S” hərfi kimi onun simvoluna çevrilmişdir.^[113] Kostyumun ümumi görünüşü – plaşın ölçüsü, maska və qulaqlar – rəssamdan asılı olaraq dəyişmişdir. Dennis O’Nil qeyd edir: “İndi biz deyirik ki, Betmenin Betmağarasında iki yüz kostyum aslıb və onlar bir-birinə oxşamamalıdır. Hamı Betmeni təsvir etməyi sevir və hərə özündən bir şeylər əlavə edir.”^[114]

Betmen xüsusi qadcetlərdən ibarət geniş arsenalını istifadə etməyi sevir və bu qadcetlərdə də çox vaxt yarasa motivi təkrarlanır. Qardner Foks tərəfindən yaradılmış Betmen kəməri ilk dəfə 1939-cu ilin sentyabr/oktyabr nəşri olan Detective Comics № 29-da təqdim edilmişdir. Yarasa formalı ilk tematik silah – betaranq isə ilk dəfə Detective Comics № 31-da təqdim edilmişdir.^[115]^[116] Betmenin istifadə etdiyi əsas nəqliyyat vasitəsi – betmobil xarici görünüş baxımından qanad formalı spoylerlərə malik yüksək texnologiyalı avtomobilə oxşayır.^[117] Bəzi nəşrlərdə personaj uçuş apparatı olan betaplandan, betqayıq və betsikldan istifadə edir. Personaj özü nadir hallardan “bet-” əlavəsindən istifadə edir, lakin betkompüter, betskanner, betradar və sair cihazları göstərmək üçün digər personajıar tez-tez həmin əlavəni istifadə edirlər.

Betmenin qadcetlərindən bəhs edərkən, səhra əməliyyatları zamanı uçuş üçün istifadə edilən xüsusi kəməri də qeyd etmək lazımdır. Bu kəmər çətin məqamda həmişə Betmenin köməyinə çatır, lazımi cihazı tapmağa və ya təhlükədən uzaqlaşmağa kömək edir. Betmenin əksər qadcetləri yaz kəmər üzərindəki sərt gilzlərdə yerləşdirilir, ya da kəmərdən asılmış yumşaq ciblərə yığılır^[118].

Betmen hekayələrinin ən vacib detallarından biri betsiqnal və betmağaradır. Qotem Polis Departamentinin damında yerləşdirilmiş betsiqnal yarasa formalı filtrə malikdir və yandırıldığı zaman səmada Betmen loqosu yaradır. Kainatlardan fərli olaraq betsiqnalın mənşə hekayəsi müxtəlif şəkildə təsvir edilmişdir. 1950-ci illərdə Komissar Qordonun Betmenlə əlaqə saxlamaq üçün istifadə etdiyi xüsusi telefon xətti – bet-telefon da mövcud olmuşdur.^[119]

Betmenin qərargahı, silah, kostyum və nəqliyyat vasitələrini saxladığı yer olan betmağara bəzi komikslərdə Ədalət Liqası kimi komandaların toplanma mərkəzi olmuşdur. Mağara Ueyn ailə iqamətgahının altında yerləşir; “Batman: The Return of Bruce Wayne” (azərb. Betmen: Brüs Ueyninin qayıdışı‎) hekayə xəttində göstərilir ki, mağara XIX əsrin sonlarında Brüsün sələfləri tərəfindən inşa edilmişdir; “Batman: Shadow of the Bat” (azərb. Betmen: Yarasanın kölgəsi‎) hekayə xətti və 2005-ci ildə çıxarılmış “Betmen: Başlanğıc” filmində isə betmağaranın yeraltı dəmir yolunun bir hissəsi olduğu göstərilir.^[120]^[121] Nəzəriyyədə betmağaranın mövcudluğu haqqında onun bir çox tərəfdaşları və düşmənləri məlumatlı olsalar da, dəqiq yeri haqqında yalnız bir neçə personaj məlumatlıdır.

Mədəni aspekt

Populyarlığı

Betmenin komiks səhifələrindən kənarda peyda olması ilk dəfə 1943-cü ildə, personajın məşhurluğunun artması fonunda bir neçə qəzetin onun haqqında hekayələr yayımlaması ilə baş vermişdir. KİV-in imkanlarını qiymətləndirən Bob Keyn şəxsən Betmen personajının inkişaf etdirilməsi ilə məşğul olmuş və 1943-1946-cı illərdə rəssamlar Don Kemeron və Elvin Şvartzla birlikdə çoxsaylı hekayə və süjet xətləri yaratmışdır.^[122]^[123]

Betmen bütün dünyada pop-mədəniyyətin ən məşhur ikonalarından birinə çevrilmişdir. 1989-cu ildə Tim Börtonun “Betmen” filminin çıxarılması və çıxış münasibətilə təşkil edilmiş marketinq kompaniyası personajın məşhurluğunun daha da artmasına səbəb olmuşdur. “The Guardian”dan Devid Finkelşteyn personajın 60 illik yubileyi münasibətilə yazdığı məqalədə qeyd edir ki, Betmenin şəxsiyyəti sonsuz sayda yenidən mənalandırmalara məruz qalsa da, bütün bunlar personajın müasir kütləvi mədəniyyətdə möhkəm yer tutması, həmçinin eyni zamanda simvola və maliyyə baxımından faydalı məhsula çevrilməsinə maneə olmamışdır.^[124] “Forbes” jurnalı 2002^[125], 2005^[126], 2007^[127], 2008^[128], 2010^[129], 2011^[130], 2012^[131], 2013^[132]-cü illərdə nəşr edilmiş “Ən zəngin uydurma personajların siyahısı”na Betmeni də əlavə etmiş, “BusinessWeek” isə personajı ABŞ komikslərindəki ən ağıllı qəhrəmanlar siyahısına daxil etmişdir.^[133] “Entertainment Weekly” tərəfindən təşkil edilmiş 20 ən yaxşı pop-mədəniyyət qəhrəmanları siyahısında Betmen də yer almışdır.^[134] Maykl Kiton tərəfindən 1989-cu ildə çıxarılmış “Betmen” filmində canlandırılmış obraz Amerikan Film İnstitutunun “100 ən yaxşı qəhrəman və cani” siyahısına daxil edilmişdir.^[135]

Betmenin debüt etdiyi “Detective Comics № 27” nəşri komiks tarixində ən bahalı komikslərdən biri hesab olunur. 2010-cu ildə həmin nəşrin keyfiyyəti xüsusi CGC kompaniyası tərəfindən 7/10 balla qiymətləndirilən nüsxəsi hərracda $1 075 000 qiymətinə satılmışdır.^[136]

Betmen bir neçə kitabın tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Doktor Uill Bruker tərəfindən yazılmış “Вatman Unmasked: Analyzing a Cultural Icon” (ing. Betmen maskasını çıxarır: Mədəni ikonanın tədqiqi) kitabında personajın bioqrafiyası diqqətlə araşdırılaraq onilliklərə bölünür, personajın dünyəvi məşhurluğunun səbəbləri haqqında nəticələr çıxarılır. Brukerin fikrincə ABŞ Prezidenti Lindon Conson tərəfindən təklif olunmuş “Böyük cəmiyyət” proqramı Betmen komikslərində tam həcmdə əks etdirilmişdir. Biznesmen və filantrop olan Brüs Ueyn xeyriyyə işləri üçün pul iyanə edir ki, bu da Consonun maliyyə resurslarının bölünməsi haqqında fikirlərinə uyğundur.^[137]

Cinsi oriyentasiyası məsələsi

XX əsrin 50-ci illərində, Betmen komikslərinin əsasən uşaq auditoriyası üçün buraxıldığı dövrlərdə personajın mümkün homoseksual cinsi oriyentasiyası ilə bağlı spekulyasiyalar başlamışdır. Psixiatr Frederik Vertam “Günahsızların yoldan çıxarılması” (ing. Seduction of the Innocent) adlı əsərində bu məsələni müzakirə edərək, Betmen komikslərindəki mümkün işarələri təfsir edir. Psixoloqun sözlərinə görə, Betmen komiksləri uşaqların seksual fantaziyalarını, o cümlədən mümkün təxtəlşüur homoseksual meyllərini stimulyasiya edə bilər. Vertam hesab edir ki, buna səbəb hekayələrin məzmununda Betmen və onun köməkçisi Robin arasındakı mümkün intim münasibətə işarələrdir.^[138]

Endi Myörhest 1991-ci ildə yazdığı essedə qeyd edir ki, Betmen, ehtimal edilən qeyri-ənənəvi cinsi oriyentasiyasına görə hücumlara məruz qalan ilk uydurma personajlardan biri kimi homoseksual auditoriya üçün maraqlıdır, lakin, buna baxmayaraq o, kişilik nümunəsi olaraq da qalmaqdadır.^[139]

