Serb üsyanları

Serbiya üsyanları – 19-cu əsrin əvvəllərində Serblərin Osmanlı Dövlətinə qarşı başladıqları və 1878-ci ildə Serbiyanın müstəqilliyi ilə nəticələnmiş üsyan.

Osmanlı Serbləri

Tarixən Serbiya ərazisinin Osmanlı Dövlətinə qatılması 14-cü əsrdə başlamış 15-ci əsrin ortalarında başa çatmışdır.Osmanlı Dövləti Serb Knyazlığı ilə 1371-ci ildə apardığı Çirmən döyüşü və 1389-cu ildəki I Kosova Müharibəsinin Serblərin məğlubiyyəti ilə nəticələnməsi Serbləri zəiflətmiş və bir çox Serbiya ərazisinin Osmanlılara keçməsinə səbəb olmuşdur.

Osmanlı dövründə Serblərdən yığım üsulu dövlətin yüksək pillələrinə çatmış bir çox dövlət adamı mövcuddur. Bunlardan ən mühümü, şübhəsiz, yüksəlmə dövründə əvvəl donanma komandiri və sonra da 14 illik müddətlə sədrəzəmlik etmiş olan Sokollu Məmməd Paşadır.

Üsyanın səbəbləri

Serbiya üsyanlarının səbəbləri arasında aşağıdakılar göstərilə bilər:

Rusiya və Avstriyanın qızışdırmaları,
17-ci əsrdə Osmanlı idarəçiliyindəki nüfuz zəifliyi,
Serbiyadakı yeniçərilərin xalqa yaxşı davranmaması,
Fransa İnqilabından sonra ortaya çıxan millətçilik cərəyanları,
Osmanlı-Avstriya müharibələri zamanı Serbiya ərazilərinin müharibə sahəsi halına gəlməsidir.

1804 və 1805-ci il üsyanları

19-cu əsr əvvəllərində Avstriya və Rusiya, Serbiyada xalqı Osmanlı hakimiyyətinə qarşı təxribat siyasəti həyata keçirməyə başlamışdılar.Həmçinin buradakı yeniçərilər Müsəlman və Xristian xalqa qarşı çox pis hərəkət edərək xalqın əməlli-başlı zəhləsini tökürdülər.Bu şəraitdə Serblər adi bir çoban olan Qara Yorkun başçılığı ilə üsyan qaldırdılar.

Ruslardan da aldığı dəstəklə Qara Yorkun 13 Dekabr 1806-cı ildə Belqrada girdi.1806-1812 Osmanlı-Rus Müharibəsi gedişində Belqrad Qara Yorkunun rəhbərlik etdiyi üsyançıların əlində qaldı.Osmanlı dövləti və Rusiya arasında imzalanan Buxarest sülh müqaviləsi ilə Serblərə bəzi imtiyazlar verildi.Osmanlılar Ruslarla bağlanan sülhdən sonra Serbiyadakı üsyançıları məğlub edərək Belqradı yenidən ələ keçirdilər.Qara Yorku 21 Sentyabr 1813-cü ildə digər üsyançılarla birlikdə canını xilas etmək üçün Avstriyaya qaçdı. Beləliklə, ilk Serb üsyanı məğlubiyyətlə başa çatdı.^[1] Müstəqilliklərini qazanmaq istəyən Serblər 1814-ci ildəki Vyana konqresinə bir heyət göndərdilər. Ancaq bir nəticə vermədiyi üçün 1815-ci ildə Miloş Obrenoviçin liderliyi altında ikinci bir qiyam başladı və hərəkətləri Ruslar tərəfindən dəstəkləndi.Bu üsyan da uğursuz oldu, amma 1817-ci ildə Rusiya ilə yeni bir müharibə istəməyən və bölgəyə yönəlik mümkün bir Rus müdaxiləsinə mane olmaq istəyən Osmanlı Dövləti Serblərə bəzi muxtariyyət hüququ verməyə razı oldu.Osmanlı valisi Maraşlı Əli Paşa Miloş Obrenoviçle razılığa gələrək Serbiyanın daxili işlərində müstəqil olmasını təmin etdi.1828-1829 Osmanlı-Rus Müharibəsində məğlub olan Osmanlılar Ruslarla imzaladıqları Ədirnə müqaviləsi ilə Serbiyanın yarı müstəqil bir hala gəlməsini qəbul etdilər.1830 və 1833-ci illərdə Osmanlı padşahı II. Mahmudun imzaladığı Xətti Şəriflərlə Miloş Obrenoviçin əlindəki torpaqlar artırılıb və özü Osmanlılar tərəfindən rəsmən Serbiya şahzadəsi kimi tanınıb.

