Üçüncü Səlib yürüşü

Üçüncü Səlib yürüşü
Səlib yürüşləri
Sentqothard döyüşünü təsvir edən naməlum bir Bavariya rəssamının tablosu (1665)
Sentqothard döyüşünü təsvir edən naməlum bir Bavariya rəssamının tablosu (1665)
Tarix 1187-1192-ci illər
Yeri Yaxın Şərq (Anadolu, Levant, Fələstin)
Nəticəsi

Ramla müqaviləsi

Silahsız xristianlar Qüdsü tərk etdi, şəhər müsəlmanların nəzarətində qaldı.
Münaqişə tərəfləri

xristianlar

müsəlmanlar

Komandan(lar)

xristianlar

müsəlmanlar

Tərəflərin qüvvəsi

xristianlar

  • I Riçard [1] ilə birlikdə 8,000-9,000 İngilis / Norman / Uels qoşunları, qeyri-döyüşçülər və dənizçilər də daxil olmaqla 17,000-ə qədər[2]
  • II Phillip ilə 7.000+ fransız (650 cəngavər və 1300 dələ)
  • I Frederik ilə 12.000–15.000 Almanlar (3-4.000 cəngavər daxil olmaqla)[3]
  • 2.000 Macar Géza [4]
  • Avropa və Outremerdən qalan 7000[5] ilə 40.000 arasında [6]

müsəlmanlar

  • 40.000 (Səlahəddin ordusu, 1189 - qiymətləndirmə)[7]
  • 5.000-20.000 (Acre'nin qarnizonu, 1189-cu il[8][9]
  • 22,000+ (Yalnız Qutb əl-Dinin sahə ordusu, 1190)[10] [11]
İtkilər

bilinmir

bilinmir

Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Üçüncü Səlib yürüşü, 1189-1192-ci illər arasında baş vermiş Səlib yürüşüdür.Səlahəddin Əyyubi Qüdsü Səlibçilərdən aldıqdan sonra Avropada yeni bir Səlib yürüşü təşkil edildi. Üçüncü Səlib yürüşü (1189-1192) Böyük xristian liderlərinin (İngiltərə, Fransa və Müqəddəs Roma İmperiyası) 1187-ci ildə Səlahəddin tərəfindən Qüdsü zəbt etməsindən sonra müqəddəs torpağı yenidən alma cəhdi idi. Akre və Yaffa'nın ən əhəmiyyətli şəhərlərini geri alması və Səlahəddin fəthlərinin əksəriyyətini geri alması qismən müvəffəq oldu, lakin Səlib yürüşünün və dini diqqətinin əsas hədəfi olan Qüdsü geri ala bilmədi.[12]

Alman imperatoru təxminən yüz min nəfərlik ordusu ilə Anadoluya girdi. Gözlənilməz bir müdafiə ilə qarşılaşan və ağır itkilər verən Alman imperatoru I Fridrix Barbarossa Silifkedə boğulduqda ordusu dağıldı. Dəniz yolu ilə hərəkət edən Fransız və İngilis səlibçiləri Səlahəddin Əyyubini məğlub edə bilməyib geri döndülər.[13]

Qüdsün itirilməsi xəbəri bütün Avropada şok təsiri oyatmışdı. Kilsə dərhal hökmdarları səfərə çağırsa da, onlar müxtəlif səbəblər üzündən bunu gecikdirdilər. Nəhayət, Almaniya imperatoru Fridrix Barbarossa 1189-cu ildə səfərə çıxdı. Ancaq imperatorun Qüdsə çatmadan, indiki Mərsin şəhərinin yaxınlığında çayda boğulması ilə başsız qalan ordunun qalıqları güclə Fələstinə gəlib çatdı.[14] 1190-cı ildə isə Fransa kralı II Filip Avqust və İngiltərə kralı I (Şir ürəkli) Riçard yola çıxdı. İki kral birlikdə Akkanı 1191-ci ildə ələ keçirdi. Lakin burada baş verən mübahisəyə görə, II Filipp Fələstini tərk edərək Fransaya qayıtdı. Akkada, bəzi məlumatlara görə sayları 900-3000 arasında dəyişən müsəlman əsirini öldürən Riçard nə qədər çalışsa da, Qüdsü ələ keçirə bilmədi və 9 oktyabr 1192-ci ildə Fələstini tərk etdi. Beləliklə Üçüncü səlib yürüşü də nəticəsiz bitmişdi. Səlib yürüşü Avropaya bir çox yeniliklər gətirdi. İnsanlar gigiyenaya riayət etməyə, müntəzəm surətdə çimməyə, şəkərdən istifadə etməyə, ipək paltarlar geyməyə, ipək xalılardan istifadəyə, çini qablar, şüşə məmulatları, müxtəlif ədviyyatlar işlətməyə başladılar. Xaçlı səfərləri memarlığı da əhəmiyyətli surətdə dəyişdirdi. Qəsrlərdə gizli yollar, müdafiə qüllələri və başqa yeniliklər Avropada yayılmağa başladı.

Hadisələrin arxa planı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Suriya, Fələstin və Misir müsəlmanlarının birləşdirilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkinci Səlib yürüşündə səlibçilər qalibiyyət əldə edə bilmədilər və Nurəddin Mahmud Zəngi birləşdirilmiş Suriyanı Dəməşqdən idarə etməyə başladı. Nurəddin rəhbərliyi altında ərazini genişləndirmək istəyirdi və buna görə də diqqətini Misirdə hökmranlıq edən və şiə mandatının İsmaililərə daxil olan Fatimilər xilafətinə yönəltdi. Fatimilər xilafətinin hakimiyyətindən uzaqlaşdırılan vəzir Savar, Misirdən Şama qaçdı və Nurəddin Mahmud Zəngini Misiri ələ keçirə biləcəyinə inandırdı. Nurəddin Zəngi Fatimilər xilafətini Misirdən qovmaq üçün 1163-cü ildə bir hərbi səfər başlatdı.[15] Bu orduya Nurəddin Zənginin çox inandığı bir general Şirkuh komandanlıq edirdi. Keçmiş Fatimilər vəziri Savar və Şirkuhun qardaşı oğlu Səlahəddin də bu orduda idi.[16]

1164-cü ilin aprel ayında Şirkuhun ordusu Suriyadan Ölü dənizin cənubuna, şərq tərəfdən İordaniyanı izlədi və oradan qərbə, Sinay yarımadasının şimalından Aralıq dənizi sahillərinə doğru irəlilədi. 24 apreldə Misirin ən şərq limanı olan Bilbayı fəth etdi. Mayın 1-də Qahirənin qarşısındakı düşərgəyə girdi və şəhəri mühasirəyə almağa başladı. 13 yaşlı Fatimi sultanı Əl-Azid Li-Dinallahın vəziri və həqiqi dövlət idarəsində saxlayan böyük Vəziri "Dirgham" bu ordunun gəlişinə çox təəccübləndilər və güc təmin etməyi bacara bilmədilər. Hər şeyi geridə qoyub qaçarkən tutulub öldürüldü. Ondan əvvəl vəzir olmuş və Sirkuxla birlikdə gətirilən Savar yenidən Fatimilər xilafətinin vəziri kimi bərpa edildi. Savar əvvəllər Nurəddin Mahmud Zənginin ordusunun tərəfində idi, ancaq yenidən hakimiyyətə qayıdanda Sirkuhdan Misiri tərk etməsini istədi. Sivar, Sirkuh və Suriya ordusunun bu istəyi qəbul etməsi üçün Misirdəki Fatimilər ordusuna etibar edə bilmirdi. Buna görə, Qüdsdəki Səlib yürüşü dövlətinin kralı I.Amalrik bir elçi göndərdi və hərbi yardım istədi. Artıq Misirə diqqət ayıran I.Amalrik bu fürsəti əldən vermək istəmədi və 1164-cü ilin iyul ayında Sinay vasitəsilə Misirə süvarilərin ağır atlı cəngavərləri göndərdi. 1164-cü ildə Səlib yürüşçülərinin cəngavərləri ordusu, may ayından etibarən Misirdə olan Sirkux ordusu ilə döyüşdü və Bilbaysın qarşısında müdafiə mövqeləri hazırladı. Sirkuh ordusu həftələrdir xaçlılara qarşı dayandı. Ancaq Sirkuh ev bazasından çox uzaq idi; Səlib yürüşləri ilə Misir Fatimi orduları arasında tutuldu və buna görə strateji vəziyyət heç də yaxşı deyildi.[17]

Səlibçiləri Misirdə Bilbays bölgəsindəki hücumlarından yayındırmaq üçün böyük bir ordu və Nurəddin Mahmud Zəngi Antioxiya knyazlığına hücum etdi. Antioxiya knyazlığı yaxınlığındakı Harim qalasını mühasirəyə aldı. Bu qalanı xilas etmək üçün Antioxiya knyazlığı şahzadəsi III.Boemondo və Tripoli Earl orduları ilə gəldilər. Qala qarşısında Harim döyüşü böyük bir döyüş idi. Nurəddin Mahmud Zənginin ordusu bu döyüşdə böyük bir qələbə qazandı. Çox sayda xaçlı və 2000-ə yaxın cəngavər öldürüldü və Antioxiya şahzadəsi və Tripoli Sayı əsir olaraq götürüldü.[18]

Nurəddin Mahmud Zəngi "Harim Döyüşü" zəfərinin ardından səlibçilərin əlindəki bayraqlar və ölən səlib yürüşçülərinin əlləri Sirkuh'a Bilhays'ta göndərilən etibarlı bir elçi qoyaraq Misirdə mübarizəni davam etdirdi. Bilbaydakı xaçlıların ordularının hücumuna məruz qaldılar. Çox depresiyaya uğrayan səlibçilər və cəngavərlər Bilbaydan ayrılıb Fələstinə qayıtmaq qərarına gəldilər. Qüds kralı I.Amalrik Sirkuh ilə sülh danışıqlarına girdi və iki ordunun Misirdən ayrılacağına razı oldu. 1044-cü ilin oktyabrında xaçlılar Fələstinə qayıtdılar və Sirkuh ilə Suriya ordusu da eyni yolları izlədi və iki həftə içində Şama qayıtdılar.

Bu 6 ay davam edən hərbi əməliyyatın ən çox qazancı Fatimilər xilafətinin vəziri Savar oldu. Ancaq aydın oldu ki, Sirkuh Bilbays və Misiri məğlub olmadan tərk etmək istəmir. Dərhal Sirkuhun Nurəddin Mahmud Zəngini bir Misir ekspedisiyası hazırlamağa inandırmağa çalışacağı öyrənildi. Savar Qüds kralı I.Amalrik ilə hərbi müdafiə müqaviləsi bağladı. Bu razılaşmanı öyrənən Nurəddin Mahmud Zəngi, Misirə yeni bir kampaniya başlatmaq fikrində deyildi, lakin uyğun yeni bir ekspedisiya görməyə başladı. 1167-ci il, iki tərəf yeni bir Misir səfəri üçün hazırlıqlara başladı.

1167-ci ildə Sirkuhun altındakı Suriya ordusu eyni yolu izləyərəkMisirə girdi. Eyni zamanda, Fatimilər xilafətinə kömək üçün Qüds kralı tərəfindən hazırlanan Xaçlı ordusu Fələstin üzərindən Misirə gəldi. Savarın komandanlığı altındakı Fatimilər ordusu və Qüds padşahının Xaçlı ordusu, şərqdə Qahirədən gələcəyini gözlədikləri Suriya ordusunu gözləməyə başladılar. Lakin Sirkuh, Qahirənin cənubundan gələrək, şəhəri qərbdən müsahirəyə aldı və düşərgə qurduğu Gizada, Nil çayı piramidalarla müdafiə qoşunları arasında idi.

Amalrik və Savar Nil çayını keçib Sirkuh ordusuna hücum etməyə başladılar. Digər tərəfdən Sirkuh, ev bazasından uzaq olduğu üçün daha incə bir strategiya həyata keçirməyə başladı. Beləliklə Sirkuh dərhal şimala doğru qaçdı. Amalrik ordusunun bir hissəsi bu 'qaçışı' izləməyə başladı. 1867-ci il martın 18-də iki tərəf Nilin qərb sahilindəki Babaynda döyüşdü və aşağıdakı Xaçlılar böyük bir məğlubiyyətə uğradılar. Amalrik bu məğlubiyyətdən xilas oldu və yeni qoşun toplamaq üçün Qahirədə qalan Savarla yenidən görüşdü. Babayn döyüşündən sonra Sirkuh və Suriya ordusu sürətlə İsgəndəriyəyə çəkildi və İsgəndəriyyə xalqı tərəfindən yaxşı qarşılandı. Yeni Fatimilər ordusu və Səlib yürüşləri və Səlib yürüşləri donanması tərəfindən gücləndirilən Səlib yürüşləri ilə birlikdə tezliklə İsgəndəriyyəni mühasirəyə aldılar. Bir aylıq mühasirədən sonra Suriya ordusu və

böyük bir çətinliyə girdilər. Buna qarşı durmaq üçün Suriya ordusunun əmrini qardaşı oğluna buraxan Sirkuh, kiçik, lakin fərqlənən süvarilərlə mühasirəyə kömək etdi və Yuxarı Misirə getməyə başladı. Yuxarı Misirdə kəndlilər Savar və Fatimilərə qarşı üsyan qaldırdı, qoşunlarını yeni qoşunlarla gücləndirdi, mühasirəyə alınan ordunun arxasında cənubdan yeni bir cəbhə açdı. Səlib yürüşlərinin komandiri, Qüds kralı Suriyadan olan Nurəddin Zəngi tərəfindən ölkəsinə edilən basqınlardan qorxdu və Qüdsə qayıtmağa hazır idi. Sirkuh elçi göndərib üç il əvvəl olduğu kimi iki ordunu da Misirdən çıxartmağı təklif etdikdə bu razılığa səbəb oldu. Xaçlılar və Fatimilər, İsgəndəriyyə və Səlahəddin mühasirəsini Suriya ordusunun başında İskəndəriyyəni tərk etdilər. 1167-ci ilin avqustunda Xaçlı ordusu Qüdsün və Sirkuhun Suriya ordusunun Dəməşqə yönəlmiş köhnə yollarına uyaraq geri çəkildi.