Müxtəlif illərdə personajın obrazının yaradılması üçün çalışmış müxtəlif yazıçılar bu məsələ ilə bağlı fərqli fikirlərə malikdirlər. Alan Qrant qeyd edir ki, on üç il Betmen hekayələrinin yazılması ilə məşğul olub və bu müddət ərzində Betmen gey olmayıb. Onun sözlərinə görə, Denni O’Nilin, Marv Volfmanın Betmenləri, həmçinin orijinal Betmen obrazı da homoseksuallıqla bağlı heç bir işarə vermir, bu cür təəssürat isə yalnız Coel Şumaxer tərəfindən çəkilmiş iki tammetrajlı filmdən qaynaqlana bilər. Yazıçı Devid Qreyson məsələni şərh edərkən deyir ki, cavab sualın kimə ünvanlanmasından asılıdır, lakin onun şəxsi fikrinə görə, Betmenin qeyri-ənənəvi oriyentasiyası ilə bağlı məlumatlar şaiyədir.^[140] Öz növbəsubdə Frenk Miller Betmen və Coker arasındakı münasibətləri “homofob qarabasma” adlandırır, Betmenin seksual tələbatının cinayətkarlıqla mübarizə üzərinə sublimasiyası haqqında suala isə o, “əgər gey olsaydı, o, daha sağlam olardı”^[141] deyə cavab verir. 1966-cı ilin teleserialında Robinrolunu canlandırmış aktyor Bert Uord “Boy Wonder: My Life in Tights” (azərb. Ecazkar oğlan: Mənim həyatım trikoda‎) adlı avtobioqrafiyasında bu məsələdən bəhs edərək, bəzi şaiyələri ikili mənalandırma ilə izah edir.^[142]

İkili mənaya malik bu cür məqamların fərqli təfsiri hələ də diqqət çəkir. Bu cür parlaq məqamlardan biri 2000-ci ildə baş vermişdir; o zaman DC Comics Batman № 79, 92, 105 və 139 nəşrlərindən Kristofer Yorkun illüstrasiyaları ilə bəzədilmiş “All in the Family: Homophobia and Batman Comics in the 1950s” dörd panelin nəşrinə icazə verməmişdir.^[143] 2005-ci ildə rəssam Mark Çemberlen Betmen və Robinin cinsi münasibətlərini əks etdirən bir neçə rəsm çəkmişdir.^[144] DC rəssamı məhkəməyə verməklə hədələmiş, rəsmlərin satışa çıxarıldığı Keytlin Kallen qalereyasını isə məhkəməyə verərək satışdan əldə edilmiş gəlirlərin DC-yə ödənməsini tələb etmişdir.^[145]

2012-ci ildə “Out” jurnalı Betmen və Robini “Ən homoseksual komiks qəhrəmanları” siyahısına daxil etmişdir^[146]. Həmin il Qrant Morrison “Playboy” jurnalına verdiyi müsahibədə Betmeni “çox, çox homoseksual” adlandırmış və qeyd etmişdir ki, bu ifadəni qətiyyən təhqir mənasında işlənmir:

Məlum məsələdir ki, komiks qəhrəmanı kimi o, heteroseksual olmalıdır, lakin, əslində o tamamilə homoseksualdır. Məncə, elə buna görə o hamının xoşuna gəlir. Bütün bu qadınlar açıq-saçıq geyimlərdə damdan-dama atılaraq onun diqqərini cəlb etməyə çalışır. Lakin, bütün bunlar onun vecinə də deyil – ona qoca [Alfred] və cavan oğlanın [Robin] ətrafında olması daha maraqlıdır.^[147]

Digər mediada

Komikslərdən başqa personaj qazet nəşrləri, teatr səhnələşdirmələri, animasiya və kinoya uyğunlaşdırılmışdır. Betmenin əsas komiks seriyasından kənarda ilk görünüşü 25 oktyabr 1943-cü ildə komiks üslublu qəzet hekayəsində baş tutmuşdur.^[148]

Betmen haqqında ayrıca radio tamaşaları olmasa da, personaj, 1945-ci ildən etibarən Supermen haqqında radio tamaşalarının daimi qonağı olmuşdur.^[149]

1964-cü ildə yazıçı Donald Bartelemin “Come Back, Dr. Caligari” (azərb. Qayıdın, doktor Kaliqari‎) adlı qısa hekayələr toplusuna “The Joker’s Greatest Triumph” (azərb. Cokerin ən böyük triumfu‎) adlı hekayə də daxil olmuşdur. Bu hekayədə Betmen mənfi personaj, hiyləgər və varlı şəxs kimi təqdim olunmuşdur.^[150]

1966-cı ildə Betmenin əsas rol aldığı teatr səhnələşdirməsi baş tutmuşdur. Tamaşanın əsas musiqisi “The Kinks” qrupu tərəfindən yazılmış, daha sonra mahnı qrupun studiya albomlarından birinə daxil edilmişdir.^[151]^[152]

2002-ci ildə Cim Şteynman, Devid Ayvz və Tim Börton Betmen haqqında myuzikl nəzəriyyəsi üzərində işləyirdilər və layihənin təxirə salınmasına^[153] baxmayaraq, Şteynman myuzikl üçün yazılmış beş kompozisiyanı yayımlayır. Mahnılar ABŞ rok ifaçısı Mit Loufun «Bat Out of Hell III: The Monster Is Loose» adlı albomuna daxil edilir. Həmçinin kompozisiyaları myuzikla həsr edilmiş xatirə saytında da dinləmək mümkündür.^[154]

2011-ci ilin yayında Böyük Britaniyada «Batman Live World Tour» dünya turnesi layihəsinə start verilir. Layihəyə teatr tamaşaları, tryuklar, musiqi nömrələri daxildir. Tur Böyük Britaniya, Avropa və Şimali Amerikada aktiv olmuşdur.^[155]

DC Comics nəşrlərindən başqa, Betmen DC Kainatı ilə əlaqəsi olmayan bir sıra kitab və ədəbi nəşrlərin personajı olmuşdur. 2000-ci ildə Kia Asamiya tərəfindən yaradılmış “Batman: Child of Dreams” (azərb. Betmen: Arzu uşağı‎) manqası təqdim edilmiş, bir qədər sonra isə Natsume Yösinorinin “Batman: Dark Mask” (azərb. Betmen: Qara maska‎) və Dziro Kuvataninin “Bat-Manga!: The Secret History of Batman in Japan” (azərb. Bet-Manqa! Betmenin Yaponiyadakı gizli hekayəsi‎) manqaları təqdim edilmişdir.^[156]^[157]

Son illərdə bütün Betmen filmlərinin novelləşdirilmiş versiyaları, həmçinin, Skott Batti tərəfindən hazırlanmış “The Batman Handbook: The Ultimate Training Manual” (azərb. Betmen sorğu kitabı: Tam məlumat kitabı‎) kitabı kimi ümumiləşdirici nəşrlər təqdim edilmişdir. Betmen simvolikasını uşaq kitablarında, rəngləmə jurnallarında, oyuncaq və geyimlərdə görmək mümkündür.^[158]

Betmen, kolleksiya fiqurları istehsal edilən ən məşhur personajlardan biridir. 1940-cı ildən bəri o, DC-nin Hasbro və Mattel kimi şirkətlərlə birlikdə istehsal etdiyi fiqurlar seriyasında daimi personajlardan biridir. Betmenin iştirak etdiyi oyuncaq kolleksiyalarının sayı otuzdan çoxdur.^[159]^[160]

Bütün dünyada bir neçə əyləncə parkı Betmenin adını daşıyır. Onlardan beşi “Six Flags” şirkətinə məxsusdur: ABŞ və Meksikanın doqquz şəhərində “Batman: The Ride”, ABŞ-nin dörd şəhərində “The Dark Knight Coaster”, iki şəhərində “Batman and Robin: The Chiller” atraksionları yerləşir. Corciya ştatında yerləşən “Gotham City” və Kaliforniyadakı “Batman: The Riddler’s Revenge” atraksiyonu “Batman: The Ride” atraksionu ilə anoloji xüsusiyyətə malikdir.

Warner Bros. Şirkətinin sahib olduğu üç atraksiyon Avstraliyanın Qold-Kost, İspaniyanın Madrid və Almaniyanın Botrop şəhərlərində yerləşir.^[161]^[162]^[163]

Teleseriallarda

Betmenin ilk televiziya adaptasiyası 1943-cü ildə baş tutmuş, həmin il on beş seriyalıq “Betmen” teleserialında personajı canlandıran ilk aktyor Lyuis Uilson olmuşdur. 1949-cu ildə çıxarılmış “Betmen və Robin” teleserialında personajı Robert Louri canlandırmışdır. 194-cı illərin ilk ekranlaşdırmaları Betmenin komiks oxuyucusu olmayanlar arasında populyarlığının artmasına gətirib çıxarmış, Betmen adı “milyonlarla insan üçün ümumi ad”a çevrilmişdir.^[149]

1966-cı ilin yanvarında ABC telekanalında baş rolunu Adam Uestin canlandırdığı “Betmen” teleserialının premyerasl olmuşdur. Serial nəinki pop mədəniyyətə ciddi təsir etmiş, həm də növbəti onilliklər ərzində Betmen komiks süjetləri üçün əsas rolunu oynamışdır. Adam Uest “Back to the Batcave” (azərb. Betmağaraya qayıdış‎) adlı memuarında serialın janrı məzmununu – yüngül komediya, pamflet və ya şarja oxşar - bəyənmədiyini deyir. 120 seriyası olan teleserial komiks fanatları arasında sevilsə də, telekanalın məzmun siyasətinin dəyişməsindən sonra 1968-ci ildə təxirə salınmışdır.