Serbiyanın müstəqilliyi

Əslində müvəqqəti də olsa ilk müstəqilliyi qazanan Serblər olmuşdu. 1804-cü ildən 1813-cü ilə qədərlik bir müddətdə - Birinci serb qiyamında Serblər Osmanlı dövlətindən müstəqil olmuşdular. Yeniçəri dayıların İstanbuldan nisbi müstəqilliklə keyfen idarə etdiyi və Serbiya üçün ağılsız baş verəcək bir yer olmayan Serbiyanın müstəqilliyi 1813-cü ilə qədər davam etmişdir. 1821-ci ildə Yunanıstan Moreya yarımadasında müstəqil olmuşdur. Serbiya və çıxışlar qədər acı və təsirli olmasa da, Yunanıstanın müstəqil olmasının səbəbi Qərbdən gördüyü köməkdir. Serbiyadakı çıxışlar 1830-cu ildə Serbiyanın yarımmüstəqil olmasına yol açmışdır. Yenə Qərbin dəstəyi ilə 1867-ci ildə son Osmanlı qüvvələridə ölkədən çəkilirlər. Serblərin qurduğu Serbiya knyazlığı bir müddət Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında yaşamışdır. 1839-ci ilə qədər Serbiyanı Miloş Obrenoviç idarə etmişdir. Sonra yerini oğlanları Milan Obrenoviç və Mixayilo Obrenoviçə buraxmışdır. 1842-ci ildə Mixayilo Obrenoviç bir üsyan nəticəsində taxtdan endirilmiş və Qara Konqresinin kiçik oğlu Aleksandr Karaorevi taxta çıxdı. 1858-ci ildə Aleksandr Karaorevi taxtdan endiriləndə 78 yaşlı Miloş Obrenoviç ilk knyazlığından 19 il sonra ikinci dəfə taxta çıxdı.1860-ci ildən ölənə qədər Serbiyanın şahzadəsi olaraq qaldı.Miloş Obrenoviçin ölümündən sonra nəvələri Serbiya Knyazı olaraq Serbiyanı idarə etməyə davam etdilər.1867-ci ilə qədər Osmanlılar Belqradda əsgər birliyi saxlamağa davam edirdilər.Ancaq Osmanlılar 1877-1878-ci illər Osmanlı-Rus müharibəsini uduzanda Ruslarla imzaladıqları Berlin Sazişi ilə Serbiyaya tam müstəqilliyini verməyə məcbur oldular.1882-ci ildə Serbiya Krallığı elan edilib. Miloş Obrenoviçin nəvələri də özlərini Serbiya kralı elan etdilər.Bu krallıq 1918-ci ildə Yuqoslaviya qurulana qədər ayaqda qaldı.

İstinadlar

↑ https://web.archive.org/web/20120306131543/http://www.ius.bg.ac.rs/Anali/A2010-1/abstract2010-1.htm

^[1] ^[2] ^[3]

↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-22.
↑ https://books.google.az/books?id=Cz7pbGvCqhwC&pg=PA147&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
↑ https://web.archive.org/web/20120306131543/http://www.ius.bg.ac.rs/Anali/A2010-1/abstract2010-1.htm

[1] ttps://web.archive.org/web/20120306131543/http://www.ius.bg.ac.rs/Anali/A2010-1/abstract2010-1.htm

[2] "Arxivlənmiş surət". 2017-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-22.

[3] ttps://books.google.az/books?id=Cz7pbGvCqhwC&pg=PA147&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

[4] ttps://web.archive.org/web/20120306131543/http://www.ius.bg.ac.rs/Anali/A2010-1/abstract2010-1.htm

[1]

[1]

[2]

[3]