Növbəti il, toqquşmalar daha şiddətli şəkildə ortaya çıxdı. Amalrik, Fatimilər vəziri Savar ilə ittifaq müqaviləsi bağladığı zaman bu müqavilənin şərtlərinə uyğunluğunu yoxlamaq üçün müəyyən xüsusi şərtlər qəbul etdi. Bu şərtlərə uyğun olaraq, Misirdən Amalrik ordusu ilə ayrılsa da, Fatimilərlə ittifaq müqaviləsinə əsasən Qırğızıstanda bir Səlib yürüşü edən bir ordu geridə qaldı. Bu dəstənin əsas vəzifəsi bu şəhərə girən insanları Qahirə qalasının qapısını qoruyaraq qorumaq idi. Digər vacib vəzifələri Fatimilər xilafətinin vəziri Savarın Qüds krallığına verəcəyini vəd etdiyi 100.000 dinar illik təzminat ödəmək üçün Misir xalqından vergi toplamaq üçün göndərilən vergi ödəyicilərini qorumaq idi. Misir xalqı xarici vergi məmurlarına vergilərin yüksək olmasından və ölkələrində xarici xaçlı səlahiyyətçilərin daim olmasından şikayətləndi və buna qarşı reaksiya getdikcə gücləndi.

Xalq arasında yaranan bu narazılıq Fatimilər sarayına və hakim dairələrə yayıldı. Müsəlman müttəfiqləri Nurəddin Mahmud Zənginin əvəz edilməsi alternativ olaraq görülürdü. Fatimi saraylarından və idarəçilərdən çox sayda məktub, nümayəndə və nümayəndə heyəti Hələb şəhərində ki, Nurəddin Zəngiyə gəlməyə başladı. Lakin Nurəddin Zənginin bunlara reaksiyası, Qüds kralı Amalrikin nə edəcəyini gözləmək idi. Qahirədəki səlib yürüşləri və ölkədəki xaçlıların vergi yığanları xalqın narazılığını yaxşı bilirdilər və Misir xalqının onlara qarşı hərəkət edəcəyindən qorxurdular. Bunu ifadə edən məktubları Amalrikə göndərdilər və onlardan dəstək üçün hərbi əməliyyatlar görməsini xahiş etdilər. Amalrik əvvəlcə onlara qarşı tədbir almaqdan çəkindi. Həqiqətən rasional bir yanaşmanın Qahirədəki Səlib yürüşlərini geri çəkmək və daha neytral və Misirə qarşı təcavüz etməkdən uzaq bir siyasət yürütmək olduğu aydın idi. Lakin Amalrikin xasiyyəti invaziv siyasətə uyğun idi. O zaman Avropadan dini olaraq gələn zəvvarlar arasında müsəlmanlara qarşı müharibəni görən çox sayda xaçlı var idi. Yeni xaçlı ordusu quran Qüds kralı dördüncü dəfə yenidən Misir səfəri etmək qərarına gəldi. 1168-ci ilin oktyabrında, kral Amalrikdən əvvəl, Səlib yürüşçülərinin yeni bir ordusu Misirə girdi. Bu ordu Bilhays qalasına tərəf getdi və onlar da götürdülər. Heç bir aydın səbəbə görə, yeni xaçlılar kütləvi qırğın keçirərək, şəhərdə yaşayan kişilər və qadınlar arasında ayrı-seçkilik etmədən, müsəlmanlar və kopt məzhəbləri arasındakı fərqi görmədən, qalanın müdafiəçilərini və bütün Misir mülki əhalisini öldürdülər. Bu böyük qırğın xəbəri dərhal Misirə yayıldı və xaçlılara qarşı böyük bir reaksiya meydana gəldi. Tarixçi İbn əl-Əsirin dediyinə görə:

Əgər Franklar Bilhaysda başqa cür hərəkət etsəydilər, Qahirə qalasını asanlıqla ələ keçirə bilərdilər. Artıq şəhər rəhbərləri qalanı Xaçlılara təhvil verməyə razılıq vermişdilər. Lakin Bilhaysda baş verənlər barədə xəbər yayıldıqda, Qırğızıstan Qahirənin nəticəsindən asılı olmayaraq orduya müqavimət göstərmək qərarına gəldi.

Səlibçilər ordusu Qahirəyə tərəf hərəkət edərkən Fatimi vəziri Savar Qahirənin mülki vətəndaşlarının köhnə şəhərini yandırıb məhv etməyi qərara aldı. Buna qədər şəhərin mülki sakinləri yalnız saraylar, hökumət binaları, hərbi kazarma və əl-Əzhər mədrəsəsi ilə əhatə olunmuş yeni Qahirəyə qaçdılar. Köhnə şəhərdəki hər cür binaya 20 min kubmetr neft töküldü və onlar yandırıldı. Yanğının 54 gün davam etdiyi və köhnə Qahirənin məhv edildiyi bildirilir. Bu tədbirlə Savar, Kral Amalriki bu xaçlı istila hərəkatından imtina etməyə məcbur edə biləcəyini düşündü. Beləliklə, Hələbdəki Nurəddin Mahmud Zənginin dəstəyi olmadan bu son Səlib yürüş hücumundan imtina edə biləcəyinə ümid etdi. Buna görə də Savar Amalrik ilə yazışmalarını davam etdirdi.

Lakin Savar və ətrafındakı təbəqə Fatimi hökmdarlarının və sərkərdələrinin dəstəyini itirmişdi. Savara qarşı çıxan Fatimi dəstəsi Fatimi xəlifəsini və Sultan Əzid li Din-Allahı Savara qarşı çevirə bildi. Fatimi sultanı və xəlifə əl-Azid Hələbdəki Nurəddin Zəngiyə çox sentimental bir məktub göndərdi və kömək istədi. Bu məktubla yanaşı xəlifə bir neçə tük tük göndərdi; bunların öz əlli qadınlarının tükləri olduğunu və yalvardıqlarını göstərdiklərini və Frankların zülmündən xilas olmaq üçün kömək istədiklərini göstərdilər.

Bu məktublar Hələbdə Nurəddinə çatanda baş verənlər Səlahəddin Əyyubi xatirələrindədir. Nurəddin Zəngi Sirkuha bir ordu ilə Misirə qayıtmağı əmr etdi. Sirkuh qardaşı oğlunun yanına getməsini istəyəndə məlum oldu ki, Səlahəddin müxtəlif şəxsi səbəblərdən Misirə getmək istəməyib və sonra dayısının təkidi və gücü ilə ordusuna qatılıb. Malrikdən xəbərdar idi. Ona verilmək üçün Qahirənin yandırılmasından dərin təsirləndi və Misir xalqının xaçlılara daim qarşı olacağını başa düşdü. Suriyanın və Savarın Fatimi ordusu ilə cənubdan göndəriləcəyi ordu ilə Nurəddin'in şimaldan edilən hücumlarına qarşı çıxa bilmədiyini bilən Amalrik, buna görə 1169-cu il yanvarın 2-də özü və səlib qoşunları Misirdən çıxaraq Fələstinə qayıtdı.[19]

1169-cu il yanvarın 8-də Sihruh və Suriya ordusu xaçlılarla qarşılaşmadan Qahirəyə daxil oldular. Viran edilmiş şəhərlərində Fatimilər liderləri, o cümlədən Qahirə və Vəzir Savar, bu ordunu bir xilaskar kimi böyük şadlıqla qarşıladılar.

Səlahəddin Əyyubinin vəzirliyi və Əyyubilər dövlətinin qurulması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səlahəddin Əyyubinin XV əsr əlyazmasından şəkil

1169-cu il yanvarın 8-də Sirkuh Qahirəyə daxil oldu və Fatimi idarəçiləri və ictimaiyyət tərəfindən böyük bir sevgi ilə qarşılandı. Savar, son bir neçə həftə ərzində Xaçlılara qarşı vuruşmasına baxmayaraq, onlarla əlaqə quran və onlarla saziş bağlayan bir idarəçi kimi tanınırdı.[20] Savar xristian xaçlıları ilə müttəfiq olduğu üçün Fatimi xəlifəsinin razılığı ilə 18 yanvarda həbs edildi və edam edildi. Bəzi tarixlər onun Səlahəddin tərəfindən öldürüldüyünü izah edir. Sirkuh həmin gün Misirdəki Fatimilər Dövlətinin vəziri təyin edildi. Sirkuh Savarın vəzir iqamətgahına gedəndə bütün evinin qarət olunduğunu və oturmağa yerinin olmadığını gördü. Lakin 1169-cu ildə bir neçə həftə vəzir işlədikdən sonra gözlənilmədən zəngin bir ziyafətdən sonra Sirkuh qəfildən böhrana düşdü və öldü.[21]

Tarixçi İbn əl-Əsir'in dediyi kimi, Fatimi xəlifəsinin müşavirləri, kiçik qardaşı oğlu Səlahəddin Yusifin mərhum Sirkuhun yerinə vəzir seçilməsini tövsiyə etdilər. Bunun bir səbəbi, xəlifə və məsləhətçilərin gənc və təcrübəsiz bir idarəçi olaraq güclərini geri ala bilmələri idi. Beləliklə, vəzir Salahhadın Fatimid xəlifəsi tərəfindən el el-melik əl-nasir ahh adı ilə təyin edildi. Lakin Səlahəddin şəxsən hakimiyyətə hakim olmaqdan çəkinmədi. Döyüşçüləri və bürokratları ona tabe olmayacağını düşündüyü Fatimi dəyişdirdi və öz adamlarını dövlət idarəsinə yerləşdirdi. Fatimi mühafizəçi əsgərlərinin üsyan hərəkatı Səlahəddin'nin qardaşı Adil tərəfindən şiddətlə sıxışdırıldı; Nubian mühafizəçilərinin, quldurların yerləri talan edildi və hamısı aradan qaldırıldı və Fatimi erməni mühafizəçilərinin bazaları yandırıldı.[22]

1169-cu ilin oktyabrında Qüds kralı Amalrik beşinci dəfə Misirə hücum etdi. Bizans imperatoru Nurəddin Mahmud Zənginin bir generalının Misirdə güc qazanacağına şübhə edirdi. Daha sonra cənub-şərqi Anadoluda həyatını itirən Nurəddin Mahmud Zəngi, Diyarbakır əmiri Artuqlu Qara Arslan və Mosul əmiri olan qardaşı Qutubəddin Zəngi'nin sağlamlığının pisləşməsi səbəbiylə böyük toqquşmaların ortaya çıxması ilə əlaqəli olduğu və Misirə kömək edə bilmədiyi öyrənildi.[23]

Bu səbəblərə görə, Bizans dəniz donanmasına Qüds xaçlılarının yeni Misirə hücum planını dəstəkləmək qərarı verildi. İyulun 10-da Bizans donanması, Konstostefanın komandanlığı altında Konstantinopolu tərk etdi. Qüds kralı Amalrikin komandanlığı ilə Qüds mərkəzli xaçlı ordusu yalnız oktyabr ayında Misirə girə bildi və Dimyat qalasına hücum edərək qalanı mühasirəyə aldı. Həm də Nildəki nəcibliyə görə Bizans donanması Dimyat qalasına gecikərək gəldi. Bundan əlavə, mövsüm gec olduğu üçün Bizans donanması tələb olunan ərzaqla təmin oluna bilmədi. Qüdsdən gələn Səlib yürüşçülərinin cəngavərləri də bu dördlüyün zəruriliyini planlaşdırmırdılar və Bizanslılara kömək etmək istəmirdilər. Bizans donanmasının üzvləri böyük bir qida çatışmazlığına girdilər. Beləliklə, xristian işğalçılarının iki tərəf arasındakı boşluq daha da açıldı. Bundan əlavə, Qüds ordusunun komandiri Amarlik, Bizans dəniz donanması komandirinin taktiki tövsiyələrini dinləməkdən imtina etdi. Xüsusilə, Dimyat qalasına böyük bir hücumun qarşısını aldı. Müdafiəçilərin Nil üzərindən göndərdiyi yanğın gəmisi Bizans donanmasına böyük ziyan vursa da, Amarlikin tədbirləri ilə donanmanın tamamilə yanmasının qarşısı alındı. Yağışlar qala önünü və Xaçlı düşərgəni palçıq sahəsinə çevirdi. Qalanın müdafiəçiləri də hazırlıqlı, yaxşı təşkil olunmuş və yaxşı əmr edilmişdilər. Dekabrın əvvəlində bu mühasirənin heç bir nəticə verməyəcəyi məlum oldu. Bu zaman Səlahəddinlə Qüds xaçlıları arasında sülh danışıqlarının başladığı məlumdur. Ancaq dövrün tarixçiləri danışıqların necə inkişaf etdiyi və nəticələr verməsi ilə bağlı dəqiq faktları açıqlamırlar. Müxtəlif mənbələr barışıq sazişi ilə bağlı fərqli faktlar verir.[24] Bu səbəbdən bu gün barış şərtlərinin əslində nə olduğu bilinmir. Amma bu barış şərtlərinə görə 13 dekabrda xaçlı ordusu Dimyat qalasından ayrıldı və Fələstinə çox zərər vermədən geri qayıda bildi. Bizans dəniz donanması pis hava şəraiti və Aralıq dənizindəki fırtınalar səbəbindən böyük itki verdi və hətta dəniz komandiri Contostephanus yalnız Kilik sahillərindəki Tarsus'a çata bilər və qurudan Konstantinopol'a qayıda bilər. Nurəddin Mahmud Zəngi 1174-cü ildə vəfat etdi. 11 yaşında olan oğlu Əs-Saleh, Dəməşq'də hökmdar olaraq onun yerinə gəldi. Lakin ağsaqqallar bu gənc hökmdarı Qüdsdə məskunlaşmış Müqəddəs Krallığa qarşı müsəlmanların müqavimətinə və irəliləməsinə mane olacaq bir komandir olaraq görə bilmədilər. Beləliklə, sınanmış və görkəmli komandir və hökumət inzibatçısı olan Səlahəddin Əyyubi həm Misirin, həm də Suriyanın hökmdarı seçildi və Əyyubilər dövləti quruldu.

