Саҡмағош

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Саҡмағош (йылға).

Ауыл
Саҡмағош рус. Чекмагушево
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Саҡмағош
Координаталар	55°08′28″ с. ш. 54°39′00″ в. д.^HGЯO
Нигеҙләнгән	[[XVII быуат]]
Халҡы	↗11 382[1] кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	-
Код ОКАТО	80 256 870 001
Код ОКТМО	80 656 470 101
Номер в ГКГН	0013357
Саҡмағош

Саҡмағош (рус. Чекмагуш) — Башҡортостан Республикаһының Саҡмағош районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 11382 кеше булған^[2]. Почта индексы — 452200, 452201, ОКАТО коды — 80256870001.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	11382	5351	6031	47,0	53,0

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса — күпселек татарҙар (72.1 %) һәм башҡорттар (23.1 %) йәшәй^[3].

Тарихы

Саҡмағош ауылына башҡорттар 1738, 1739, 1745 йылдарҙа керҙәшлек килешеүе нигеҙендә мишәрҙәре ҡабул итә.^[4] Типтәрҙәр ҙә булған, ләкин уларҙың күсеп ултырыу ваҡыты билдәһеҙ.

Типтәрҙәр бында 1783 йылда бында булмай. Ләкин 1795 йылғы сираттағы халыҡ иҫәбен алыу 7 йорт-хужалығта 47 кешенең 7 типтәрҙәрҙе теркәй. Ул саҡта мишәрҙәрҙең 74 йорт-хужалығы булған, 533 кешеһе булған. 12 йортта 86 башҡорт йәшәгән. 1816 йылда 100 башҡорт, 140 типтәр, 538 мишәр иҫәпкә алына. 1834 йылғы 8-се ревизия 155 башҡортто, 168 типтәрҙе, 556 мишәрҙе күрһәткән. 1859 йылда 193 йортта 1378 кеше йәшәгән. 1870 йылға бөтә ауыл халҡы 1520 кеше һәм 165 йорт иҫәпләнгән. Ауылда 2 мәсет һәм уларҙың береһендә мәктәп булған. 1920 йылда 635 йортта 3141 мишәр һәм типтәр теркәлгән. Башҡорттар һәм типтәрҙәр һаны бер иш булһа ла, башҡорттар 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыусылар иғтибарынан төшөп ҡалған.

1843 йылда 556 мишәр 1496 бот ужым һәм 3600 бот яҙғы иген сәселгән, шул уҡ ваҡытта 155 башҡорт 360 бот ужым һәм 1184 бот яҙғы иген сәскән. Һуңғылары 12 бот картуф ултыртҡан.

XIX быуат аҙағынан 3 бүлектән торған Саҡмағош министрлыҡ училище эшләгән. 1909 йылда унда мишәр һәм башҡорттарҙан 28 уҡыусы белем ала.^[5]

1866-1930 йылдарҙа Саҡмағош улусы үҙәге.

Билдәле шәхестәре

• Азаматов Дамир Мостафа улы (1940—27.11.2020), ғалим-философ. 1978 йылдан Башҡорт дәүләт медицина институтында һәм Башҡорт дәүләт медицина университетында уҡытыусыһы, профессор-консультанты. Рәсәй Федерацияһы Сәйәси фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы, философия фәндәре докторы (1986), профессор (1987). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1992), Рәсәй Федерацияһы юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2003).
• Азаматов Марат Мостафа улы (16.11.1941—4.04.2002), СССР хоккейсыһы Һәм Рәсәй тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978).
• Камилйәнов Ратмир Фаотович (1960—20.12.2020), педагог, 2005—2020 йылдарҙа Саҡмағош гимназияһы директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы^[6].
• Әғзәмов Фәрит Әкрәм улы (28.11.1947) — ғалим-тау инженеры, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1990), профессор (1991). Рәсәй Федерацияһының (2004) һәм Башҡортостан Республикаһының (1998) атҡаҙанған фән эшмәкәре. Рәсәй Федерацияһы Тәбиғәт фәндәре академияһының Урал тау премияһы лауреаты (1997)^[7].

Иҫкәрмәләр

1. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
2. Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
3. Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка)  (рус.)
4. Саҡмағош // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
5. Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4. стр.399
6. В Башкирии скоропостижно скончался директор гимназии Ратмир Камильянов. ИА «Башинформ», 20 декабря 2020 года
7. Башкирская энциклопедия — Агзамов Фарит Акрамович 2016 йыл 6 апрель архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 21 ноябрь 2017)

Әҙәбиәт =

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• А. 3. АСФАНДИЯРОВ. ИСТОРИЯ СЕЛ И ДЕРЕВЕНЬ БАШКОРТОСТАНА И СОПРЕДЕЛЬНЫХ ТЕРРИТОРИЙ 2019 йыл 20 октябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 20 декабрь 2020)

Һылтанмалар

• Саҡмағош // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 20 декабрь 2020)