1999-cu ildə Betmenin gənclik illərindən bəhs edən “Brüs Ueyn” teleserialının təqdim edilməsi planlaşdırılırsa da, Warner Bros. studiyası franşizanın inkişafı ilə bağlı uzunmüddətli planlar qurmağa başlayır və hadisələrin “Betmen: Başlanğıc” filmi ilə kəsişməməsi üçün teleserial təxirə salınır.^[164]^[165]

2014-cü ildə yayımına başlanılmş “Qotem” teleserialında on üç yaşlı Brüs Ueyn rolunu aktyor David Mazuz canlandırmışdır. Serial əsasn gənc Cim Qordonun macəralarını işıqlandırsa da, Brüsə də xeyli diqqət ayrılır. Tədricən Brüs obrazı daha kanonik xarakter alır, valideynlərinin qətlə yetirilməsindən Qotemin cinayətkarlardan təmizlənməsi qərarına kimi Betmenin ilk illəri göstərilir. Betmen obrazında o, yalnız final seriyasında göstərilir və personajın kostyumu Kristian Beylin “Qara cəngavər trilogiyası”nda geyindiyi kostyuma oxşayır. Lakin, Brüsün cinayətkarlıqla mübarizəyə aparmağa başlaması üçüncü mövsümün sonlarından başlayir və finala kimi davam etdirilir.

Filmlərdə

Müxtəlif filmlərdə Betmen rolunu canlandırmış aktyorlar

1989-cu ildə Tim Börtonun rejissorluğu ilə çəkilmiş və böyük büdcəli “Betmen” filmi təqdim edilir.^[166] Filmdə Betmen rolunu Maykl Kiton canlandırır. Film böyük uğur qazanmış, 1989-cu ilin ən gəlirli filmi və bütün zamanların ən gəlirli beşinci filmi olmuşdur. Qazanılan uğurdan sonra filmin üç sikveli çəkilmişdir – 1992-ci ildə “Betmen qayıdır”, 1995-ci ildə “Əbədi Betmen” və 1997-ci ildə “Betmen və Robin” filmləri çıxarılır. Son iki filmdə rejissor kürsüsündə Tim Börtonu Coel Şumaxer əvəz edir, Maykl Kitonun yerinə Betmen obrazını isə Vel Kilmer və Corc Kluni əvəz etmişdir. Şumaxerin ikinci filmi uğurlu olmamış, Warner Bros. studiyası isə planlaşdırılan beşinci filmi təxirə salmış, beləliklə franşizada on illik bir fasilə yaranmışdır.

Betmenin iştirakı ilə çəkilmiş bir neçə filmin DC kainatı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. 1964-cü ildə rəssam Endi Uorholun çəkdiyi “Betmen Drakula” filmi^[167], həmçinin sonrakı dövrlərdə fanatlar tərəfindən təqdim edilmiş onlarla CGI-cizgi filmləri və yarımprofessional filmlər, 2004-cü ildə treyleri çıxarılmış, lakin yayımlanmamış^[168] Dik Qreyson filmi, həmçinin 2005-ci ildə çıxarılmış “Robin’s Big Date” filmi kimi parodiya filmləri buna nümunə ola bilər.^[169]

2005-ci ildə Kristofer Nolanın rejissorluğu ilə çəkilmiş “Betmen: Başlanğıc” filmində personaj Kristian Beyl tərəfindən canlandırılmışdır. Daha sonra 2008-ci ildə filmin sikveli olan “Qara cəngavər” çıxarılmış və bu ekran əsəri bütün zamanların ən gəlirli filmlərindən biri olmuşdur.^[170] 2011-ci ilə kimi “Qara cəngavər” filmi debüt bazar günündə ən böyük gəlir gətirmiş film kimi rekordsmen olmuşdur.^[171] Nolanın ikinci və sonuncu sikveli olan “Qara cəngavər: Əfsanənin dirçəlişi” filmi 2012-ci ildə çıxarılmışdır.

2016 və 2017-ci illərdə çıxarılmış və DC Genişləndirilmiş Kainatına daxil olan “Betmen Supermenə qarşı: Ədalətin şəfəqi” və “Ədalət Liqası” filmlərində Brüs Ueyn obrazı aktyor Ben Afflek tərəfindən canlandırılmışdır. Həmçinin “İntiharçılar dəstəsi” filmində Betmen rolu kameo kimi yenidən Afflek tərəfindən canlandırılmışdır.

2021-ci ildə çıxarılması planlaşdırılan “Betmen” filmində personajın növbəti dəfə Ben Afflek tərəfindən canlandırılması planlaşdırılırdı. Lakin, 2019-cu ilin fevralında Afflek roldan imtina edir, onun ardınca isə bütün çəkiliş heyəti layihədən uzaqlaşır. Rejissor Mett Rivz yeni Betmenin Robert Pattinson tərəfindən canlandırılacağını elan edir. 2022-ci ildə Pattinsonun baş rolunu ifa etdiyi "Betmen" filmi təqdim edilir. 2023-cü ildə "DC Genişləndirilmiş Kainatı" çərçivəsində təqdim edilən və Endi Muskettinin rejissorluğu ilə çəkilmiş "Fleş" filmində Afflek "DC Genişləndirilmiş Kainatı" filmlər seriyasında canlandırdığı obraz, Maykl Kiton "Betmen" filmində canlandırdığı obraz, Corc Kluni isə "Betmen və Robin" filmində canlandırdığı obraza geri dönmüşdür. 2026-cı ildə Mett Rivzin rejissorluğu və Robert Pattinsonun iştirakı ilə çəkiləcək ikinci Betmen filminin təqdim edilməsi planlaşdırılır.^[172]

Animasiyada

1966-cı ilin “Betmen” serialının məşhurluğu personajın ilk animasiya uyğunlaşdırması olan “Betmenin macəraları” animasiya serialının istehsalına əsas vermişdir.^[173] 1968 və 1977-ci illərdə müvafiq olaraq “Betmen/Supermen saatı” və “Betmen ecazkar oğlan Robinlə birlikdə” (ing. Batman with Robin the Boy Wonder) teleserialları təqdim edilmişdir. 1973-1986-cı illərdə təqdim edilmiş “Super dostlar” animasiya teleserialının əsas personajlarından biri Betmen olmuş və serialda personaj əsasən Olan Soul, bir neçə seriyada isə Adam Uest tərəfindən səsləndirilmişdir.

1992-ci ildə təqdim edilən “Betmen” animasiya teleserialı Warner Bros. Animation studiyası tərəfindən istehsal edilən DC Animasiya Kainatına daxil olan ilk teleserial olmuşdur. Serialın ardınca 1993-cü ildə onun spin-offu olan “Betmen:Fantazm maskası” animasiya filmi çıxarılmış, həmçinin bir-biri ilə süjet əlaqəsi olan “Betmenin yeni macəraları”, “Gələcəyin Betmeni” və “Ədalət Liqası” teleserialları təqdim edilmişdir. Bütün bu animasiya layihələrində Betmen Kevin Konroy tərəfindən səsləndirilmişdir.

2004-cü ildə debüt edən “Betmen” animasiya teleserialında personaj Rino Romano tərəfindən, 2008-ci ildən yayımlanan "Betmen: Mərd və Cəsur” teleserialında isə Ditrix Bader tərəfindən səsləndirilmişdir.

Animasiya serialları ilə yanaşı Betmen həm də on bir ədəd tam metrajlı filmdə peyda olmuşdur. Onlardan bəziləri animasiya seriallarına (“Betmen və Mister Friz”, “Gələcəyin Betmeni: Cokerin qayıdışı”), bəziləri komikslərə ("Supermen/Betmen: Cəmiyyətin düşmənləri”, “Betmen: Qırmızı kapüşon altında”) əsaslanmış, “Betmen Drakulaya qarşı” filmi kimilər krossover relizi olmuş, həmçinin “Betmen: Dalan” kimi qısametrajlı filmlər də çıxarılmışdır.

Videooyunlarda

Betmen haqqında ilk video yun 1986-cı ildə çıxarılmış və ZX Spectrum və Amstrad CPC platformalarına uyğunlaşdırılmışdır.^[174]^[175] O dövrdən bəri Betmen haqqında iyirmidən çox videooyun hazırlanmış, onlardan sonuncusu olan “Batman: The Telltale Series” 2016-cı ildə təqdim edilmişdir.