Qüdsün yeni kralları və Şatilyonlu Reynaldın quldurları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şatilyonlu Reynald

Qüds kralı I.Amalrik 1174-cü ildə vəfat etdi. Yerinə 13 yaşında olan oğlu IV.Baudouin gətirildi.[25][26] IV.Baudouin ogənclduğu kimi cüzam xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. Ancaq IV. Baudouin təsirli və aktiv bir hərbi komandir olduğu ortaya çıxdı. 1176-cı ildə qurulan "Şatilyonlu Reynald" ın dəstəyi ilə 1177-ci ildə Montqisard döyüşündə Səlahəddin və ordusuna qarşı bir qələbə qazandı.[27]

Qısa müddətdən sonra aparılan danışıqlar, Misir və Suriya sultanı ilə xristian və müsəlman bölgələri arasında sərbəst ticarət haqqında bir razılaşmanın imzalanmasına səbəb oldu.

Lakin Qüds kralına dəstək verən Reynald, bədnam bir quldur kimi hərəkət etdi və hərbi vəziyyətdən asılı olmayaraq bölgədəki müsəlman ticarət karvanlarına hücum etməyə başladı. Bu quldur hücumları bir donanma gəmisi tərəfindən alındı və dəniz ticarətində tətbiq olunmağa başladı və Qırmızı dənizdəki ticarət gəmilərinə pirat hücumları etməyə başladı. Hətta daha bədnam quldur kimi Məkkə'yə və Məkkəyə gedən zəvvarlara hücum etdi. Buna görə Reynaldın böyük adı Yaxın Şərqdə məşhur bir quldur və pirat idi.[28]

IV.Baudouinin oğlu yox idi və bu səbələ bacısının oğlu V.Baudouini vəlihəd seçdi və 1183-cü ildə ona tac geyindirdi. 1185-ci ildə IV.Baudouin vəfat etdikdə, onun yerinə qardaşı oğlu V.Baudouin; lakin V.Baudouin cəmi 8 yaşında idi. "Tripoli Raymond III" əsl səltənətin regenti olaraq vəzifələrini icra etməyə başladı. Lakin V.Baudouin 9 yaşından əvvəl 1186-cı ildə öldü. Keçmiş kral IV.Baudouin qızı və V Baudouinin anası, Qüds şahzadəsi Sibilla Qüds taxtını kraliça olaraq aldı və Sibillanın əri Luzuinyalı Qay kral oldu.[29]

Bu vaxt Şatilyon bölgəsindən olan Reynald bir müsəlman karvanına pusqu qurdu; mal-qaranı qarət etdi və karvanı müşayiət edən tacirləri və sərnişinləri tutaraq həbsxanaya atdı. Suriya və Misir sultanı olan Səlahəddin bu hücumdan çox narahat idi və yeni Qüds padşahından karvandan oğurlanmış əşyaların geri qaytarılması və həbs edilmiş karvan yoldaşlarının sərbəst buraxılması barədə ciddi bir məktub göndərdi.[30] Yeni kral Qay Reynalddan razılaşmalara əməl etmələrini və Səlahəddin istəklərinə uyğun hərəkət etmələrini istədi. Lakin Reynald kralı Qayın əmrlərinə əməl etmədi.[31]

Hattin döyüşü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Hattin döyüşü
Hattin döyüşünün gedişatı

Şatilyonlu Reynald bu nifrətli banditizm hərəkətləri Səlahədini çox qəzəbləndirdi. Qüds krallığına qarşı hərəkətə keçən və onları ruhlandıran xristian işğalçılarını aradan qaldırmaq qərarına gəldi.[32] Misir, Suriya, Əlcəzair komandanlığı altında bu işğalçılara qarşı bir cihad etmək üçün bir elçi göndərdiklərini və birləşmək istədiklərini söylədi. Buna cavab olaraq minlərlə süvarilər və piyada könüllüləri Dəməşqə gəlməyə başladılar.

Bu vaxt Qüds krallığı hökmdarların şəxsi mübarizəsinə səhnə oldu. Luzuinyalı Qay, yeni padşah, Tripolinin Sayı olan və Səlahəddinlə daha mülayim davranmağa razı olan keçmiş taxt regenti III.Raymondun gücünü sındırmağa çalışırdı. Tripoli Earl'ın arvadı kiçik bir qala olan Tiberiya sahib idi. Qüds kralı Luzuinyalı Qay bu qalaya hücum etməyə hazırlaşdığını bilən Tripoli sayı Raymond Səlahəddidən hərbi yardım istədi. Səlahəddində bir süvari qrupunu kömək üçün qalaya göndərdi.[33]

30 aprel 1187-ci ildə Səlahəddin, Raymond'a bir elçi göndərərək, aralarında olan razılaşmaya uyğun olaraq Təbəriyyə gölü ətrafında kəşfiyyat üçün kiçik bir ekspedisiya göndərəcəyini və bu bölmənin heç bir cinayət yaratmayacağını bildirdi. Raymond bunu etiraf etmək məcburiyyətində qaldı və sakinlərinə bu birliyə yaxınlaşmamaq barədə xəbərdarlıq etdi. Mayın 1-də 7000 nəfərlik bir müsəlman kəşfiyyatı, səhər Tiberiya'nın yanından keçdi və axşam geri döndü və heç bir hadisə baş vermədi. Lakin yaxınlıqdakı Saffuriyə kəndində bir neçə yüz cəngavərin bir qrup əsgəri və qovşaqları, o cümlədən Səlahəddin-Raymond razılaşmasına qarşı çıxan Malta cəngavərləri və Məbəd cəngavərləri Saffuriyə'dəki müsəlman ekspedisiya bölməsinə hücum etdilər. Lakin dini cəngavərlərdən ibarət Səlib yürüşçüləri bu Saffuriyə döyüşündə çox itki verdilər və böyük itki verdilər.[34]

Bu Saffurian'ın məğlubiyyətinə görə, böyük bir keşiş, rahib və cəngavər qrupu. Raymonda girib onu razılaşmadan imtina etməyə məcbur etdilər və III.Raymondu kral Qayın Səlahəddin əleyhinə etməyi planlaşdırdığı işlərdə iştirak etmək üçün aldılar.

Cəngavərlər və digər könüllülər də daxil olmaqla bütün Xaçlıların ordusu kral Qayın altında bütün Qüds krallığında Əkka ətrafında toplaşdı. Bir çox xristian kahinlər də Sur yepiskopu altında orduya qoşuldular və bu "müqəddəs" ordunun bir əlaməti olaraq İsanın üzərindəki çarmıxın, yəni "Həqiqi Xaç" ın bir hissəsini apardılar. Bu Səlib yürüşü ordusu Saffuriyə yürüş etdi.[35]

İyunun ortasında Səlahəddin də 12.000 nəfərlik süvari ordusunu və yeni könüllü piyadalarını Dəməşq və Tiberyas arasında orta bir nöqtədə toplamış və onlara bir çıxış etmişdi. Sonra Səlahəddin bir ustalıqla bir taktika tətbiq edərək Tiberyas qalasına hücum edərək, bir gün ərzində bu qala ələ keçirdi. Beləcə xaçlı ordusunu öz istədiyi bir meydanda Tiberyasın yaxınlığında bir düzənlikdə müharibəyə göndərdi. Səlahəddin Təbəriyyə gölündən çıxan İordaniya çayını arxasına almışdı və buynuz şəkildə təpəsi olan "Hattin" qarşısında Qüds ordusunu gözləyirdi.[36]


Xaçlı ordusu 3 iyulda Saffuriyə su mənbəyindən səhər yürüşə çıxaraq, adətən 4 saat çəkən bu mövqeyə heç bir su mənbəyi olmayan yolla getməyə başladı. Məmmədin xırda pusqu və yan hücumları yavaşıyan Xaçlı ordusu ancaq axşamüstü susuzluqlarını aradan qaldırma planlaşdırdıqları Təbəri Gölünü uzaqdan görən bir belə gəliblər. Hattin kəndi bu kürəyin altında idi və qarşısında Təbəriyyə və su var idi.[37] Amma bu mövqe ilə su mənbəyi arasında Məmmədin ordusu yerləşmişdi. Bu səbəbdən də aksiyanı dayandıran Xaçlı ordusu gecə susuz keçirdi.[38]

Ertəsi gün 4 İyul 1187-ci ildə şəfəqlə birlikdə Xaçlı ordusu beldən aşağı gölə doğru hücuma keçdi. Susuzluqdan quş kimi irəli atılan Səlib piyadaları Səlahəddin ordusu tərəfindən püskürdüldü və Məmmədin ordusu arxalarında, geridəki atlı cəngavərlərə doğru geri çəkildilər. Səlibçilər heç bir müdafiə xətti yarada və edildilər. Amma sonuna qədər döyüşməkdə davam etdilər. Raymond qaçmağı bacardı və Tripoliyə gedə bildi. Ən sonunda Hattin kəndi yaxınlığında bir təpədə Kral və 150 qədər cəngavər müqavimət ediblərsə da sonda hamısı ya öldürülüb, ya da əsir götürdülər. Məmmədin əsirləri arasında Qüds Kralı Qay ilə Şatilyonlu Reynaldda var idi. Kral Qay və Reynaldı Məmmədin çadırına gətirdilər.[39] Burada krala bir stəkan su verilib və Kral suyu içəndən sonra stəkanı Reynaldda uzatdı və o da susuzluğunu gedərdi. Amma Səlahəddin, tərcüməçisinə "Krala belə Reynalda su verənin özü olduğunu bilsin" - dediyi bildirilir. Zamanın ənənələrinə görə bir əsirə, əsir sahə su verərsə onun həyatı bağışlanmış olur. Amma Məmmədin Reynaldın qədim banditizm və xəyanətlərini və nifrət doğuran hərəkətlərini əfv etməyəcəyi çox açıq idi. Kral Qay və ətrafdakı mülki cəngavərlər hamısının həyatları bağışlandı; Sonradan hamısı Dəməşqə göndərildi. Amma Reynald, Malta cəngavərləri və Məbəd cəngavərlərinin hamısı edam edildi.[40]

Qüdsün fəthi və Müqəddəs Qüds Krallığının aradan qaldırılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müqəddəs Qüds Krallığı ərazilərində irəliləyişlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hattin döyüşündən sonra Səlahəddin Əyyubi əlinə keçirdiyi fürsətdən istifadə edərək xaçlıların Birinci Səlib yürüşü ilə və sonradan əllərinə keçirdikləri Fələstin və Livan ərazilərinə geri almağa qərar verib.[41] Dərhal ertəsi gün, 5 iyulda Səlahəddin Tiberiyas qalasına yönəldi və bu qala idarə edən Raymond arvadı müqavimətin mümkünsüz olduğunu görərək müqavilə ilə qala tərk etdi. Bu müqaviləyə görə qala əllərində saxlayan Səlibçilər bütün olacaqları əşyaları ilə birlikdə heç bir təcavüzə uğramadan qaladan ayrıldılar. Bu müqavilə və nəticə Məmmədin digər fəthlər üçün bir örnək təşkil etdi. 7 iyul Çərşənbə axşamı günü Məmmədin ordusu Əkka qalası önünə gəldi. Əkka bir liman şəhəri və Müqəddəs Qüds Krallığının dənizdən Avropaya qapısı kimi çox önəm qazanmışdı.[42] Bu qala da heç bir müqavimət görmədən iyulun 10-da təslim oldu. Səlahəddin bu qaladan ticarət edən Avropalı tacirləri müsəlman idarəsində qalıb ticarətə davam etməyə təşviq etdi, dərhal hamısı Əkkadan ayrılıb Tripoliyə getməyi üstün tutdular. Yenə qala müdafiəçiləri və şəhərdən ayrılmaq istəyən tacir və şəhər xalqına heç bir zorakılıq olmadan gəzdirə şəxsi malları ilə ayrılmalarına icazə verildi. Səlahəddin ordusunun əmrlərini Fələstində yerləşən Xaçlı Avropalı tədris korpuslarını təslim almaq üçün bu korpuslar üzərinə göndərdi. Bunlar bir-birinin ardından heç bir müqavimət görmədən qala və şəhərləri təslim almağa başladılar. Bunlardan ən böyükləri olan Nablus, Hayfa və Nazaret heç bir müqavimətsiz təslim olub bu şəhər Xristianları da ya Sürə, ya da Qüdsə getmək üçün bu qala və şəhərlərdən ayrıldılar. Böyük Tebnin qalası 10 gün müqavimət göstərdi. Misirdən bir möhkəmlətmə ordusu ilə gələn Səlahəddin qardaşı Ədalətin üzərinə getdiyi Yaffada müqavimət daha şiddətli oldu. Adil sonunda bu şiddətli müqaviməti qıraraq şəhəri əlinə keçirdi, amma belə bir hərbi müqavimətlə rastlaşdığı üçün şəhərin xalqının hamısını qul etdi.[43]

