Үрге Тәтешле

Ауыл
Үрге Тәтешле рус. Верхние Татышлы
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Тәтешле
Ауыл биләмәһе	Үрге Тәтешле
Координаталар	56°17′25″ с. ш. 55°51′14″ в. д.^HGЯO
Нигеҙләнгән	1703 йыл
Халҡы	↗6645[1] кеше (2010)
Конфессиональ составы	мосолмандар-сөнниҙәр христиандар-православтар
Этнохороним	татышли́нцы, татышли́нец, татышли́нка
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Телефон коды	+7 34778
Почта индексы	452830
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 250 825 001
ОКТМО коды	80 650 425 101
ГКГН номеры	0013349
Үрге Тәтешле

Үрге Тәтешле (рус. Верхние Татышлы) — Башҡортостан Республикаһының Тәтешле районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 6645 кеше булған^[2]. Почта индексы — 452830, ОКАТО коды — 80250825001.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	6645	3152	3493	47,4	52,6

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса — күпселек башҡорттар (70.3 %)^[3].

Тарихы

Үрге Тәтешле ауылы удмурттары, бүлендек Ураҙгилде ауылы удмурттары менән 1809 йылда ерҙе файҙаланыу хоҡуғы өсөн күрше Кәлтәй ауылы башҡорттары менән ер бәхәсендә былай тип белдерә: «Беҙҙең ауылдаштарыбыҙ менән 1703 йылдың 3 июлендәге яҙмаға ярашлы ер һәм урман файҙаланыу буйынса уртаҡлығыбыҙ бар. Ата-бабабыҙға Танып улусы Янчура аҫаба башҡорто Йәнгилдендең вотяк Янбәт Йәнкәйев тип бирелгән». Мәскәү һәм Өфө архивтарында ошондай документ һаҡлана. «1703 йылдың 3 июне йәйендә, Себер юлының Табын улусы аҫаба башҡорто Йәнсура Оса юлы Ҡайпан ауылы вотягы Йәнбет Йәнекәйевҡа яҙма биргән. Йәнсура, минең улым юҡ, үҙем ҡартайғанмын аҫаба ерҙәремде Йәнбәт Йәнекәйевҡа тапшырам».

Танып улусы ерҙәрен дөйөм тикшереү һөҙөмтәләре буйынса, Татышлы ауылы (Үрге) ерҙәре ғәйәт ҙур булған: һөрөнтө ерҙәр — 1164 дестинә, бесән баҫыуҙары — 1051 дисәтинә, урман — 8013 дисәтинә, уңайһыҙ ерҙәр — 542 дисәтинә.

1748 йылда Үрге Тәтешле ауылында 98 ир-ат йәшәгән. V ревизияла ауыл икеегә бүленгән тип күрһәтә. Үрге Тәтешлелә — 154 ир-ат теркәлгән (бөтәһе лә Е. И. Пугачев ихтилалында ҡатнаша). VII ревизия 163, VIII ревизия 254 ир-атты иҫәпкә алған.

1859 йылда 95 ихатала 630 удмурт йәшәгән. 1866 йылда башҡорт ырыу улустары урынына территориаль улустар, шул иҫәптән Тәтешле улустары барлыҡҡа килгән. Үрге Тәтешле ауылы шул уҡ исемдәге улустың үҙәгенә һәм ауыл үҙәгенә әүерелгән. Ауыл тиҙ үҫешкән. Шәмбе баҙарҙары буоған. 12 магазин эшләгән (1870). 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 231 ихатала 1239 удмурт һәм башҡорт иҫәпкә ингән.^[4]

Билдәле шәхестәре

• Ведерников Николай Степанович (18.06.1925—29.12.2011), Бөйөк Ватан һуғышы яугире, уҡсылар полкының пулемёт расчеты командиры, старшина. Советтар Союзы Геройы (1945).
• Тулвинский Әнәс Шәйхулла улы (10.02.1923—20.01.2011), «Салаватнефтеоргсинтез» асыҡ акционерҙар йәмғиәте ремонт-механика заводының элекке баш инженеры, йәмәғәтсе, II дәрәжә Ватан һуғышы һәм Октябрь революцияһы ордендары кавалеры. (Элекке Түбәнге Тәтешле ауылынан (хәҙер Үрге Тәтешле менән ҡушылған)^[5].
• Ғарипов Марсель Исмәғил улы (13.04.1942—27.09.2021), ғалим-педагог, комсомол, партия органдары хеҙмәткәре, юғары мәктәп эшмәкәре һәм сәйәсмән. 1981 йылдан Бөрө дәүләт педагогия институты уҡытыусыһы, 1988 йылдан — проректоры, 1989 йылдан — ректоры. 2003 йылдан Көнсығыш иҡтисади-юридик гуманитар академияһы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2009 йылға тиклем — өҫтәмә белем биреү буйынса проректор. Педагогия фәндәре докторы (1988), профессор (1990). Башҡортостан Республикаһының беренсе (1995—1999) һәм икенсе (1999—2003) саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың Закондар сығарыу Палатаһы депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1992), РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы (1978) һәм Башҡортостан Республикаһының мәғариф (2002) отличнигы, Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003).

Иҫкәрмәләр

1. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
2. Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
3. Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка)  (рус.)
4. Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4. стр.318
5. http://www.gpns.ru/sites/default/files/11.01.22.pdf 2020 йыл 27 ноябрь архивланған. Память. Анас Тулвинский. Газета «Салаватский нефтехимик», 22 января 2011, № 2 (4935) (рус.) (Тикшерелеү көнө: 8 февраль 2018)

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.  (рус.)

Һылтанмалар

• Үрге Тәтешле // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 18 ноябрь 2019)
• Официальный сайт Верхнетатышлинского сельсовета
• Татышлы на портале «Генеалогия и Архивы» (рус.)
• Башкирия - будто вообще другая страна: чем они отличаются от нас. Сайт Яндекс-Дзин. 13 ноября 2019 года(недоступная ссылка) (рус.) (Тикшерелеү көнө: 18 ноябрь 2019)