Biblioqrafiya

Təqdim edildiyi 1939-cu ildən bəri daimi seriyaları olan "Detective Comics" və "Batman" seriyaları ilə yanaşı, Betmen, həm solo, həm də digər personajlarla birlikdə onlarla seriyalarda çıxış etməkdədir. Onun iştirak etdiyi süjet xətlərinin ümumi sayı 60-dan^[176], nəşrlərin sayı isə 7000-dən çoxdur ki, bu da ümumilikdə Supermen nəşrlərinin sayına bərabərdir.^[177]

Betmenin iştirak etdiyi daimi seriyaların xronologiya cədvəli

Mükafatlar

IGN tərəfindən 2011-ci ildə hazırlanmış "Bütün zamanların ən yaxşı komiks qəhrəmanları" siyahısında yalnız Supermendən geri qalan Betmen, ikinci yeri tutmuşdur.^[10]

Bütün tarixi boyunca Betmen çoxlu sayda mükafatlara layiq görülmüşdür ki, onlardan bəziləri aşağıdakı cəfvəldə göstərilmişdir:

Mükafat və nominasiyalar
İl	Mükafat	Kateqoriya	Nominant	Nəticə
1987	Kirbi mükafatı^[178]	Ən yaxşı fərdi buraxılış	Dark Knight № 1	Qazandı
		Ən yaxşı tamamlanmış seriya	Dark Knight	Qazandı
		Ən yaxşı qrafik albom	Dark Knight	Qazandı
		Ən yaxşı rəssamlar komandası	Dark Knight, Frenk Miller, Klaus Censen və Linn Verli	Qazandı
1989	Aysner mekafatı^[179]	Ən yaxşı qrafik albom	Batman: The Killing Joke	Qazandı
1989		Ən yaxşı yazıçı	Batman: The Killing Joke, Alan Mur	Qazandı
1992		Ən yaxşı rəssam	Batman: Judgement on Gotham, Saymon Baysli	Qazandı
1994		Ən yaxşı fərdi buraxılış	Batman Adventures: Mad Love	Qazandı
1995		Ən yaxşı fərdi buraxılış	Batman Adventures Holiday Special	Qazandı
1996		Gənc oxuyucular üçün ən yaxşı seriya	Batman & Robin Adventures	Qazandı
1996		Ən yaxşı rəssam	Batman: Manbat	Qazandı
1997		Ən yaxşı antologiya	Batman: Black and White	Qazandı
1997		Ən yaxşı qısa hekayə	«Heroes», Batman: Black & White	Qazandı
1998		Gənc auditoriya üçün ən yaxşı nəşr	Batman & Robin Adventures	Qazandı
1998		Ən yaxşı yeni qrafik albom	Batman & Superman Adventures: World’s Finest	Qazandı
1999		Ən yaxşı məhdud seriya	Batman: The Long Halloween	Qazandı
		Gənc auditoriya üçün ən yaxşı nəşr	Batman: The Gotham Adventures	Qazandı
		Ən yaxşı qrafik albom (təkrar nəşr)	Batman: The Long Halloween	Qazandı
2000		Ən yaxşı rəssam	Batman: War on Crime, Aleks Ross	Qazandı
2000		Ən yaxşı kitab üzü	Batman: No Man’s Land, Batman: Harley Quinn, Batman: War on Crime, Aleks Ross	Qazandı
2002		Ən yaxşı qrafika albom (təkrar nəşr)	Batman: Dark Victory	Qazandı
2003		Ən yaxşı qrafika albom (təkrar nəşr)	Batman: Black and White	Qazandı
2004		Ən yaxşı qrafika albom (təkrar nəşr)	Batman Adventures: Dangerous Dames and Demons	Qazandı
2007		Ən yaxşı məhdud seriya	Batman: Year 100	Qazandı
1989	Harvi mükafatı	Ən yaxşı rəssaç/qrafik/kolorist	Brayan Bollard, Co Hiqqins, Batman: The Killing Joke^[180]	Qazandı
1989		Ən yaxşı süjet (tək buraxılış)	Batman: The Killing Joke^[180]	Qazandı
1998		Ən yaxşı qrafik albom	Batman Black & White^[181]	Qazandı