Səlahəddin əlinə keçirdiyi Əkkada çox qalmadan ordusu şimali Livan sahillərinə yeridi. Sür qalası çox müdafiə etməli bir coğrafi mövqedə olduğu; Qala divarları yüksək və mənalı olduğu və ətrafdan gələn Səlibçilər tərəfindən yaxşı olaraq saxlanmaqda olduğu üçün mühasirə etməyə alınmadan kənarından alındı. 29 iyulda Sayda qalası 68 illik Səlib işğalından sonra təslim oldu. Bunu avqustun 6-da Beyrut və bir neçə gün sonra Jübayl qalaları tabe etdi. O vaxt Səlahəddin, Səlib Tripoli Qraflfıq-ı sərhədlərinə gəlmişdi. Amma arxasında Sur qalasını ələ keçirmədən qoyduğu üçün qoşunu cənuba döndü. Yenə Sür qalasına mühasirəyə almadan Askelona hücuma keçdi. 4 Sentyabrda Askelon qalası təslim oldu və bunu Məbəd cəngavərlərinin əlində olan Qaza qalası təqib etdi.[44]

Qüdsün mühasirəsi və fəthi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qüdsün səlibçilər tərəfindən mühasirəsi (1099-cu il)

Buradan Səlahəddin Qüdsə bir sülh nümayəndə heyəti göndərib bu qalanın özünə təslim edilməsini istədi. Əgər Qüds təslim edilsə, şəhərdə qalmaq istəyən Xristianlara heç bir təcavüz olmayacaq; Qalmaq istəməyənlər əşyaları ilə şəhəri tərk edəcəklər; Qüdsdəki Xristian məbədləri mühafizə altına alınacaq və gələcəkdə hacı kimi gələcək Xristianlara heç bir söndür və təcavüz edilməyəcəyinə dair söz verəcəyini bildirilib. Lakin şəhərdəki Səlibçilər bunu qəbul etməyib Qüdsün özlərinə aid olduğunu və heç bir şəkildə geri verilməyəcəyini cavab olaraq verdilər.[45]

Beləliklə, böyük bir alma müharibənin qarşısının alınmaz olduğunu anlayan Səlahəddin ətrafdakı müsəlman rəhbərlərdən yardım istədi və bunun üzərinə ordusu birdən böyüməyə başladı. Qüdsü də mühasirəyə almaq üçün hazırlanmağa başladı. Ramlanın xristian hakimi olan İbelinli Baliyan Məmmədin əlinə keçən Nablustan Qüdsə qaçan arvadı və uşaqlarını o qaladan azad etmək üçün bir günlük şəhəri ziyarət üçün və Müsəlmanlara qarşı heç vaxt silah istifadə etməyəcəyinə and içərək Səlahəddin icazə aldı. Amma şəhərə gələndə özündən daha təcrübəli heç bir komandanın və idarəçinin şəhərdə olmadığını öyrəndi və şəhərin irəli gələnləri də özündən mühasirə zamanı qalanın müdafiə komandiri olmasını istədilər. Balıyan andından qayıtmaq üçün Səlahəddin yenidən xəbər göndərib və Səlahəddin bunu qəbul etdi və Balıyanın Qüdsdə yerləşən arvadı və uşaqlarının heç bir zərər görmədən Sura keçməsinə icazə verdi.

Qüds ətrafdan qaçan Xristian qadın və uşaqlarla dolmuşdu. Şəhərdə yalnız 2 dənə cəngavər qalmışdı. Balıyan 16 yaşından böyük hər kişi uşağı və 30`a qədər taciri cəngavər edib. Əli silah tutan hər kəsə silah dağıdıldı. Ətrafdan ərzaq topladıldı. Dövlətin xəzinəsini ələ keçirib lazım olan xərci edib. Səlahəddin ordusu Qüds önünə 20 Sentyabrda vardı və şəhər qala divarlarının şimalına və şimal-qərbinə hücuma qərar verdi. 26 sentyabrda qərargahını dəyişdirib Zeytun dağına keçirtdi. Bu mövqe qarşısında olan və 88 il əvvəl Birinci Səlib Yürüşü ordusunun dağıdıb şəhərə girdiyi qapı ətrafında tunellər qazılmağa başlandı və 29 sentyabrda o mövqedə qala divarlarda bir deşik açıldı. Şəhərin dini lideri olan Patriarx Heraclius lideri olduğu icmanın və Qüdsə sığınmış qadın və uşaqların hamısının köləliyə alınması təhlükəsinə qarşı çıxıb, təslim olmağı qəbul etdiyini bildirib. 30 sentyabrda Qüds qalası komandiri Baliyan təslim olma müzakirələrinə girişmək kimi Məmmədin qərargahına getdi. Səlahəddin ona məsləhət edən və Katolik xaçlarının davamlı heç dözümsüz çıxış və hərəkətlərindən çox narazı olmuş Pravoslav keşişi "İosif Batıt" vasitəsi ilə onsuz da şəhərin Pravoslav xristian xalqının dəstəyini almışdı və bu şəhər qapısını açacaqları vədini almışdı. Bu səbəblə müzakirələr də Səlahəddin, Baliyanın şəhəri qeyd-şərtsiz təslim etməsini tələb edib və 1099-cu ildə Qüdsə daxil olan "Birinci Səlib Yürüşü" qüvvələrinin apardıqları böyük qətliamını xatırladaraq ona gözdağı verdi. Baliyan əgər münasib şərtlər verilməzsə şəhərdəki bütün dinlərə aid müqəddəs binalar, o cümlədən bütün binaları yandırıb yıxacaq və bütün xalqı öldürəcək gücü olduğunu qeyd etdi isə də əlində başqa bir qoz olmamaqda idi. Səlahəddin şəhərdə yerləşən hər bir xristian kişinin 10 dinar; Hər qadının 5 dinar və hər bir uşağın 1 dinar təzminat verməsi halında xristianların şəhəri götürəcəkləri malları ilə tərk etməsini qəbul edə biləcəyini bildirdi. Baliyan şəhərdə 20.000 qədər pulsuz pulsuz kasıb mühacir olduğunu deyib bunların kompensasiya verməyəcəyini; Dövlət xəzinəsindən mümkün olduğu qədər təzminat üçün pul ödəyə; Amma bunun 20.000 nəfərin hamısının təzminatını ödəməyəcəyini açıqlayıb. Məmmədin maliyyə məsləhətçiləri bunu yetərli tapmadılar. Sonunda 30.000 dinar dövlət ödəməsi ilə 7.000 təzminat ödəməyəcək Xristianın ayrılması üzərində aydın oldu. Baliyan bunu qəbul edib şəhəri Səlahəddinə təslim etdi.

2 oktyabr cümə günü Səlahəddin ordusu Qüdsə girdi. O gün Rəcəb ayının 27 si idi və o gecə Merac idi.[46]

Əkka və Qüdsün xristian xaçlara tərəfindən itirilməsi xəbərləri Avropaya toxunduğu idarəedicilər və geniş hələ kütləsi üzərində böyük bir şok təsiri yaradıb. Bəzi tarixçilər Əkka və Qüdsün itirilməsi xəbərləri Papa III.Urbanusa yetişdiyi zaman onun bir qəlb böhranı keçirib öldüyünü bildirirlər. Lakin 2 oktyabrda Qüdsün Müsəlmanların əlinə keçməsi xəbəri 22 oktyabrda Ferrarada ölən Papa III.Urbanusa çatıb çatmadığı haqqında mübahisələr var.

Fəthdən sonrakı Qüds

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qüdsün təslimi ilə şəhərə girən Məmmədin ordusu böyük bir intizamla şəhərin idarəsini əlinə aldı; 1099-cu ildə ki, Xaçlı ordusunun fəthi ilə müqayisə ediləndə nə bir bina qarət edilib; Nə bir nəfər yaralanıb; Nə də qalib əsgərlər qətliama məruz qoyduqları insanların dizlərə qədər axan qanları içindən keçib şəhərin görkəmli yerlərinə girdilər.[47] 7000 nəfəri xilas etmək üçün lazımi 50.000 mark xəzinədə daha əvvəl II.Henri tərəfindən verilmiş olan qızıllardan qarşılanıb. Şəhərdə önəmli gücə sahib olan Katolik Patriarxı və əhəmiyyətli katolik keşişləri, Məbəd cəngavərləri və Malta cəngavərləri öz maraqlarından başqa heç nə fikirləşmirdilər. Kasıblara və şəhərdən məhrumlara heç bir dəstək vermirdilər. Təzminatını verə bilməyən və 7000 kişi olmayanların köləliyinə maraq göstərmədilər.[48] Şəhər qapısından 2 qrup ayrıldı. Bir qrupda şəxsən və ya xəzinədən pul alanlar da var idi və onlar şəhəri sərbəst şəkildə tərk edə bildilər. İkinci qrup, təzminat ödəyə bilməyənlər və köləliyə alınanlar idi. Səlahəddin və qardaşı Adil bu ikinci qrupa köməklərini əsirgəmədilər. Adil qardaşından mükafat olaraq 1000 kölə verilməsini istədi və dərhal onları azad etdi. Səlahəddin qul olmalı olan hər bir qoca və qadını azad etməyə razı oldu. Katolik Patriarxı Herakliyə 700 qul, azad edilən keçmiş şəhər komandiri Balıyana isə 500 qul bağışlandı və onlarda azad edildi.[49] Səlahəddin, həyat yoldaşları və ataları ölən dul qadınlara və yetimlərə öz xəzinəsindən yaşamaları üçün pullar hədiyyə etdi.[50]

Sərbəst buraxılan xristianlar üç dəstə quyruq konvoyuna, biri Knights Templar, digəri xəstəxanalı cəngavərlərin, üçüncü isə Baliyan və Patriarx Harakliusun komandanlığı altında yola düşdü. Sur, xristianların əlində yalnız əsgərləri qəbul etdi və başqalarına qapıları bağladı. "Botrun" ətrafında o bölgənin hakimi olan "Niphinli Raymond" bir quldur kimi quyruqların olduqları şəxsi əşyalarını soymaya qoyulub.[51] Quyruq Tripoliyə çatanda əvvəl şəhərə qəbul edildilər; Amma şəhərdə qıtlıq çıxanda hamısı şəhər qapılarından qovuldular. Bu quyruq sığınacaq yeri ancaq Antakya-ya tapdı və burada belə idarəedicilər bu mühacirlərə çətinliklər çıxarıblar.[52] Bir qrup Qüds mühaciri "Eşkalon" limanına getmişdi. Burada olan İtalyan dənizçilər onları Xristian limanlara daşımaq üçün çox böyük pullar istədilər, amma liman idarəedicisi Misir hökumət rəsmiləri bu mühacirləri olmayan gəmilərə limandan çıxmaq izni verməyincə bu mühacirləri gəmilərinə alaraq xristian limanlarına getmək kimi ayrıldılar. Katolik olmayan xristianlar (Pravoslavlar və Suriya pravoslavları) lazım olan şəxsi təzminatı ödəməklə və hər il çəkə vergisi vermələri lazım olmaqla bərabər Qüdsdən ayrılmadılar. Məmmədin Qüds fəthindən sonra Konstantinopola çatanda Bizans imperatoru II.İsakios Səlahəddin onu təbrik edən bir elçi göndərdi və Müqəddəs Xristian mövqelərin yenidən Pravoslav Xristianlara verilməsini istədi.[53] Səlahəddin Xristian hacılara heç bir əlavə borc olmasını istəmədiyi üçün Bizans İmperatorunun bu istəyi qəbul edilərək və Müqəddəs vəzifələr Pravoslavların idarəsinə keçdi. Yenidən Müsəlmanlara əlinə keçən Qüdsdə bu müqəddəs vəzifələr həqiqətən yalnız üç gün qapalı qaldı.[54]

Səlibçilər Qüdsü işğal etdikdən sonra Müsəlmanlar üçün müqəddəs olan Qübbətüs-Səhra və Məscid-i Aksay kilsəyə çevirdilər.[55] Xaçlıların əlavə etdikləri hər şey çıxarılıb atılıb bu iki müqəddəs bina daha əvvəlki formalarına çevrilib.[56] Hər iki bina da yeni Müsəlman ibadət yeri olması üçün içləri və kənarları gül suları yudu və 9 Sentyabr 1187-ci ildə Məmmədin də iştirak etdiyi Cümə namazı qılaraq bu iki müqəddəs bina yenidən Müsəlman ibadətinə açıldı.[57]

Üçüncü Səlib yürüşü hazırlıqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Üçüncü Səlib yürüşü əvvəllərində (Təxminən 1190-cı il) Yaxın Şərq