İstinadlar

↑ ¹ ² Prospero. "50 years of Batman on film: how has his physique changed?" (ingilis). economist. 2016-03-28. 2016-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-24. Ironically, data collected by Moviepilot suggest that since Batman first appeared in feature-length films 50 years ago, Mr West has been the closest in physique to the Gotham crusader as specified in the comic books: 6'2" (1.88m) tall, and weighing 210 pounds (95kg).
↑ Bill Finger (w), Bob Kane (p). "The Case of the Chemical Syndicate" Detective Comics #27 (May 1939), DC Comics
↑ ¹ ² Beatty Scott, pp. 40—44
↑ Batman (vol. 1) #242 (June 1972)
↑ Detective Comics (vol. 1) #846 (September 2008)
↑ Mackeever, Samuel Anderson. Glimpses of Gotham ; and, City characters (2). New York: National Police Gazette Office. 1980. 2014-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-19.
↑ Steranko, Jim. The Steranko History of Comics. Reading, Pa.: Supergraphics. 1970. səh. 44. ISBN 0-517-50188-0.
↑ Pearson; Uricchio. "'I'm Not Fooled By That Cheap Disguise.'" p. 186.
↑ "The Big Question: What is the history of Batman, and why does he still appeal?". The Independent (ingilis). London. 22 июля 2008. 2008-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-19.
↑ ¹ ² "Batman — Top 100 Comic Book Heroes" (ingilis). IGN Entertainment. 2011-05-27. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Steranko, Jim. The Steranko History of Comics 1. Reading, PA: Supergraphics. 1970. ISBN 0-517-50188-0.
↑ Daniels (1999), p. 21, 23
↑ Havholm, Peter; Sandifer, Philip. "Corporate Authorship: A Response to Jerome Christensen". Critical Inquiry. 30 (1). 2003: 192. doi:10.1086/380810. ISSN 0093-1896.
↑ Biography by Joe Desris, in Batman Archives, Volume 3 (DC Comics, 1994), p. 223 ISBN 1-56389-099-2
↑ Daniels, Les. Batman: The Complete History. Chronicle Books. 1999. 21, 23. ISBN 0-8118-4232-0.
↑ ¹ ² Kane, Andrae, p. 41
↑ Boichel, Bill. Batman: Commodity as Myth: The Many Lives of the Batman: Critical Approaches to a Superhero and His Media. Routledge: London. 1991. 6–7. ISBN 0-85170-276-7.
↑ Kane, Andrae, p. 44
↑ Groth, Gary. "Jerry Robinson". The Comics Journal. 1 (271). 2005: 80–81. ISSN 0194-7869. 2009-05-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-22.
↑ Comic Book Artist № 3. зима 1999. TwoMorrows Publishing
↑ «Comic Book Interview Super Special: Batman» Fictioneer Press, 1989
↑ Wright, Bradford W. Comic Book Natio. Baltimore: Johns Hopkins. 2001. 19. ISBN 0-8018-7450-5.
↑ Daniels (1999), p. 29
↑ Bill Finger (w), Bob Kane (p), Sheldon Moldoff (i). "The Batman and How He Came to Be" Detective Comics 33: 1–2 (noyabr 1939), DC Comics
↑ Detective Comics #33 Arxivləşdirilib 2003-10-25 at the Wayback Machine (noyabr 1939), Grand Comics Database
↑ John Jefferson Darowski The Mythic Symbols of Batman Arxivləşdirilib 2010-12-25 at the Wayback Machine (ing.) dekabr 2007. 20 mart 2008.
↑ ¹ ² Wright, p. 17
↑ Daniels (1999), p. 38
↑ Daniels (2003), стр. 36
↑ ¹ ² Boichel, p. 9
↑ Wright, p. 59
↑ Strausbaugh, John. "ART; 60's Comics: Gloomy, Seedy, and Superior". The New York Times (ingilis). 2003-12-14. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Mooney, Joe. "It's No Joke: Comic Books May Help Kids Learn to Read". Seattle Post-Intelligencer. 1987-04-19. 2010-01-17 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Daniels (1999), p. 84
↑ Boichel, p. 13
↑ "In graphic terms…". The San Diego Union-Tribune (ingilis). 2006-07-17. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ York, Christopher. "All in the Family: Homophobia and Batman Comics in the 1950s". The International Journal of Comic Art. 2 (2). 2000: 100–110.
↑ Daniels (1999), p. 94
↑ Daniels (1999), p. 95
↑ Bill Finger (w), Sheldon Moldoff (p). "Gotham Gang Line-Up!" Detective Comics 328 (июнь 1964), DC Comics
↑ Benton, Mike. The Comic Book in America: An Illustrated History. Dallas: Taylor. 1989. 61. ISBN 0-87833-659-1.
↑ Wright, pg. 233
↑ Pearson, Roberta E.; Uricchio, William. Notes from the Batcave: An Interview with Dennis O’Neil: he Many Lives of the Batman: Critical Approaches to a Superhero and His Media. Routledge: London. 1991. 18. ISBN 0-85170-276-7.
↑ Daniels (1999), p. 140
↑ Boichel, p. 15
↑ Wright, p. 267
↑ Brad Stone. "Alan Moore Interview" (ingilis). Comic Book Resources. 22 октября 2001. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Pearson, Roberta E.; Uricchio, William. стр. 1
↑ Archive of Jonathan V. Last «Captain America, RIP» (ing.) The Wall Street Journal (13 mart 2007) Original page
↑ Review by Iann Robinson Arxiv surəti 14 yanvar 2009 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2009-01-14 at the Wayback Machine, Crave Online
↑ Review by William Gatevackes Arxivləşdirilib 2016-03-19 at the Wayback Machine (ing.) PopMatters, (10 fevral 2006)
↑ "Diamond's 2005 Year-End Sales Charts & Market Share" (http). newsarama.com (ingilis). 2006. 2006-05-25 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "July 2005 Sales Charts: All-Star Batman & Robin Lives Up To Its Name" (http). newsarama.com (ingilis). 2005. 2006-09-07 tarixində arxivləşdirilib.
↑ ¹ ² Phillips, Dan. "Grant Morrison's New Batman and Robin" (ingilis). IGN. 8 avqust 2009. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ George, Richard. "Morrison discusses Batman and Robin" (ingilis). IGN. 11 mart 2009. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Wilkins, Alasdair. "Batman Is Reborn…With A Vengeance". io9 (ingilis). Gawker Media. 2009-06-27. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Red Robin" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Birds of Prey" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman: The Dark Knight" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman, Inc" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batwoman" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "All New Batman: The Brave and the Bold, The" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman Beyond" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Alan Kistler. "SDCC 2011: DC Comics JUSTICE LEAGUE Panel" (ingilis). Newsarama. 22 июля 2011. 2012-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-28.
↑ Trunick, Austin. "Batman, Incorporated to return with a new #1 in 2012" (ingilis). 2011-07-08. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman | Official DC Character". DC (ingilis). 2024-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16.09.2024.
↑ Pearson, p. 185
↑ Pearson, p. 191
↑ Bill Finger (w), Bob Kane (p). "The Case of the Chemical Syndicate" Detective Comics #27 (май 1939), DC Comics
↑ "DC Calendar 1976" (ingilis). 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Bill Finger (w), Bob Kane (p). "The Batman Wars Against the Dirigible of Doom" Detective Comics #33 (ноябрь 1939), DC Comics
↑ Gardner Fox (w). All Star Comics 3 (qış 1940/41), DC Comics
↑ Paul Levitz (w), Joe Staton (p). "The Untold Origin of the Justice Society" DC Special 29 (avqust-sentyabr 1977), DC Comics
↑ Bill Finger (w), Bob Kane (p). Batman 7 (noyabr 1941), DC Comics
↑ Bill Finger (w), Sheldon Moldoff (p). "The First Batman" Detective Comics 235 (сентябрь 1956), DC Comics
↑ Edmond Hamilton (w), Dick Sprang (p). "When Batman Was Robin" Detective Comics 226 (декабрь 1955), DC Comics
↑ Miller, Frank. Batman: Year One. DC Comics. 1987. səh. 98. ISBN 1-85286-077-4.
↑ Max Allan Collins (w), Chris Warner (p). "Did Robin Die Tonight?" Batman 408 (iyun 1987), DC Comics
↑ Alan Grant (w), Norm Breyfogle (p). "Master of Fear" Batman 457 (dekabr 1990), DC Comics
↑ Dixon, Chuck et al. «Batman: Prodigal». Batman 512—514, Shadow of the Bat 32—34, Detective Comics 679—681, Robin 11—13. — New York: DC Comics, 1995. — ISBN 1563893347.
↑ Batman № 673
↑ Batman № 681
↑ James Robinson (w), Don Kramer (p). "Face the Face – Conclusion" Batman 654 (avqust 2006), DC Comics
↑ Brad Meltzer (w), Ed Benes (p). "The Tornado's Path" Justice League of America (vol. 2) 1 (avqust 2006), DC Comics
↑ Chuck Dixon (w), Julian Lopex (p). Batman and the Outsiders (vol. 2) 1 (noyabr 2007), DC Comics
↑ Tony Daniel (w). Battle for the Cowl #3 (may 2009), DC Comics
↑ Geoff Johns (w). Blackest Night #5 (yanvar 2010), DC Comics
↑ Grant Morrison (w). Batman and Robin #7 (yanvar 2010), DC Comics
↑ Grant Morrison (w). Batman and Robin #8 (fevral 2010), DC Comics
↑ ¹ ² Geddes, John. "Grant Morrison on return of original Batman". USA Today (ingilis). 2009-12-09. 2009-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-31.
↑ Segura, Alex. "DCU in 2010: The Return of Bruce Wayne hits in April". The Source (ingilis). DC Comics.com. 9 dekabr 2009. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman solicitations for May 2010 at DC's The Source" (ingilis). Dcu.blog.dccomics.com. 2010-02-11. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Pearson; Uricchio. «'I’m Not Fooled By That Cheap Disguise.'» p. 186
↑ Pearson; Uricchio. p. 23
↑ Daniels (1999), p. 31
↑ Pearson, p. 194
↑ "Hugo Strange (comic book character)" (ingilis). Comicvine.com. 2010-09-13. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Doug Moench (w), Mike Gustovich (p), Romeo Tanghal (i). "Part One: Robin and Batman" Batman 512 (ноябрь 1994), DC Comics
↑ Tony Daniel (w), Tony Daniel (p), Sandu Florea (i). "Last Man Standing" Batman: Battle for the Cowl 3 (июль 2009), DC Comics
↑ Doug Moench (w), Jim Aparo (a). "Killer's Bane" Batman 489 (февраль 1993), DC Comics
↑ Cronin, Brian. "Comic Book Urban Legends Revealed #146" (ingilis). Comic Book Resources. 2008-03-13. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Countdown to Adventure № 4
↑ Countdown № 21
↑ Matt Brady. "Grant Morrison: Final Crisis Exit Interview, Part 2" (ingilis). Newsarama. 2009-02-04. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Loeb, Jeph (w), McGuinness, Ed (p), Vines, Dexter (i). "Running Wild" Superman/Batman 3 (декабрь 2003), DC Comics
↑ ¹ ² Boichel, p. 8
↑ Boichel, p. 7
↑ Daniels (1995), стр. 138
↑ Mike Conray. 500 Great Comicbook Action Heroes. — Collins & Brown, 2002. — ISBN 1-84411-004-4.
↑ Grant Morrison (w), Howard Porter (p). "War of the Worlds" JLA 3 (март 1997), DC Comics
↑ ¹ ² Daniels (1999)
↑ Larry Ford. «Lighting and Color in the Depiction» in "Place, Power, Situation, and Spectacle: A Geography of Film" / Stuart C. Aitken, Leo Zonn, Leo E. Zon. — Rowman & Littlefield, 1994. — P. 132. — ISBN 0-8476-7826-1.
↑ Daniels (1999), чтр. 98
↑ Daniels (1999), pp. 159—60
↑ Wallace, Dan. The DC Comics Encyclopedia: Batman's Batarangs (ing.) / Dougall, Alastair. — New York: Dorling Kindersley, 2008. — P. 93. — ISBN 0-7566-4119-5.
↑ Daniels, Les. Batman: The Complete History. — Chronicle Books, 1999. — P. 29. — ISBN 0-8118-4232-0.
↑ Jimenez, Phil - The DC Comics Encyclopedia: Batmobile (неопр.) / Dougall, Alastair. — London: Dorling Kindersley, 2008. — səh. 34—35. — ISBN 0-7566-4119-5.
↑ "«Интересное о Бэтмене»" (rus). Igri-batman.ru. 2012-12-07. 2013-01-21 tarixində arxivləşdirilib.
↑ ""Telemarketers call Bloomberg's secure "bat phone", MSNBC, January 10, 2007" (ingilis). MSNBC. 2007-01-09. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ «Batman Timeline» Arxivləşdirilib 2006-10-23 at the Wayback Machine (ing.) Batman: Shadow of the Bat.
↑ "Batman: Yesterday, Today, And Beyond ~ The Batman Homepage ~ The Largest Batman Site on the Net!" (ingilis). Batmanytb.com. 2010-11-19. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Daniels, стр. 50, стр. 140
↑ Allan Holtz. "Obscurity of the Day: Batman". Stripper’s Guide (angol). magánkiadás. 2008-09-24. 2011-02-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2020. (#redundant_parameters)
↑ Finkelstein, David; Macfarlane, Ross. "Batman's big birthday". The Guardian (ingilis). London: Guardian News and Media Limited. 1999-03-15. 2008-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ "The Forbes Fictional 15, 2002" (ingilis). Forbes. 2002-09-13. 2020-12-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ "The Forbes Fictional 15, 2005" (ingilis). Forbes. 2005-12-01. 2017-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ "The Forbes Fictional 15, 2006" (ingilis). Forbes. 2006-11-20. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ "The Forbes Fictional 15, 2007" (ingilis). Forbes. 2007-12-11. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ "The Forbes Fictional 15, 2010" (ingilis). Forbes. 2010-04-13. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ "The Forbes Fictional 15 2011" (ingilis). Forbes. 2011-04-01. 2017-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ "The Forbes Fictional 15 2012" (ingilis). Forbes. 2012-23-04. 2013-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ David M. Ewalt. "The 2013 Forbes Fictional 15" (ingilis). Forbes. 2013-07-31. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
↑ Pisani, Joseph. "The Smartest Superheroes" (ingilis). www.businessweek.com. 2006. 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Entertainment Weekly's 20 All Time Coolest Heroes in Pop Culture" (ingilis). Entertainment Weekly. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "AFI's 100 Years… 100 Heroes and Villains" (PDF) (ingilis). afi.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
↑ "Batman, Superman comic books set records for sale price". The Washington Post (ingilis). 2010-02-27. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Brooker, p. 120
↑ Wertham, Fredric. Seduction of the Innocent. — Rinehart and Company, Inc., 1954. — P. 189—190
↑ Medhurst, Andy. «Batman, Deviance, and Camp.» The Many Lives of the Batman: Critical Approaches to a Superhero and His Media. — Routledge: London, 1991. — P. 150. — ISBN 0-85170-276-7.
↑ "Is Batman Gay?" (ingilis). 2005-12-28. 2011-05-23 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Sharrett, стр. 38
↑ "Bruce Wayne: Bachelor". Ninth Art: Andrew Wheeler Comment (ingilis). 2005-04-28 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Beatty, Bart. Don't Ask, Don't Tell: How Do You Illustrate an Academic Essay about Batman and Homosexuality? // The Comics Journal : magazine. — Fantagraphics Books, 2000. — No. 228. — P. 17—18.
↑ "Mark Chamberlain (American, 1967)" (ingilis). Artnet. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Gallery told to drop 'gay' Batman". BBC News (ingilis). BBC. 2005-08-19. 2013-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-20.
↑ "Gayest Comic Book Heroes". Out (ingilis). 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Gavin Edwards. "The Super Psyche". Playboy (ingilis). 2012-04-18. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Daniels (1999), p. 50
↑ ¹ ² Daniels (1999), p. 64
↑ Olsen, Lance Linguistic Pratfalls in Barthelme" Arxivləşdirilib 2015-11-06 at the Wayback Machine (ing.) South Atlantic Review 5.4 (1986), стр. 69-77.
↑ Neal Hefti. Batman Theme: From the Original TV Series (Beginning Band). — Alfred Pub Co, 1989. — səh. 130
↑ "The Kinks Discography — Batman Theme". Dave Emlen's Kinks Web Site. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Graeme McMillan. "Batman On Broadway: The Musical You'll Never See". io9. 2008-10-25. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman, The Musical: Memorial Site" (ingilis). 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "The Batman Live World Arena Tour is Coming" (ingilis). SuperHeroHype. 2010-11-07. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Bat-Manga!" (ingilis). Pantheon Books. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Bat-Manga!". The New Yorker (ingilis). The New Yorker. 2008-11-03. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Fansite For Batman Comics, Toys, Figures, News and more!" (ingilis). Batman YTB. 2010-06-23. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman Action Figures & Collectibles" (ingilis). Hot Toys and Action Figures. 2011-07-12 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman Action Figures & Dolls Database @ Batman: Yesterday, Today, & Beyond" (ingilis). Batmanytb.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ ""Batman Adventure — The Ride 2 (Warner Bros. Movie World)" (ingilis). Database Entry. Parkz: Theme Parks. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Marden, Duane. "Batman la Fuga (Parque Warner Madrid)". Database Entry. Roller Coaster DataBase. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Our History: Batman Adventure — The Ride" (#bad_url) (ingilis). Movieworld.com. 2008-07-21 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Bruce Wayne: The Series That Never Was" (ingilis). Kryptonsite.com. 2005-06-15. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Collura, Scott. "Bruce Wayne: The Series — The Batman show that almost was…" (ingilis). IGN. 2008-07-10. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman (1989)" (ingilis). BoxOfficeMojo.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Batman Dracula — Internet Movie Database saytında
↑ «The Making of Grayson» Arxivləşdirilib 2010-12-26 at the Wayback Machine (ing.) Online Entertainment Magazine, 2005-05-24.
↑ "Robin's Big Date (Short 2005) - Release info - IMDb" – www.imdb.com vasitəsilə.
↑ "All Time Domestic Box Office Results" (ingilis). BoxOfficeMojo.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Opening Weekends" (ingilis). BoxOfficeMojo.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Егоров, Алексей. "Сиквел «Бэтмена» с Робертом Паттинсоном сдвинули на 2 октября 2026 года". «Kanobu» (rus). 2024-03-12. 2024-03-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-13.
↑ Boichel, pg. 14
↑ "Batman". Crash (ingilis). Newsfield Publications Ltd. 1986-05. 2017-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-27.
↑ Smith, Martin. "Batman". MobyGames (ingilis). MobyGames. 2008-02-28 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman story arcs" (ingilis). Comicvine. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Batman comic books issues cover" (ingilis). Comicvine. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "1987 Jack Kirby Awards" (ingilis). Hahnlibrary.net. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "Will Eisner Comic Industry Award: Summary of Winners" (ingilis). Hahnlibrary.net. 2012-05-21 tarixində arxivləşdirilib.
↑ ¹ ² "1989 Harvey Award Nominees and Winners" (ingilis). Hahnlibrary.net. 2012-05-21 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "1998 Harvey Award Nominees and Winners" (ingilis). Hahnlibrary.net. 2012-05-21 tarixində arxivləşdirilib.