Yeni Papa olan VIII.Gregorius bir bəyannamə dərc edərək Qüdsün Xristianlar tərəfindən kaybedilişinin Tanrının Avropada yaşayan Xristianların günahlarına qarşı bir cəza olduğunu elan etdi.[58] Bütün Qərbi Avropada Müqəddəs Ölkələrin təkrar Xristianların əlinə keçməsi üçün yeni bir Səlib yürüşü keçirilməsi üçün böyük bir kampaniya başlanılıb. İngilis kralı II Henri Plantagenet və Fransız kralı II Filip Avqust aralarında olan müharibə vəziyyətini qaldırıb sülh etdilər. Hər iki krallıq da yeni bir Səlib yürüşünü maliyyə etmək üçün xalqdan Səlahəddin öşür-ü (Salatın tithe) adı verilən xüsusi bir vergi toplamağa başladılar.[59] İngiltərədə kilsənin ən böyük dini xadimi olan Canterbury Arxiyepiskopu "Exeterli Baldwin" Uels ölkəsinə səfər edib 3.000 nəfərlik xüsusi qoşun toplamağı bacardı.[60]

Müqəddəs Roma imperatoru I Fridrix Barbarossanın səfəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müqəddəs Roman-German İmperatoru Fridrix Barbarosa
Fridrix Barbarossanın ölümü
Orta Əsrlərdən qalan Sakson Xronologiyası yazma kitabında İmperator Friedrichin ölümü rəsmi

Yaşlı Müqəddəs Roma İmperiyasının imperatoru I Fridrix Barbarossa Papanın yeni Səlib yürüşü üçün çağırışına dərhal cavab verdi.[61] 27 Mart 1188-ci ildə yeni bir Səlib yürüşünə qatılacağını və bu yürüşə qatılacaq Alman səlibçilərinə komandanlıq edəcəyini xalqa elan etdi. Böyük Alman xaçlı ordusu toplandı. 1188-ci ildə Nuremberqə gələn Bizans elçiləri Balkanlarda Bizans ərazilərində keçid üçün təşkilatçılıq planları üzərində uzlaşma təmin etdi.[62]

İmperator və üçüncü oğlu IV.Fridrix, Svabiya Hersoqu əvvəllərində olaraq Alman Xaçlı ordusu 11 May 1189-cu ildə Ratisbondan mərasimlə ayrıldı. Bu ordu Səlib yürüşləri zamanı toplanan ən böyük Səlib ordusu vəziyyətində idi və çox yaxşı silahlı və çox yaxşı intizamlı idi. Ordu Macarıstan üzərindən, Bizanslılar əlindəki Balkanlardan, Konstantinopola doğru yürüşə keçdi. Bu orduya 2.000 əsgərlə Macar kralı III.Bəlanın ən gənc qardaşı Gəzə da iştirak etmişdir. Bu ordu Balkanlardan keçidi zamanı daha əvvəl keçirilən uyğun gəlməyə adətən iştirak edib. Bizanslılar 1176-cı il Miryokefalon döyüşündəki böyük məğlubiyyətdən sonra ancaq 1185-ci ildə Anadoluda vəziyyəti tarazlaşdırmış və o tarixdə Anadolu Səlcuqlu Sultanı II Qılınc Arslan ilə sülh və müttəfiqlik sazişi imzalamışdılar. Böyük Alman xaçlı ordusunun Bizans torpaqlarında yerləşməsindən Bizanslılar narazı idi. Lakin Alman xaçlı ordusunun böyüklüyü qarşısında Bizansın artıq müqavimət göstərməsinə imkan yox idi.[63]

Alman xaçlı ordusu Bizans ərazilərindən yenidən təşkil edilmiş şəkildə mərhələ mərhələ keçməyə başladı. Yenə Xaçlı ordusu intizamsızlıq nümunələri göstərdi və Fridrix Barbarossanın ordusu Plovdiv (o zamankı Philippopolis indiki Plovdiv) şəhərini işğal edib və bu şəhəri yenidən Bizans əlinə keçirmək üçün göndərilən 3.000 nəfərlik Bizans ordusunu məğlub etdi. Həmçinin Adrianopolis (Ədirnə) şəhərini yandırdılar. Bu səbəblə bu ordu 1189-ci ilin payızında Konstantinopola gəlir gəlməz pivən əvvəl Boğazdan qarşıya köç etdi.[64] Bəzi mənbələr Bizans İmperatoru II. İsaakiosun Səlahəddin ilə gizli müqavilə bağladığını və Selahhadının Bizans torpaqlarına hücum etməməsinin zəmanətinə qarşılıq Xaçlı ordusunu zəiflətmək üçün əlindən gələni edəcəyi haqqında anlaşama etdiyini bildirirlər.[65]

Digər tərəfdən, II Qılınc Arslan da bu böyük Alman ordusu ilə vuruşmaqdan çəkindi və Almanlarla müqavilə edərək bu ordunun Anadoludan Səlcuqlu ordusunun hücumlarına məruz qalmadan keçidini təmin etdi. Amma Almanlara görə bu ordunun Anadoludan keçidi zamanı heç kimə göstəriş olmayan Türkmənlərin vaxtaşırı hücumlarına məruz qaldı. Akşehir üzərindən, Alman Xaçlı ordusu 17 Mayda bu ordu Anadolu Səlcuqlu paytaxtı olan Konya önlərinə gəldi. Müqavilə əsasında sülh şəraitində ordunun şəhər kənarından keçməsi labüd; Lakin imperator Fridrix şəhərə hücum edib əlinə keçirməyə qərar verdi. Bəzi Alman tarixçilərinə görə bu ordu Konya önlərinə gələndə İmperator Friedrichin Türkmən hücumlarına qarşı səbri tükənmişdi və Türklərə qarşı bir sanksiya tətbiq etmək istəyirdi. Digər tarixçilər Səlibçilər Konya önünə gələndə II. Qılınc Arslanın böyük oğlunu Kutabeddin bu vəziyyəti qaldırmadı və atasını tutuklattırarak Xaçlı ordusuna qarşı qoymağı yoxladı.[66] Hər bir səbəblə olursa olsun, Alman Xaçlı ordusu, aparılan sazişə zidd olaraq 18 Mayda (bəzi tarixçilərə görə bir hərbi toqquşmadan sonra Kutabeddinin ordusunun çəkilməsi nəticəsində) Alman Xaçlı ordusu Konyanı işğal etdi. Alman Xaçlı ordusu Konyada 5 gün qalıb yenə yürüşə keçdi. Göksu çayını təqib edib Aralıq dənizinə enmək planlaşdırmışdı.[67]

Lakin Alman Xaçlı ordusu 10 İyun 1190-cı ildə tam dağlıq ərazidən çıxıb Silifkə ətrafına gəldiyi zaman ordusunun və saxlamalarının bir az qarşısında yerləşən İmperator I Fridrix Barbarossa Səma Çayı içində boğularaq öldü. Bunun səbəbləri müxtəlif şəkillərdə bildirilmişdir. Bəzi tarixçilərə görə İmperator çox isti olan bir gündə öz soyutmaq üçün çaya tullanmış və ya suyun çox soyuq olması münasibətilə böhran keçirib boğulmuş; Ya da suyun sürəti gözlədiyindən çox olub bu sürətli su axınına qarşı qoymayıb boğulmuşdu. Digərləri adının sürüşməsi vasitəsilə çaya düşdüyünü və çox ağır zireh geyindiyi üçün yaxud başını qayaya çırpdığı üçün suya batıb boğulduğunu iddia edirlər. Ordusunun hissələri çay kənarına gəldikləri zaman çay sahilində ölü cəsədi ilə qarşılamışdılar.[68]

Oğlu VI Fridrix, Svabiya Hersoğu, Səlib Alman ordusunun başçılığını öz üzərinə götürdü. Amma böyük Alman xaçlı ordusu dərhal tamamilə demoralize olmuşdu. Bəzi Alman zadəganları dərhal qaradan geri qayıtdılar digərləri Silifkəyə və Tarsusa gedəndən sonra dənizdən Avropaya getmək üçün qoşundan ayrıldılar. Svabiya Hersoqu əmri altında Antakyaya çatan Səlib Alman ordusu 5,000 nəfər idi.

Antakya şahzadəsi III Boemondo, Svabiya hersoğu və ordusuna böyük qonaqpərvərlik göstərdi. Ölü imperatorun cəsədi sirkə içində Antakyaya gətirilmiş; Lakin sirkə cəsədi qoruya bilməmişdi. Cəsədin qalan hissələrinin çoxu Antakya Kilsənə basdırılıb, amma bəzi sümük parçaları Qiyamət günündə Fridrixin Qüdsə olmasını təmin etmək üçün ordu tərəfindən saxlanıb. Sonunda Svabiya hersoğu yaxın qohumu olan Əkka Hersoğu Montferratlı Conrad yardımını istədi. Onun köməyi ilə ölü imperatorun sümükləri Antakya Kilsəsindən alınaraq Akkaya aparılıb və orada kilsədə basdırılıb. VI.Fridrix, Svabiyaa hersoğu isə 1191-ci ildə Əkkanı müahasirədə saxladığı zaman dünyasını dəyişdi.

İngilis kralı Şirürəkli I Riçardın Fələstinə gəlişi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şirürəkli I Riçard

İngiltərə Kralı II Henri Plantagenet oğlu I Riçard ilə Fransa kralı II Filip Avqust tərəfindən məğlub edildikdən sonra 6 iyul 1189-cu ildə dünyasını dəyişdi. Bundan sonra Riçard İngiltərə krallığı taxtına keçdi. Taxta keçdikdən sonra ilk böyük işi yeni bir səlib yürüşünə getməyi maliyyəyə etmək pul toplamağa başlamaq oldu. 1190-cı ilin iyul ayında Riçard və Filip birlikdə Müqəddəs Fələstin torpaqlarına getmək kimi, ilk əvvəl Siciliya getmək kimi Fransanın Aralıq dənizi limanı olan Marseldən bir gəmi donanmasıyla ayrıldılar. Filippin 650 cəngavər, 1.300 at və 1.300 cəngavər nökərindən ibarət ordusu onlara müşayiət edirdi. Bu səyahət üçün Filip bir Genuya donanması icarəyə götürmüşdü.[69]

Norman Siciliya Krallığı kralı olan II Guglielmo 1189-cu ildə dünyasını dəyişdi və yerinə Siciliya krallıq taxtına Tancerdi keçdi. Tancerdi, II Guglielmoin arvadı olan və Riçardın bacısı olan Kraliça İngiltərəli Giovannayı həbsə salmışdı. Siciliya keçən Riçard Siciliya paytaxtı Messinayı mühasirəyə alıb 4 oktyabr 1190-cı ildə ələ keçirdikdə qız qardaşı Giovannayı həbsdən xilas etdi. Tam bu sırada Riçard ilə Filip arasında, Riçardın evlənməsi haqqında böyük bir münaqişə meydana çıxdı. Riçard uzun bir zamandır Filippin ata bir ana ayrı qız qardaşı olan "Vexin Qrafinya Alis" ilə evlənmək kimi ordenliydi. Amma Riçard bu nişanı pozdu və "Navareli Beregaria" ilə evlənmək üçün yeni bir orden verdi. Bundan xoşlanmayan Filip, Ruhulla Siciliyada qoyaraq, 30 Mart 1191-ci ildə öz ordusu ilə gəmiylə Şərqi Aralıq dənizə getmək üçün ayrılıb və may Ayının ortasında Tir şəhəri limanına gəlib quruya çıxdı. Riçard qız qardaşı və yeni nişanlısı ilə birlikdə Siciliya ancaq 10 aprel 1191-ci ildə ayrıldı.

Riçard Siciliyadan ayrıldıqdan qısa bir zaman sonra bu təxminən 9.000 nəfəri daşıyan 100`ə qədər gəmidən ibarət donanma çox şiddətli bir fırtına ilə qarşılaşdı. Riçardın gəmisi Kritə pənah aparmağı bacardı. Amma bir neçə gəmi fırtına üzündən Kipr sahillərində quruya vurdular. Quruya vuran gəmilər içində Riçardın bacısı "İngiltərəli Giovanna" və nişanlısı "Navarreli Berengaria" da yerləşirdi. Həmçinin Səlib yürüşünün maliyyə etmək üçün topladığı fondları daşıyan gəmi də quruya vurmuşdu. Bu xəzinə daşıyan gəminin və Riçardın bacısı və nişanlısının əsir olaraq Kiprdə hökm sürən İsaakios Komnenosun əlinə keçdiyi öyrənildi. Riçard bunları geri qaytarmaq üçün 6 mayda Kiprdən Limasola getdi. Burada İsaakiosla görüşdü. İsaakios ilə Riçard, Riçardın yaxını gənc qadınların və xəzinənin geri verilməsi və həmçinin 500 nəfərlik Kipr birliyinin Riçard birlikdə Fələstinə getməsi üçün razılaşdılar. Amma İsaakios özünün çox möhkəmləndirdiyi Famaqusta qalasına dönəndə bu müqaviləni qəbul etmədiyini və Riçardın dərhal Kiprdən ayrılmasını istədiyini elan etdi. Bunun üzərinə Riçard Kipr işğalına başladı. İsaakios, Ada-nın ən şimal üçü olan Karpaz yarımadasında yerləşən Qələbə Burnu (Cape Andreas) mövqeyində əsir düşdü. Əfsanəyə görə, Riçard dəmir barmaqlıqlar altında əsir tutmayacağına dair söz verdiyi üçün, onu gümüş zəncirlərlə bağlayıb həbs etdirib.