Ədəbiyyat

Beatty, Scott. The Batman Handbook: The Ultimate Training Manual. Quirk Books. 2005. ISBN 978-1-59474-023-7.
Daniels, Les. Batman: The Complete History. Chronicle Books. 1999. ISBN 978-0-8118-2470-5.
Daniels, Les. DC Comics: Sixty Years of the World's Favorite Comic Book Heroes. Bulfinch. 1995. ISBN 978-0-8212-2076-4.
Jones, Gerard. Men of Tomorrow: Geeks, Gangsters, and the Birth of the Comic Book. Basic Books. 1995. ISBN 978-0-465-03657-8.
Pearson, Roberta E.; Uricchio, William (editors). The Many Lives of the Batman: Critical Approaches to a Superhero and His Media. London: Routledge. 1991. ISBN 978-0-85170-276-6.
Wright, Bradford W. Comic Book Nation: The Transformation of Youth Culture in America. The Johns Hopkins University Press. 2001. ISBN 978-0-8018-6514-5.

Xarici keçidlər

Rəsmi sayt
Earth-1 Batman Index ^{[ölü keçid]}
Earth-2 Batman Index Arxivləşdirilib 2012-12-09 at Archive.today
Post-Crisis Batman Index ^{[ölü keçid]}
Batman Bio at the Unofficial Guide to the DC Universe Arxivləşdirilib 2012-11-30 at the Wayback Machine
Batman (1940 - present) Comics Inventory Arxivləşdirilib 2021-04-20 at the Wayback Machine

[prospero-1] ¹ ² Prospero. "50 years of Batman on film: how has his physique changed?" (ingilis). economist. 2016-03-28. 2016-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-24. Ironically, data collected by Moviepilot suggest that since Batman first appeared in feature-length films 50 years ago, Mr West has been the closest in physique to the Gotham crusader as specified in the comic books: 6'2" (1.88m) tall, and weighing 210 pounds (95kg).

[2] Bill Finger (w), Bob Kane (p). "The Case of the Chemical Syndicate" Detective Comics #27 (May 1939), DC Comics

[dc-ency-3] ¹ ² Beatty Scott, pp. 40—44

[4] Batman (vol. 1) #242 (June 1972)

[5] Detective Comics (vol. 1) #846 (September 2008)

[6] Mackeever, Samuel Anderson. Glimpses of Gotham ; and, City characters (2). New York: National Police Gazette Office. 1980. 2014-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-19.

[7] Steranko, Jim. The Steranko History of Comics. Reading, Pa.: Supergraphics. 1970. səh. 44. ISBN 0-517-50188-0.

[8] Pearson; Uricchio. "'I'm Not Fooled By That Cheap Disguise.'" p. 186.

[9] "The Big Question: What is the history of Batman, and why does he still appeal?". The Independent (ingilis). London. 22 июля 2008. 2008-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-19.

[autogenerated2-10] ¹ ² "Batman — Top 100 Comic Book Heroes" (ingilis). IGN Entertainment. 2011-05-27. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[11] Steranko, Jim. The Steranko History of Comics 1. Reading, PA: Supergraphics. 1970. ISBN 0-517-50188-0.

[12] Daniels (1999), p. 21, 23

[13] Havholm, Peter; Sandifer, Philip. "Corporate Authorship: A Response to Jerome Christensen". Critical Inquiry. 30 (1). 2003: 192. doi:10.1086/380810. ISSN 0093-1896.

[Archives_3-14] Biography by Joe Desris, in Batman Archives, Volume 3 (DC Comics, 1994), p. 223 ISBN 1-56389-099-2

[15] Daniels, Les. Batman: The Complete History. Chronicle Books. 1999. 21, 23. ISBN 0-8118-4232-0.

[autogenerated1-16] ¹ ² Kane, Andrae, p. 41

[17] Boichel, Bill. Batman: Commodity as Myth: The Many Lives of the Batman: Critical Approaches to a Superhero and His Media. Routledge: London. 1991. 6–7. ISBN 0-85170-276-7.

[creation-18] Kane, Andrae, p. 44

[19] Groth, Gary. "Jerry Robinson". The Comics Journal. 1 (271). 2005: 80–81. ISSN 0194-7869. 2009-05-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-22.

[20] Comic Book Artist № 3. зима 1999. TwoMorrows Publishing

[21] «Comic Book Interview Super Special: Batman» Fictioneer Press, 1989

[22] Wright, Bradford W. Comic Book Natio. Baltimore: Johns Hopkins. 2001. 19. ISBN 0-8018-7450-5.

[vapzdg-23] Daniels (1999), p. 29

[24] Bill Finger (w), Bob Kane (p), Sheldon Moldoff (i). "The Batman and How He Came to Be" Detective Comics 33: 1–2 (noyabr 1939), DC Comics

[25] Detective Comics #33 Arxivləşdirilib 2003-10-25 at the Wayback Machine (noyabr 1939), Grand Comics Database

[26] John Jefferson Darowski The Mythic Symbols of Batman Arxivləşdirilib 2010-12-25 at the Wayback Machine (ing.) dekabr 2007. 20 mart 2008.

[Wright_p17-27] ¹ ² Wright, p. 17

[28] Daniels (1999), p. 38

[29] Daniels (2003), стр. 36

[Boichel_p9-30] ¹ ² Boichel, p. 9

[31] Wright, p. 59

[Strausbaugh-32] Strausbaugh, John. "ART; 60's Comics: Gloomy, Seedy, and Superior". The New York Times (ingilis). 2003-12-14. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[Mooney-33] Mooney, Joe. "It's No Joke: Comic Books May Help Kids Learn to Read". Seattle Post-Intelligencer. 1987-04-19. 2010-01-17 tarixində arxivləşdirilib.