Əkka qalasının mühasirəyə alınması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şirürəkli Riçard Əkka qalasının qarşısında

Hattin döyüşündə əsir düşən Qüds kralı Luzuinyalı Qay 1189-cu ildə Səlahəddin tərəfindən həbsdən azad edilərək sərbəst buraxıldı. Qay müqəddəs kitab üzərində and içdi və heç vaxt müsəlmanlara qarşı silah tətbiq etməyəcəyinə söz verdi.[70] Sərbəst buraxılan kimi Qay Tir şəhərindəki xristian ordusunun komandanlığını almağa çalışdı. Lakin bu qalanı Səlahəddin mühasirəsinə qarşı uğurla müdafiə edən Confer, bu təklifi rədd etdi.[71]

Bu dəfə Qay verdiyi anda baxmayaraq, Səlahəddin və müsəlmanlar tərəfindən tutulan xaçlıların Müqəddəs Fələstinə və bir çox xristianın keçmiş giriş limanı olan Əkka qalasına diqqət çəkdi. 1189-cu ilin avqustunda Əkka qalasını ələ keçirmək üçün şəhərin ətrafından bir xristian ordusu toplayaraq qalanı mühasirəyə aldı.[72] Birincisi, bu əhatə edən xristian ordusu kiçik idi; lakin sentyabr ayından etibarən səlib yürüşü qüvvələri yeni gəmilərlə gəlməyə başladı və ətrafdakı ordular böyüməyə başladı.[73]Əkka qalası kapotda idi; limanın cənubunda; dənizin qərb və şimal və şərq bir-birinə şaquli güclü şəhər divarları ilə bağlandı. Şəhər divarları şəhərdəki müsəlman qoşunları tərəfindən qorunurdu.[74]

1190-cı ilin yayında xristian mühasirəsində olan düşərgədə bir çox xəstəlik baş verdi. Onlardan biri Guyun ordusunu müşayiət etdi və həyat yoldaşı, Müqəddəs Qüds Kraliçası Sibilla və gənc qızı öldü. Qay Krallığa qanuni hüququ, Kraliça Sibillanın əri olduğu üçün idi. Onun ölümü ilə səltənət qanuni olaraq Sibillanın atası və anasının ayrı bacısı İzabellaya verildi.[75] İzabella "Nəvəsi 4-cü Henri" ilə evləndi, amma əri İzabella'nın səltənətdəki qanuni hüququnu qorumaq üçün güclü deyildi və bu qanuni hüquqa görə İzabella dərhal ərini tərk etdi.< Onun hakimiyyəti altında Tir şəhərini tutan "Conrad of Montferrat" ilə yenidən evləndi. Beləliklə, onun yeni əri Montferrat Conrad, Qüds Krallığına yeni həyat yoldaşının qanuni səltənətini qorumaq hüququnu bəyan etdi.[76] 1190-1191-ci illərin qışında mühasirə ordularına yürüş edən dizenteriya və febril xəstəliklərin yeni təzahürləri alındı. Bu başlanğıclarda "Swabia'nın Duke Fridrix VI", "Yerusəlim Patriarxı Heraklius" və "Blois of Thelobal" öldürüldü.[77] Bu mühasirədən sonra hər bir Səlib yürüşü müharibəni davam etdirmək və Qüdsü geri almaq istədi. Ancaq hər iki tərəfdə məhbuslar var idi. Lakin Səlib yürüşlərinin komandiri Riçard I məhbusları yüksək fidyə olmadan tərk etmək istəmədi. Səlahəddin bu səxavətli hərəkəti ilə fidyə verməyəcəyini başa düşdü.[78] Öz qəddarlığını ortaya qoyan Riçard, Səlahəddin uzaqdan görə biləcəyi qala qapısı önündə bir-birinə iplə bağlanaraq təxminən 2700 müdafiəçi kişi əsgərini və təxminən 300 qadın və uşaq gətirdi.[79]

Arsuf döyüşü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Arsuf döyüşünün planı
Arsuf döyüşü (1802-1806)

Əkkanı tutduqdan sonra Riçard dəniz sahillərini izlədi və cənuba Yaffa`ya doğru irəli getdi.[80] Bu qalanı aldıqdan sonra Fələstinin mərkəzinə Qüdsə doğru hücuma keçməyi planlaşdırmışdı. Lakin, Səlib yürüşü ordusu ilə sahildə yürüşə davam edərkən, Səlahəddin öz ordusunu sahildən paralel olaraq izlədi.[81] Riçardın hərbi donanması Səlahəddin və ordusunu izləməkdə idi. Qəfildən Yaffadan 50 km şimalda olan Arsuf Səlahəddin ordusunu sahilə çevirdi və Səlib yürüşü ordusuna qarşı müharibəyə başladı. Bu iki ordu arasında 7 sentyabr 1191-ci ildə Arsuf döyüşü başladı.[82]

Səlahəddin ordusu Riçardın Xaçlı ordusunun sıralarını pozmaq üçün müxtəlif yollarla fasiləsiz təcavüz hücumlarına davam etdi.[83] Bu taktikanın məqsədi Səlib yürüşü ordusunun təmiz nizamını pozmaq və parçalamaq və ayrı-ayrılıqda aradan qaldırmaqdır.[84] Səlib yürüşü ordusu, ilk növbədə təmiz nizamı pozmadan bu təcavüz cinayətlərindən müdafiə edə bildi. Birdən, Malta cəngavərlərinin kütlələri Səlahəddin sağ qanadındakı süvarilərə hücum etdilər. Riçard, ordusunun saf qaydalarını qorumaq üçün ümumi bir hücum əmri verdi. Öz ordusu ilə mərkəzdən; Məbəd cəngavərləri Səlahəddin sol qanadının sağ qanadında Malta cəngavərləri ilə ümumi hücuma keçdilər. Səlahəddin bu ümumi səlib yürüşünə qarşı durmaq istəmədi və ordusunun mütəmadi olaraq geri çəkilməsini əmr etdi. Səlahəddin ordusu bu geri çəkilmə zamanı itki verdi, ancaq mütəmadi olaraq məğlub olmadan geri alındı və ordunun döyüş gücü hələ də qorunub saxlanıldı. Beləliklə Riçard və Xaçlılar Arsuf döyüşündə qalib gəldilər.[85]

Arsuf döyüşü əhəmiyyətli bir toqquşma idi. Səlahəddin Fələstin sahillərindəki bütün torpaqlarını itirdi. Bu Riçardın əmrinə bir işarə idi və Xaçlıların nizamsız bir dəstə olmadığını, əmrini dinləyən cəsarətli və intizamlı bir ordu olduğunu bildirdi. Bunun müqabilində Səlahəddin ordusunun yenilməz olduğunu göstərdi və Səlahəddin komandanlıq şöhrətində qara bir iz var. Səlib yürüşünün əhvalı çox yüksək idi. Ancaq Səlahəddin ordusu geri çəkilmək vəziyyətində itki verməsinə baxmayaraq döyüş gücünü itirmədi.[86]

Bundan sonra Riçard öz ordusu ilə sahildən Yaffaya getdi və bu qalanı ələ keçirdi. Səlahəddin Fələstin sahillərində torpaq itirdi və bunların xaçlılara qaytarılması Qüds üçün daha ciddi təhlükə yaratdı.[87] Xristian tarixçiləri bu döyüşü çox vacib hesab edirlər. Səlahəddinin şəxsi tərcümeyi-halını yazan gizli məmur Bahattin bu döyüşü kitabında qeyd etmir.[88] Müasir Ərəb səlib yürüşləri tarixçisi Maalouf, Riçard'ın çimərlikdən getməsi və Arsuf döyüşü ilə əlaqəli aşağıdakıları söyləyir.

(Riçard) çimərlikdən cənuba doğru getdi. Donanması dərhal dənizdən onu izlədi. Səlahəddin ordusu paralel olaraq sahildən izlədi. İki ordu arasında çox sayda toqquşma oldu, lakin heç biri həlledici olmadı.[89]

Yaffa mühasirəsi və döyüşü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səlahəddin Yaffa qalasını mühasirəyə alarkən

1192-ci ilin iyul ayında Riçard altında olan Səlib yürüşləri, Qüdsü ala bilmədiyi və sahildə hücum ediləcəyi üçün Fələstinin şimalına çəkilməyə başladı.[90] Səlahəddin ordusu əvvəllər Qüdsdəki xaçlıların əməliyyatlarının mərkəzi olan Yaffa qalasına hücum etdi və üç günlük mühasirədən sonra şəhəri və qalanı ələ keçirdilər. Az sayda müdafiəçi daxili qalaya geri çəkildi. Bu müsəlman ordusu, səlib yürüşçülərinin 1191-ci ilin iyul ayında Acre mühasirəsi nəticəsində təslim olan 2700 müdafiəçini və 300-ə yaxın qadın və uşağı vəhşicəsinə öldürdüklərini unutmadılar. Səlahəddin ordusu Yaffada müdafiəçilərə qarşı qisas qırğını başlatdı. Səlahəddin bu qətliamın qarşısını almağa çalışsa da, əsgərə nəzarəti itirmişdi. Səlahəddin, daxili qalaya geri çəkilmək və özlərini müdafiə etmək üçün müdafiə olunan xaçlılara xəbər göndərmişdi. Riçard Yaffa hücumunu eşitdiyi zaman ordusunun zirehli cəngavərlərini və İtaliyadakı Pisa və Genuyadan olan oxçularını şimal sahillər boyunca lövbər gəmilərinə dolduraraq Yaffa'nın önünə gəldi. Vəziyyəti bilmədiyi üçün sahilə getmədi. Ancaq daxili qəsrdə gizli bir şəkildə təslim olmayan bir keşiş gəmilərə üzərək, Riçarda məlumat verdi. İyulun 31-də Riçard 55 zirehli cəngavər, bir neçə yüz piyada əsgəri və Genoa və Piza dəniz birləşmələri ilə birlikdə 2000-ə yaxın külək yaylarından istifadə edərək qalaya hücum etdi. 31 iyulda şəhər yenidən Xaçlılara gəldi. Yaffanı ələ keçirən və Riçardın hücumuna qarşı qalanı müdafiə edən müsəlman əsgərlər şəhərdən qaça bildilər. Səlahəddin yalnız qaladan təxminən 10 km məsafədə olan bu qaçışı dayandıra bildi və yalnız ordusunu orada yenidən təşkil etdi.[91]

Səlahəddin, Yaffanı ələ keçirən Riçardın səlibçi ordusunu dəstəkləmək üçün Qeysəriyyə şəhərindən səlibçilərin möhkəmləndirilməsinin gəldiyini xəbər aldı. Bu dəstəyin qarşısını almaq üçün Səlahəddin ordusu avqustun 4-də gizli şəkildə hərəkətə keçdi və ertəsi gün səhər qaranlıqda yenidən şəhərə hücum etmək üçün şəhər divarları önünə toplaşmağa başladı. Ancaq bir italyan bir səlibçi müsəlman əsgərlərin gizli şəkildə tarlalardan gəldiyini gördü və bu xəbəri Riçarda verdi. Riçard həm uzun yaylı, həm də külək torlu oxatanları və şəhərdəki ağır süvari dəstələrini bir hücuma qarşı hazırladı.[92] Avqustun 5-də Səlahəddin çox yüngül zirehli Misir və Bədəvi yüngül süvari qoşunları şəhərə hücum etdi və böyük itki verdi. Bəzi müsəlman əsgərlər şəhərə girə bildilər və şəhəri qoruyan italyan dənizçiləri gəmilərinə minib qaçmaq üçün limana qaçdılar. Lakin Riçard axşam saatlarında qoşunları ilə geri qayıtdı və müsəlman qoşunlarını şəhərdən çıxmağa məcbur etdi. Axşam Səlahəddin ordusunu geri çağırdı və Qüdsə tərəf çəkilməyə başladı. Yaffa'nın bu döyüşü Riçardın qələbəsi ilə nəticələnsə də, Riçardın heç bir xəbərdarlığı olmadığı üçün bu qələbəni gücləndirmək imkanı yox idi. Riçard fövqəladə şəxsi səylərinə görə yorğun və xəstə idi; döyüşdən dərhal sonra yüksək atəş ilə xəstənin yatağında qalmalı idi. Bunun müqabilində Səlahəddin Ramalaya qayıdarkən Misirdən və Suriyanın şimalından təzə və öyrədilmiş qoşunlar onu orada gözləyirdi.[93]

Riçard əvvəlcə danışıqlarda yaxınlığı görmüş Səlahəddin qardaşı və barışıq danışıqçısı Adilə məktub göndərdi və Askalon qalası Xaçlıların əlində qalsa dərhal barışmağa hazır olduğunu bildirdi. Adil Yerusəlimin yaxınlığında idi və yataqda idi. Bunu qardaşı Səlahəddinlə müzakirə etdi və Səlahədin Riçardın Askalon qalası üçün təklifini qəti şəkildə rədd etdi. Avqustun 28-də Adilin Riçarddakı kuryeri Səlahəddin Riçardın şəxsi hədiyyəsi olaraq Hebron dağından təzə şaftalı, armud və buz gətirdi; lakin o da Səlahədinin nəhayət Askalon qalasını xaçlılara tərk etməyəcəyini bildirdi.[94]

Ramla müqaviləsi və Şirürəkli I Riçardın Fələstindən ayrılışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Riçardın Əkkadan gəmi ilə ayrılması

2 sentyabr 1192-ci ildə Şirürəkli I Riçard və Səlahəddin arasında 5 il müddətində barışmaq üçün Ramla müqaviləsi imzalanmışdır. Riçardın yanına göndərilən elçilər Səlahəddin də bu müqavilədə adlarını qoydular və Riçardın əlindən tutaraq bu müqaviləyə tam əməl edəcəklərinə and içdilər. Riçard, bir padşah kimi adət etməmişdi, lakin digər xaçlı liderlər (Şampanqalı Henri, İbelinin Balianı və Məbədin Knights və Qonaqpərəstin Cəngavərləri) şəxsən müqaviləyə əməl edəcəklərinə and içdilər. Səlahəddin müqaviləni ertəsi gün onu göndərən xaçlıların elçisi qarşısında şəxsən imzaladı. Bununla da Üçüncü Səlib yürüşünün müharibə mərhələsi başa çatdı.

Ramla müqaviləsinə görə Fələstinin sahil zolağı və Yaffanın cənubundakı şəhərlər Qüds krallığına buraxıldı. Xristian zəvvarlar Qüdsdəki xristianların müqəddəs yerlərini ziyarət etməkdən azad olardılar. Müsəlman və xristian xalqı və tacirlər heç bir maneəsiz və silahsız bir-birlərinə məxsus torpaqlara girib keçə bildilər. Askalon qalasının yerləşdiyi ərazi müsəlmanlara məxsus olacaq, lakin Askalon qalası dağıdılacaq və heç vaxt yenidən qurulmayacaqdır.

Bu müqavilədən sonra Riçarda Qüds və müqəddəs yerləri ziyarət etmək üçün pasport verildi. Lakin Riçard Qüdsə getməməyi qərara aldı və onun əmri ilə Fransız Xaçlılara Qüdsə getməyi qadağan etdi. Ancaq digər Səlib yürüşçülərinin və digər əsgərlərin, zadəganların və cəngavərlərin əksəriyyəti Qüdsü ziyarətə getdi. Riçard əvvəlcə Əkkaya getdi. Sentyabrın 29-da kraliça Berenqia və kraliça Joanna Fransaya gəmiyə getdilər. 10 gün sonra, 9 oktyabrda Riçard gəmi ilə Fələstindən Əkkanı tərk etdi.

Üçüncü Səlib yürüşündən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üçüncü Səlib yürüşünün sonu nə müsəlmanları, nə də xristianları qane etmədi.[95]

Bir çox müsəlman Səlahəddin Fələstinin vacib cənub sahillərini qəsb etmiş xristianlara, Qüds krallığı[96]nın və Tripolinin mərkəzli bölgəsinin hakimiyyətinə getməsindən narazı idi. Səlahəddinin baş katibi və tərcümeyi-halının müəllifi Bəhaəddin İbn Şəddad kitabında Səlahəddin'nin dediklərinə görə;

Barış etməkdən qorxuram, çünki başıma nə gələcəyini bilmirəm. Bu torpaqları onlara buraxdıqca, düşmənlərimiz böyüyəcək və güclənəcəkdir. Əvvəllər tərk etdikləri torpaqları geri almaq üçün geri qayıdacaqlar. Hər birinin qorunacağını və təpələrində (qalalarında) qucaqlanacağını və buradan qalacağımı, müsəlmanların viran qalacağını fikirlərini bildirəcəklərini gözləyirəm.

Bunlar onun sözləri idi və sonra dediyi tam oldu.[97]

Xristianlar da istəmirdilər, çünki Qüds xristianların əlinə keçmədi və Birinci səlib yürüşündə ələ keçirilən və tutulan torpaqların və qalaların əksəriyyəti xristianların əlinə qaytarılmadı, hətta müsəlmanlar da tamamilə aradan qaldırılmadı və məhv edildi. Üçüncü Səlib yürüşünün bu məyusluğu 1192-dən cəmi altı il sonra yeni Dördüncü Səlib yürüşünün açılmasına səbəb oldu və bu dəfə gözlənilmədən Fələstində və ya Afrikadakı müsəlmanları deyil, xristian pravoslav Bizans paytaxtı Konstantinopolu üstələdi.

Üçüncü Səlib yürüşündə mühüm rol oynayanlar da gözlənilməz hadisələr yaşadılar:

10 Oktyabrda İngiltərəli Şirürəkli I Riçard, Aralıq dənizində fırtına ilə gəmi buraxdıqdan sonra Əkka'dan Bizans Korfu adasında Bizans adasında bir gəmi sahilə çıxdı. Ərazinin hökmdarı olan Bizanslılar tərəfindən tutulmamaq üçün gizlənən Riçard, 4 xidmətçisi ilə Məbəd Cəngavəri kimi gizlənmiş kiçik bir pirat gəmi ilə Adriatik dənizini keçməyə başladı. Aquilea'da bu gəmi bir fırtına səbəbiylə qəzaya uğrayıb və qəzaya uğrayıb. Riçard və dörd qohumu İtaliyadan keçərək yola başladı. Ancaq İtaliyadan Avstriyaya keçdikdən dərhal sonra, 1192-ci ilin dekabrında Riçard Avstriya Dersi Leopold tərəfindən tutuldu və həbs edildi və Durnşteyn qalasında zindana atıldı. Duke Leopold, Conradın əmisi oğlu Montferratın iki qatil tərəfindən öldürülməsində Riçardın barmağından şübhələndi. Bundan əlavə, Akkanın mühasirəsi zamanı Riçard, Duke Leopoldun bayrağını qala divarlarından endirərək böyük bir hərəkət etmək üçün yerə atdı. Sonra Duke Leopold Riçard IV. Heinrik (Müqəddəs Roma İmperatoru).[98]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Bahā'al-dīn Ibn Shaddād (çev. D.S. Richards) (2002), The Rare and Excellent History of Saladin or al-Nawadir al-Sultaniyya wa'l-Mahasin al-Yusufiyya, Aldershot:Ashgate ISBN 0-7546-3381-0
  • Sur'lu Vilyam(ed. Peter W. Edbury) (1998), The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade: Sources in Translation, Yeni Ed., Aldershot:Ashgate ISBN 1-84014-676-1
  • Nicholson, Helen J. (ed.) (2001), The Chronicle of the Third Crusade: A Translation of the "Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi", Aldershot:Ashgate ISBN 0-7546-0581-7
  • Richards, D.S. (ed.) (2010), The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from al-Kamil fi'l-Ta'rikh. Part 2 The Years 541–589/1146–1193: The Age of Nur al-Din and Saladin, Aldershot:Ashgate. ISBN 978-0-7546-6951-7
  • Loud, Graham A. (ed.) (2010), The Crusade of Frederick Barbarossa, The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts, Aldershot:Ashgate. ISBN 978-0-7546-6575-5
  • Maalouf, Amin (çev. Ali Berktay), (2006) Arapların Gözünden Haçlı Seferleri, İstanbul:Yapı Kredi Kültür Yayınları, ISBN 975-08-1121-6
  • Steven Runciman|Runciman, Steven (çev. Fikret Işıltan) (1992), Haçlı Seferleri Tarihi: II. Cilt Kudüs Krallığı ve Frank Doğu, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları ISBN 975-16-0497-4
  • Runciman, Steven (çev. Fikret Işıltan) (1992), Haçlı Seferleri Tarihi: III. Cilt - Akkâ Krallığı ve Daha Sonraki Haçlı Seferleri, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları ISBN 975-16-0511-3
  • Demirkent, Işın (1997), Haçlı Seferleri, İstanbul:Dünya Yayıncılık, ISBN 975-7632-54-6
  • Brundage, James (1962), The Crusades: A Documentary History, Milwaukee, WI:Marquette University Press
  • Baldwin, M. W. (1969), The first hundred years Madison, WI:University of Wisconsin Press
  • Norwich, John Julius (1995) Byzantium: the Decline and Fall Londra:Penguin ISBN 0-14-011449-1
  • Davies, Norman (1996) Europe: A History Oxford:Oxford University Press ISBN 0-06-097468-0
  • Nicolle, David (2005), The Third Crusade 1191: Richard the Lionheart and the Battle for Jerusalem. Osprey Campaign. 161. Oxford: Osprey. ISBN 1-84176-868-5
  • Baha ad-Din ibn Shaddad|Baha al-Din Ibn Shaddad, The Rare and Excellent History of Saladin, trans. D.S. Richards (Aldershot, 2001).
  • Asbridge, T., The Crusades: The War for the Holy Land (London, 2010).
  • Angold, Michael. The Fall of Jerusalem (1187) as viewed from Byzantium // Boas, Adrian (redaktor). The Crusader World. Routledge. 2016.
  • De Expugnatione Terrae Sanctae per Saladinum, translated by James A. Brundage, in The Crusades: A Documentary Survey. Marquette University Press, 1962.
  • La Continuation de Guillaume de Tyr (1184–1192), edited by Margaret Ruth Morgan. L'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1982.
  • Ambroise, The History of the Holy War, translated by Marianne Ailes. Boydell Press, 2003.
  • Chronicle of the Third Crusade, a Translation of Itinerarium Peregrinorum et Gesta Regis Ricardi, translated by Helen J. Nicholson. Ashgate, 1997.
  • Edbury, P.W., The Conquest of Jerusalem and the Third Crusade: Sources in Translation. Ashgate, 1996.
  • Edde, A-M., Saladin, trans. J.M. Todd (London, 2011).
  • Gabrieli, F., (ed.) Arab Historians of the Crusades, English translation 1969, ISBN 0-520-05224-2
  • Gillingham, John. Richard the Lionheart. London: Weidenfeld & Nicolson. 1978. ISBN 0-297-77453-0.
  • Harris, Jonathan (2014), Byzantium and the Crusades, Bloomsbury, 2nd ed. ISBN 978-1-78093-767-0.
  • Hosler, John. The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. Yale University Press. 2018. ISBN 978-0-30021-550-2.
  • Hurlock, Kathryn (2013), Britain, Ireland and the Crusades, c.1000-1300, Basingstoke: Palgrave
  • Loud, G. A. The Crusade of Frederick Barbarossa: The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts. Farnham, Surrey: Ashgate Publishing. 2010. ISBN 9780754665755.
  • Lyons, M.C. & D.E.P Jackson, Saladin: Politics of the Holy War (Cambridge, 2001).
  • Nicolle, David. The Third Crusade 1191: Richard the Lionheart and the Battle for Jerusalem. Osprey Campaign. 161. Oxford: Osprey. 2005. ISBN 1-84176-868-5. (#redundant_parameters)
  • Oman, C.W.C., (1924) A History of the Art of War in the Middle Ages Vol. I, 378–1278 AD. London: Greenhill Books; Mechanicsburg, Pennsylvania: Stackpole Books, reprinted in 1998.
  • Steven Runciman, A History of the Crusades, vol. II: The Kingdom of Jerusalem, and vol. III: The Kingdom of Acre. Cambridge University Press, 1952–55.
  • Villegas-Aristizabal, L., Revisión de las crónicas de Ralph de Diceto y de la Gesta regis Ricardi sobre la participación de la flota angevina durante la Tercera Cruzada en Portugal, Studia Historica- Historia Medieval 27 (2009), pp. 153–70.
  • Villegas-Aristizabal, Lucas, 2007, The Norman and Anglo-Norman Participation in the Iberian Reconquista, c. 1018–1248, Phd Thesis, Nottingham: University of Nottingham.
  • Wolff, R.L & Hazard, H W (Editor), 1969, A History of the Crusades, Volume II: The later Crusades, 1189-1311, University of Wisconsin Press, ISBN 978-0299048440.