[34] Daniels (1999), p. 84

[35] Boichel, p. 13

[36] "In graphic terms…". The San Diego Union-Tribune (ingilis). 2006-07-17. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[37] York, Christopher. "All in the Family: Homophobia and Batman Comics in the 1950s". The International Journal of Comic Art. 2 (2). 2000: 100–110.

[38] Daniels (1999), p. 94

[39] Daniels (1999), p. 95

[40] Bill Finger (w), Sheldon Moldoff (p). "Gotham Gang Line-Up!" Detective Comics 328 (июнь 1964), DC Comics

[41] Benton, Mike. The Comic Book in America: An Illustrated History. Dallas: Taylor. 1989. 61. ISBN 0-87833-659-1.

[42] Wright, pg. 233

[43] Pearson, Roberta E.; Uricchio, William. Notes from the Batcave: An Interview with Dennis O’Neil: he Many Lives of the Batman: Critical Approaches to a Superhero and His Media. Routledge: London. 1991. 18. ISBN 0-85170-276-7.

[44] Daniels (1999), p. 140

[45] Boichel, p. 15

[46] Wright, p. 267

[47] Brad Stone. "Alan Moore Interview" (ingilis). Comic Book Resources. 22 октября 2001. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[introduction-48] Pearson, Roberta E.; Uricchio, William. стр. 1

[49] Archive of Jonathan V. Last «Captain America, RIP» (ing.) The Wall Street Journal (13 mart 2007) Original page

[50] Review by Iann Robinson Arxiv surəti 14 yanvar 2009 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2009-01-14 at the Wayback Machine, Crave Online

[51] Review by William Gatevackes Arxivləşdirilib 2016-03-19 at the Wayback Machine (ing.) PopMatters, (10 fevral 2006)

[52] "Diamond's 2005 Year-End Sales Charts & Market Share" (http). newsarama.com (ingilis). 2006. 2006-05-25 tarixində arxivləşdirilib.

[53] "July 2005 Sales Charts: All-Star Batman & Robin Lives Up To Its Name" (http). newsarama.com (ingilis). 2005. 2006-09-07 tarixində arxivləşdirilib.

[comics.ign.com-54] ¹ ² Phillips, Dan. "Grant Morrison's New Batman and Robin" (ingilis). IGN. 8 avqust 2009. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[Interview-55] George, Richard. "Morrison discusses Batman and Robin" (ingilis). IGN. 11 mart 2009. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[io9-56] Wilkins, Alasdair. "Batman Is Reborn…With A Vengeance". io9 (ingilis). Gawker Media. 2009-06-27. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[57] "Red Robin" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[58] "Birds of Prey" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[59] "Batman: The Dark Knight" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[60] "Batman, Inc" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[61] "Batwoman" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[62] "All New Batman: The Brave and the Bold, The" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[63] "Batman Beyond" (ingilis). Comics.org. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[64] Alan Kistler. "SDCC 2011: DC Comics JUSTICE LEAGUE Panel" (ingilis). Newsarama. 22 июля 2011. 2012-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-28.

[65] Trunick, Austin. "Batman, Incorporated to return with a new #1 in 2012" (ingilis). 2011-07-08. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[66] "Batman | Official DC Character". DC (ingilis). 2024-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16.09.2024.

[67] Pearson, p. 185

[pearson_pg_191-68] Pearson, p. 191

[69] Bill Finger (w), Bob Kane (p). "The Case of the Chemical Syndicate" Detective Comics #27 (май 1939), DC Comics

[70] "DC Calendar 1976" (ingilis). 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[71] Bill Finger (w), Bob Kane (p). "The Batman Wars Against the Dirigible of Doom" Detective Comics #33 (ноябрь 1939), DC Comics

[72] Gardner Fox (w). All Star Comics 3 (qış 1940/41), DC Comics

[73] Paul Levitz (w), Joe Staton (p). "The Untold Origin of the Justice Society" DC Special 29 (avqust-sentyabr 1977), DC Comics

[74] Bill Finger (w), Bob Kane (p). Batman 7 (noyabr 1941), DC Comics

[75] Bill Finger (w), Sheldon Moldoff (p). "The First Batman" Detective Comics 235 (сентябрь 1956), DC Comics

[76] Edmond Hamilton (w), Dick Sprang (p). "When Batman Was Robin" Detective Comics 226 (декабрь 1955), DC Comics

[77] Miller, Frank. Batman: Year One. DC Comics. 1987. səh. 98. ISBN 1-85286-077-4.

[78] Max Allan Collins (w), Chris Warner (p). "Did Robin Die Tonight?" Batman 408 (iyun 1987), DC Comics

[79] Alan Grant (w), Norm Breyfogle (p). "Master of Fear" Batman 457 (dekabr 1990), DC Comics

[80] Dixon, Chuck et al. «Batman: Prodigal». Batman 512—514, Shadow of the Bat 32—34, Detective Comics 679—681, Robin 11—13. — New York: DC Comics, 1995. — ISBN 1563893347.

[81] Batman № 673

[82] Batman № 681

[83] James Robinson (w), Don Kramer (p). "Face the Face – Conclusion" Batman 654 (avqust 2006), DC Comics

[84] Brad Meltzer (w), Ed Benes (p). "The Tornado's Path" Justice League of America (vol. 2) 1 (avqust 2006), DC Comics

[85] Chuck Dixon (w), Julian Lopex (p). Batman and the Outsiders (vol. 2) 1 (noyabr 2007), DC Comics

[86] Tony Daniel (w). Battle for the Cowl #3 (may 2009), DC Comics

[87] Geoff Johns (w). Blackest Night #5 (yanvar 2010), DC Comics

[88] Grant Morrison (w). Batman and Robin #7 (yanvar 2010), DC Comics

[89] Grant Morrison (w). Batman and Robin #8 (fevral 2010), DC Comics

[USAToday-90] ¹ ² Geddes, John. "Grant Morrison on return of original Batman". USA Today (ingilis). 2009-12-09. 2009-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-31.

[Source-91] Segura, Alex. "DCU in 2010: The Return of Bruce Wayne hits in April". The Source (ingilis). DC Comics.com. 9 dekabr 2009. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[SourceBatmanMay-92] "Batman solicitations for May 2010 at DC's The Source" (ingilis). Dcu.blog.dccomics.com. 2010-02-11. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[pearson_pg_186-93] Pearson; Uricchio. «'I’m Not Fooled By That Cheap Disguise.'» p. 186

[94] Pearson; Uricchio. p. 23

[95] Daniels (1999), p. 31

[96] Pearson, p. 194

[97] "Hugo Strange (comic book character)" (ingilis). Comicvine.com. 2010-09-13. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[98] Doug Moench (w), Mike Gustovich (p), Romeo Tanghal (i). "Part One: Robin and Batman" Batman 512 (ноябрь 1994), DC Comics

[99] Tony Daniel (w), Tony Daniel (p), Sandu Florea (i). "Last Man Standing" Batman: Battle for the Cowl 3 (июль 2009), DC Comics

[100] Doug Moench (w), Jim Aparo (a). "Killer's Bane" Batman 489 (февраль 1993), DC Comics

[cbrkf-101] Cronin, Brian. "Comic Book Urban Legends Revealed #146" (ingilis). Comic Book Resources. 2008-03-13. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[102] Countdown to Adventure № 4

[103] Countdown № 21

[104] Matt Brady. "Grant Morrison: Final Crisis Exit Interview, Part 2" (ingilis). Newsarama. 2009-02-04. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[105] Loeb, Jeph (w), McGuinness, Ed (p), Vines, Dexter (i). "Running Wild" Superman/Batman 3 (декабрь 2003), DC Comics

[Boichel_p8-106] ¹ ² Boichel, p. 8

[107] Boichel, p. 7

[138D-108] Daniels (1995), стр. 138

[109] Mike Conray. 500 Great Comicbook Action Heroes. — Collins & Brown, 2002. — ISBN 1-84411-004-4.

[110] Grant Morrison (w), Howard Porter (p). "War of the Worlds" JLA 3 (март 1997), DC Comics

[A1-111] ¹ ² Daniels (1999)

[112] Larry Ford. «Lighting and Color in the Depiction» in "Place, Power, Situation, and Spectacle: A Geography of Film" / Stuart C. Aitken, Leo Zonn, Leo E. Zon. — Rowman & Littlefield, 1994. — P. 132. — ISBN 0-8476-7826-1.

[113] Daniels (1999), чтр. 98

[114] Daniels (1999), pp. 159—60

[115] Wallace, Dan. The DC Comics Encyclopedia: Batman's Batarangs (ing.) / Dougall, Alastair. — New York: Dorling Kindersley, 2008. — P. 93. — ISBN 0-7566-4119-5.

[116] Daniels, Les. Batman: The Complete History. — Chronicle Books, 1999. — P. 29. — ISBN 0-8118-4232-0.

[117] Jimenez, Phil - The DC Comics Encyclopedia: Batmobile (неопр.) / Dougall, Alastair. — London: Dorling Kindersley, 2008. — səh. 34—35. — ISBN 0-7566-4119-5.

[118] "«Интересное о Бэтмене»" (rus). Igri-batman.ru. 2012-12-07. 2013-01-21 tarixində arxivləşdirilib.

[119] ""Telemarketers call Bloomberg's secure "bat phone", MSNBC, January 10, 2007" (ingilis). MSNBC. 2007-01-09. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[120] «Batman Timeline» Arxivləşdirilib 2006-10-23 at the Wayback Machine (ing.) Batman: Shadow of the Bat.

[121] "Batman: Yesterday, Today, And Beyond ~ The Batman Homepage ~ The Largest Batman Site on the Net!" (ingilis). Batmanytb.com. 2010-11-19. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[122] Daniels, стр. 50, стр. 140

[123] Allan Holtz. "Obscurity of the Day: Batman". Stripper’s Guide (angol). magánkiadás. 2008-09-24. 2011-02-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2020. (#redundant_parameters)

[124] Finkelstein, David; Macfarlane, Ross. "Batman's big birthday". The Guardian (ingilis). London: Guardian News and Media Limited. 1999-03-15. 2008-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[125] "The Forbes Fictional 15, 2002" (ingilis). Forbes. 2002-09-13. 2020-12-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[126] "The Forbes Fictional 15, 2005" (ingilis). Forbes. 2005-12-01. 2017-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[127] "The Forbes Fictional 15, 2006" (ingilis). Forbes. 2006-11-20. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[128] "The Forbes Fictional 15, 2007" (ingilis). Forbes. 2007-12-11. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[129] "The Forbes Fictional 15, 2010" (ingilis). Forbes. 2010-04-13. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[130] "The Forbes Fictional 15 2011" (ingilis). Forbes. 2011-04-01. 2017-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[131] "The Forbes Fictional 15 2012" (ingilis). Forbes. 2012-23-04. 2013-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[132] David M. Ewalt. "The 2013 Forbes Fictional 15" (ingilis). Forbes. 2013-07-31. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.

[133] Pisani, Joseph. "The Smartest Superheroes" (ingilis). www.businessweek.com. 2006. 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib.

[134] "Entertainment Weekly's 20 All Time Coolest Heroes in Pop Culture" (ingilis). Entertainment Weekly. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[135] "AFI's 100 Years… 100 Heroes and Villains" (PDF) (ingilis). afi.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF).

[136] "Batman, Superman comic books set records for sale price". The Washington Post (ingilis). 2010-02-27. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[137] Brooker, p. 120

[138] Wertham, Fredric. Seduction of the Innocent. — Rinehart and Company, Inc., 1954. — P. 189—190

[139] Medhurst, Andy. «Batman, Deviance, and Camp.» The Many Lives of the Batman: Critical Approaches to a Superhero and His Media. — Routledge: London, 1991. — P. 150. — ISBN 0-85170-276-7.

[140] "Is Batman Gay?" (ingilis). 2005-12-28. 2011-05-23 tarixində arxivləşdirilib.

[141] Sharrett, стр. 38

[142] "Bruce Wayne: Bachelor". Ninth Art: Andrew Wheeler Comment (ingilis). 2005-04-28 tarixində arxivləşdirilib.

[143] Beatty, Bart. Don't Ask, Don't Tell: How Do You Illustrate an Academic Essay about Batman and Homosexuality? // The Comics Journal : magazine. — Fantagraphics Books, 2000. — No. 228. — P. 17—18.

[144] "Mark Chamberlain (American, 1967)" (ingilis). Artnet. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[145] "Gallery told to drop 'gay' Batman". BBC News (ingilis). BBC. 2005-08-19. 2013-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-20.

[146] "Gayest Comic Book Heroes". Out (ingilis). 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[allmusic-147] Gavin Edwards. "The Super Psyche". Playboy (ingilis). 2012-04-18. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[148] Daniels (1999), p. 50

[Dan99p64-149] ¹ ² Daniels (1999), p. 64

[150] Olsen, Lance Linguistic Pratfalls in Barthelme" Arxivləşdirilib 2015-11-06 at the Wayback Machine (ing.) South Atlantic Review 5.4 (1986), стр. 69-77.

[151] Neal Hefti. Batman Theme: From the Original TV Series (Beginning Band). — Alfred Pub Co, 1989. — səh. 130

[152] "The Kinks Discography — Batman Theme". Dave Emlen's Kinks Web Site. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[153] Graeme McMillan. "Batman On Broadway: The Musical You'll Never See". io9. 2008-10-25. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[154] "Batman, The Musical: Memorial Site" (ingilis). 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[155] "The Batman Live World Arena Tour is Coming" (ingilis). SuperHeroHype. 2010-11-07. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[PantheonManga-156] "Bat-Manga!" (ingilis). Pantheon Books. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[TheNewYorker-157] "Bat-Manga!". The New Yorker (ingilis). The New Yorker. 2008-11-03. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[158] "Fansite For Batman Comics, Toys, Figures, News and more!" (ingilis). Batman YTB. 2010-06-23. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[159] "Batman Action Figures & Collectibles" (ingilis). Hot Toys and Action Figures. 2011-07-12 tarixində arxivləşdirilib.

[160] "Batman Action Figures & Dolls Database @ Batman: Yesterday, Today, & Beyond" (ingilis). Batmanytb.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[161] ""Batman Adventure — The Ride 2 (Warner Bros. Movie World)" (ingilis). Database Entry. Parkz: Theme Parks. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[162] Marden, Duane. "Batman la Fuga (Parque Warner Madrid)". Database Entry. Roller Coaster DataBase. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[163] "Our History: Batman Adventure — The Ride" (#bad_url) (ingilis). Movieworld.com. 2008-07-21 tarixində arxivləşdirilib.

[164] "Bruce Wayne: The Series That Never Was" (ingilis). Kryptonsite.com. 2005-06-15. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[165] Collura, Scott. "Bruce Wayne: The Series — The Batman show that almost was…" (ingilis). IGN. 2008-07-10. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[166] "Batman (1989)" (ingilis). BoxOfficeMojo.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[167] Batman Dracula — Internet Movie Database saytında

[168] «The Making of Grayson» Arxivləşdirilib 2010-12-26 at the Wayback Machine (ing.) Online Entertainment Magazine, 2005-05-24.

[169] "Robin's Big Date (Short 2005) - Release info - IMDb" – www.imdb.com vasitəsilə.

[170] "All Time Domestic Box Office Results" (ingilis). BoxOfficeMojo.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[171] "Opening Weekends" (ingilis). BoxOfficeMojo.com. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[Oct2026Release-172] Егоров, Алексей. "Сиквел «Бэтмена» с Робертом Паттинсоном сдвинули на 2 октября 2026 года". «Kanobu» (rus). 2024-03-12. 2024-03-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-13.

[173] Boichel, pg. 14

[Crash1-174] "Batman". Crash (ingilis). Newsfield Publications Ltd. 1986-05. 2017-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-27.

[MobyGames-175] Smith, Martin. "Batman". MobyGames (ingilis). MobyGames. 2008-02-28 tarixində arxivləşdirilib.

[176] "Batman story arcs" (ingilis). Comicvine. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[177] "Batman comic books issues cover" (ingilis). Comicvine. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[178] "1987 Jack Kirby Awards" (ingilis). Hahnlibrary.net. 2012-05-20 tarixində arxivləşdirilib.

[179] "Will Eisner Comic Industry Award: Summary of Winners" (ingilis). Hahnlibrary.net. 2012-05-21 tarixində arxivləşdirilib.

[harvey-180] ¹ ² "1989 Harvey Award Nominees and Winners" (ingilis). Hahnlibrary.net. 2012-05-21 tarixində arxivləşdirilib.

[181] "1998 Harvey Award Nominees and Winners" (ingilis). Hahnlibrary.net. 2012-05-21 tarixində arxivləşdirilib.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

Betmen
ing. Batman
"Batman №608" buraxılışının üz qabığından olan təsvir. Rəssam: Cim Li, konturçu: Skott Vilyams.
Nəşriyyat	DC Comics
Yayım tarixi	"Detektiv komiksləri" #27 (may, 1939)
Yaradıcı(lar)	Bill Finger Bob Keyn
Xüsusiyyətlər
Əsl adı	Brüs Ueyn
Doğum yeri	Qotem-Siti^[d]
Cinsiyyəti	kişi
Boyu	188 sm^[1]
Çəkisi	95 kq^[1]
Göz rəngi	mavi
Saç rəngi	qara
Növü	insan
Vətəndaşlıq	ABŞ
Təhsili	Kembric Universiteti, Paris Universiteti
Komiks bioqrafiyası
Kainat	yaxşı
Üzvlükləri	Betmen ailəsi Ədalət Liqası Yadlar Birləşdirilmiş Betmen Bütün Millətlərin Betmenləri
Partnyorları	Alfred Penniuort Robin Betgörl Ceyms Qordon Pişik-qadın Supermen
Düşmənləri	Cinayətkarlar, hakimiyyətin satqın nümayəndələri. Supercanilər: Coker, İki simalı, Pinqvin, Zəhərli Sarmaşıq, Cənab Friz, Uyuq, Gilüzlü və digərləri
Ləqəbləri	Qara cəngavər Qotem mühafizəçisi Detektiv Houk Tomas Kviqli Frenk Dikson
Gücləri	Dahilik səviyyəsində olan intellekt, elmin bir çox sahələrində geniş biliklər Dünyanın ən yaxşı xəfiyyəsi İnsanın fiziki inkişafının pik səviyyəsi Dünyanın bir çox döyüş sənətinin ustası Maskalanmanın və gizliliyin ustası İradənin böyük gücü Böyük maliyyə imkanları Yüksəktexnoloji qurğulara giriş Zirəklik və diribaşlıq Təzyiq və qorxutma ustası Bacarıqlı qılıncoynadan Sərrast atıcı Qaçış bacarığı
Silahları	Yarasa bumeranqlar