Əlavə oxu üçün

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Брандедж Джеймс. Крестовые походы: Священные войны Средневековья. — М.: Центрполиграф, 2011. — 320 с. — (История войн и военного искусства). — ISBN 978-5-9524-4964-0.
  • Васильев А. А. Византия и крестоносцы: Эпоха Комнинов (1081—1185) и Ангелов (1185—1204). — Пг.: Academia, 1923. — 120 с.
  • Васильев А. А. История Византийской империи / Пер. с англ., вступ. ст., ред., прим. А. Г. Грушевого. — Т. 2. От начала крестовых походов до падения Константинополя. — СПб.: Алетейя, 1998. — 592 с. — (Византийская библиотека. Исследования). — ISBN 5-89329-072-5.
  • Грановский А. Н. Крестовые походы. В 2-х тт. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2013. — 472 + 288 с. — ISBN 978-5-86007-701-0, 978-5-86007-716-4, 978-5-86007-771-1.
  • Добиаш-Рождественская, Ольга Антоновна Крестом и мечом: Приключения Ричарда I Львиное Сердце. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1991. — 112 с.
  • Добиаш-Рождественская, Ольга Антоновна Эпоха Крестовых походов: Запад в крестоносном движении. — 3-е изд. — М.: Едиториал URSS; Ленанд, 2017. — 128 с. — (Академия фундаментальных исследований. История). — ISBN 978-5-9710-3996-9.
  • Заборов, Михаил Абрамович Папство и крестовые походы. — М.: Изд-во АН СССР, 1960. — 264 с. — (Научно-популярная серия).
  • Заборов, Михаил Абрамович История крестовых походов в документах и материалах: Уч. пособие. — М.: Высшая школа, 1977. — 272 с.
  • Заборов, Михаил Абрамович Крестоносцы на Востоке. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1980. — 320 с.
  • История крестовых походов: Сб. / Сост Дж. Райли-Смит. — М.: Крон-Пресс, Oxford University Press, 1998. — 496 с. — ISBN 5-232-00859-5.
  • Куглер, Бернгард История крестовых походов. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1995. — 512 с. — (События, изменившие мир). — ISBN 978-5-85880-035-1.
  • Лависс, Эрнест Эпоха крестовых походов. — Смоленск: Русич, 2010. — 576 с. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-8138-0961-3.
  • Лучицкая С. И. Мусульманские идолы // Другие средние века: К 75-летию А. Я. Гуревича / Сост.: И. В. Дубовский и др. — М.-СПб., 2000.
  • Лучицкая С. И. Образ «другого»: Мусульмане в хрониках крестовых походов. — СПб., 2001.
  • Мишо, Жозеф Франсуа История крестовых походов / Пер. с франц. С. Л. Клячко. — М.: Алетейя, 1999. — 368 с. — (Vita memoriae). — ISBN 5-89321-071-9, 5893210719.
  • Тарик Али. Столкновение цивилизаций. Крестовые походы, джихад и современность. — М.: АСТ; Астрель, 2006. — 528 с. — ISBN 5-17-038858-6, 5-271-14674-X
  • Успенский, Фёдор Иванович История крестовых походов. — СПб.: Евразия, 2000. — 384 с. — (Clio). — ISBN 5-8071-0024-7.
  • Харрис Джонатан. Византия. История исчезнувшей империи / Пер. с англ. Н. Нарциссовой. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2017. — 408 с. — ISBN 978-5-91671-755-6.
  • Хиллебранд Кэрол. Крестовые походы. Взгляд с Востока. Мусульманская перспектива. — М.: Диля, 2008. — 672 с. — (Мир ислама). — ISBN 978-5-88503-623-8.
  • Эрс Жак. История крестовых походов. — СПб.: Евразия, 2015. — 320 с. — (Clio). — ISBN 978-5-91852-112-0.
  • Эсбридж Томас. Крестовые походы. Войны Средневековья за Святую землю. — М.: Центрполиграф, 2013. — 734 с. — (МЕМО-парочки). — ISBN 978-5-227-04474-7.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Richard and John. Kralların müharibəsi / Kings at War. Da Capo Press. 23 sentyabr 2003. səh. 219. ISBN 978-0306817380.
  2. ↑ Tyerman. "Wales and the Crusades" (ing. ). books.google.az. 4 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 noyabr 2019.
  3. ↑ G.A.Loud. İmperatorun tarixi ekspedisiyası / Historia de expeditione Frederici Imperatoris. 2010. səh. 19. ISBN 9780754665755..
  4. ↑ Hunyadi, Zsolt. A keresztes háborúk világa. 2011. səh. 41.
  5. ↑ McLynn. Jacobitism. səh. 219.
  6. ↑ Hosler, John. The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. 2018. səh. 72-73. ISBN 978-0-30021-550-2..
  7. ↑ Hosler, John. The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. 2018. səh. 54. ISBN 978-0-30021-550-2..
  8. ↑ Hosler, John. The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. 2018. səh. 34. ISBN 978-0-30021-550-2..
  9. ↑ Hosler, John. The Siege of Acre. Yale University Press. 2018. səh. 108. ISBN 978-0-300-21550-2.
  10. ↑ Tyerman. Wales and the Crusades. səh. 422. ISBN 978-0-300-21550-2.
  11. ↑ G.A.Loud. İmperatorun tarixi ekspedisiyası / Historia de expeditione Frederici Imperatoris. 2010. səh. 104. ISBN 9780754665755..
  12. ↑ Riley-Smith, Jonathan. What Were the Crusades. Ignatius Press. 2009. səh. 15. ISBN 978-1586173609.
  13. ↑ Lyons, Malcolm Cameron və Jackson. Saladin: The Politics of the Holy War. Cambridge University Press. 1982. səh. 264. ISBN 978-0521317399.
  14. ↑ Hans E. Mayer. Səlib yürüşləri.
  15. ↑ Freed, John. Frederick Barbarossa. Yale University Press. 2016. səh. 482. ISBN 978-0-300-122763.
  16. ↑ Freed, John. Frederick Barbarossa. Yale University Press. 2016. səh. 512. ISBN 978-0-300-122763.
  17. ↑ Riley-Smith, Jonathan. What were the Crusades?. 2009. səh. 15.
  18. ↑ Lyons, Malcolm Cameron. Saladin: The Politics of the Holy War. Cambridge University Press. 1982. səh. 264.
  19. ↑ Hans E. Mayer. The Crusades. Oxford University Press. 1965. səh. 139.
  20. ↑ Shillington, Kevin. Encyclopedia of African history. 2005. səh. 438. ISBN 978-1-57958-453-5.
  21. ↑ Lyons, Jackson. Saladin: the Politics of the Holy War. Cambridge University Press. 1982. səh. 8. ISBN 978-0-521-31739-9.
  22. ↑ Gillingham, John (1999). Richard I. Yale University Press. səh. 20–21. ISBN 0300094043.
  23. ↑ Marshall Hodgson, The Venture of Islam Conscience and History in a World Civilization Vol 2. The University of Chicago, 1958, səh. 267.
  24. ↑ anard, Marius (1965). "Fāṭimids". In Lewis, B.; Pellat, Ch. & Schacht, J. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume II: C–G. Leiden: E. J. Brill. səh. 850–862. OCLC 495469475.
  25. ↑ Barber, Malcolm. The Crusader States. 277. Yale University Press. 2012. ISBN 978-0-300-11312-9.
  26. ↑ Hamilton, Bernard. he Elephant of Christ: Reynald of Châtillon. 1978. səh. 102. ISBN 0424-2084.
  27. ↑ Hamilton, Bernard. he Elephant of Christ: Reynald of Châtillon. 1978. səh. 108. ISBN 0424-2084.
  28. ↑ Hamilton, Bernard. he Elephant of Christ: Reynald of Châtillon. 1978. səh. 170-172. ISBN 0424-2084.
  29. ↑ Barber, Malcolm. The Crusader States. 282. Yale University Press. 2012. ISBN 978-0-300-11312-9.
  30. ↑ Hamilton, Bernard. he Elephant of Christ: Reynald of Châtillon. 1978. səh. 225. ISBN 0424-2084.
  31. ↑ Runciman, Steven. A History of the Crusades, Volume II: The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East, 1100–1187. Cambridge University Press. 1989. səh. 441. ISBN 0-521-06163-6.
  32. ↑ Riley-Smith, Jonathan. The Crusades: A History, Continuum International Publishing Group. 2005. səh. 110. ISBN 978-0-8264-7269-4.
  33. ↑ Konstam, Angus. The Crusades: A History, Continuum International Publishing Group. 2004. səh. 133. ISBN 978-1-904668-00-8.
  34. ↑ Konstam, Angus. The Crusades: A History, Continuum International Publishing Group. 2004. səh. 119. ISBN 978-1-904668-00-8.
  35. ↑ France, John. Hattin: Great Battles Series. Oxford University Press. 2015. səh. 82. ISBN 978-0199646951.
  36. ↑ France, John. Hattin: Great Battles Series. Oxford University Press. 2015. səh. 102-103. ISBN 978-0199646951.
  37. ↑ France, John. Hattin: Great Battles Series. Oxford University Press. 2015. səh. 120. ISBN 978-0199646951.
  38. ↑ Mayer, Hans Eberhard. The Crusades. səh. 135. ISBN 0-19-873097-7.
  39. ↑ Mayer, Hans Eberhard. The Crusades. səh. 138. ISBN 0-19-873097-7.
  40. ↑ Cazel, Fred A. The Tax of 1185 in Aid of the Holy Land. 1955. səh. 385-392.
  41. ↑ Steven Runciman. səh 460, "A History of the Crusades. The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East", Cambridge University Press 1968, ISBN 521 06162 8
  42. ↑ Steven Runciman. A History of the Crusades. The Kingdom of Jerusalem and the Frankish East. Cambridge University Press 1968. səh. 461. ISBN 521 06162 8.
  43. ↑ Mayer, Hans Eberhard. The Crusades. səh. 135. ISBN 0-19-873097-7.
  44. ↑ Richard, Jean. The Crusades c. 1071-c. 1291. səh. 330. ISBN 0-521-62566-1.
  45. ↑ Richard, Jean. The Crusades c. 1071-c. 1291. səh. 330. ISBN 0-521-62566-1.
  46. ↑ Duggan Alfred (1973). Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. səh. 154.
  47. ↑ Duggan Alfred. Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. 1973. səh. 154.
  48. ↑ Hrochova Vera Miroslav. Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. 1996. səh. 179. ISBN 80-204-0621-2.
  49. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 167-168. ISBN 80-200-0512-9.
  50. ↑ Duggan Alfred. Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. 1973. səh. 159.
  51. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 167. ISBN 80-200-0512-9.
  52. ↑ Hrochova Vera Miroslav. Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. 1996. səh. 180. ISBN 80-204-0621-2.
  53. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 163. ISBN 80-200-0512-9.
  54. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 164. ISBN 80-200-0512-9.
  55. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 165. ISBN 80-200-0512-9.
  56. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 163. ISBN 80-200-0512-9.
  57. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 166. ISBN 80-200-0512-9.
  58. ↑ Hrochova Vera Miroslav. Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. 1996. səh. 180-181. ISBN 80-204-0621-2.
  59. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 168. ISBN 80-200-0512-9.
  60. ↑ Tauer Felix. Svět islámu: Dějiny a kultura / İslam dünyası: Tarix və mədəniyyət. Praqa: Vyšehrad. 2006. səh. 185. ISBN 80-702-1828-2.
  61. ↑ Freed John. Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. 2016. səh. 482. ISBN 978-0-300-122763.
  62. ↑ Freed John. Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. 2016. səh. 512. ISBN 978-0-300-122763.
  63. ↑ Loud. The Crusade of Frederick Barbarossa: The History of the Expedition of the Emperor Frederick and Related Texts. 2010. səh. 7-8. ISBN 9780754665755.
  64. ↑ Freed John. Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. 2016. səh. 471. ISBN 978-0-300-122763.
  65. ↑ Freed John. Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. 2016. səh. 479. ISBN 978-0-300-122763.
  66. ↑ Freed John. Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. 2016. səh. 487. ISBN 978-0-300-122763.
  67. ↑ Freed John. Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. 2016. səh. 488. ISBN 978-0-300-122763.
  68. ↑ Freed John. Frederick Barbarossa: The Prince and the Myth. New Haven. Yale University Press. 2016. səh. 472-473. ISBN 978-0-300-122763.
  69. ↑ J.Phillips. The Fourth Crusade and the Sack of Constantinople. səh. 66.
  70. ↑ Hrochova Vera Miroslav. Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. 1996. səh. 176. ISBN 80-204-0621-2.
  71. ↑ Asbridge, Thomas. The Crusades: The War for the Holy Land. 2012. səh. 266-268. ISBN 978-1-84983-688-3.
  72. ↑ Asbridge, Thomas. The Crusades: The War for the Holy Land. 2012. səh. 292. ISBN 978-1-84983-688-3.
  73. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 157. ISBN 80-200-0512-9.
  74. ↑ Hrochova Vera Miroslav. Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. 1996. səh. 177. ISBN 80-204-0621-2.
  75. ↑ Hosler, John. The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. Yale University Press. 2018. səh. 107. ISBN 978-0-30021-550-2.
  76. ↑ Hosler, John. The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. Yale University Press. 2018. səh. 72. ISBN 978-0-30021-550-2.
  77. ↑ Hosler, John. The Siege of Acre, 1189-1191: Saladin, Richard the Lionheart, and the Battle that Decided the Third Crusade. Yale University Press. 2018. səh. 19. ISBN 978-0-30021-550-2.
  78. ↑ Tyerman, Christopher. The Crusades. Sterling Publishing Company. 2007. səh. 436. ISBN 978-1-4027-6891-0.
  79. ↑ Janin, Hunt; Carlson, Ursula. Mercenaries in Medieval and Renaissance Europe. 2014. ISBN 9781476612072.
  80. ↑ Bennett, Matthew. The Cambridge Illustrated Atlas of Warfare: The Middle Ages, 768-1487. 26 yanvar 1996. səh. 101.
  81. ↑ Boas, Adrian. "The Crusader World". 2015. səh. 78.
  82. ↑ Hrochova Vera Miroslav. Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. 1996. səh. 179. ISBN 80-204-0621-2.
  83. ↑ Hrochova Vera Miroslav. Müqəddəs Torpaqdakı xaçlılar / Křižáci ve Svaté zemi. 1996. səh. 178-179. ISBN 80-204-0621-2.
  84. ↑ Bridge Antony. Křížové výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Academia. 1995. səh. 161. ISBN 80-200-0512-9.
  85. ↑ Oman. . səh. 311-318.
  86. ↑ Richard of Holy Trinity (PDF). Cambridge University press. 2001. səh. 185.
  87. ↑ Duggan Alfred. Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. 1973. səh. 157.
  88. ↑ Duggan Alfred. Křižácké výpravy / Səlib yürüşləri. Praha: Orbis. 1973. səh. 158.
  89. ↑ Nicolle David. Třetí křížová výprava. Praha: Grada. 2008. səh. 76. ISBN 978-80-247-2382-2.
  90. ↑ Verbruggen, J.F. The Art of Warfare in Western Europe During the Middle Ages: From the Eighth Century to 1340. səh. 388. ISBN 9780851155708.
  91. ↑ Stevenson, William Barron. The Crusaders in the East: A Brief History of the Wars of Islam with the Latins in Syria During the Twelfth and Thirteenth Centuries. Cambridge University Press. 1907. səh. 413.
  92. ↑ Runciman, Steven. A History of the Crusades: The Kingdom of Acre and the Later Crusades. 13 dekabr 1987. səh. 542. ISBN 9780521347723.
  93. ↑ Runciman. . səh. 71-72.
  94. ↑ Oman. . səh. 319.
  95. ↑ Crompton, Samuel Willard. The Third Crusade: Richard the Lionhearted vs. Saladin. Great battles through the ages. 2003. səh. 64. ISBN 0-7910-7437-4.
  96. ↑ Procter, George. History of the crusades: their rise, progress, and results. 1854. səh. 112-116.
  97. ↑ al-Din, Baha Ashgate. The Rare and Excellent History of Saladin. 2002. səh. 232. ISBN 0-7546-3381-0.
  98. ↑ Madden, Thomas. The New Concise History of the Crusades. 2006. səh. 95. ISBN 978-0-7425-3823-8.