José Rizal

José Rizal
Kamundagan	José Protasio Rizal Mercado y Alonso Realonda Hunyo 19, 1861[1] Syudad nin Calamba, Laguna[1]
Kagadanan	Desyembre 30, 1896(1896-12-30) (edad 35)[2] Bagumbayan, Manila[2]
Dahilan kan kagadanan	Pinaputokan nin bala
Mga bantayog	Luneta Park, Manila, Calamba, Laguna, Daet, Camarines Norte
Iba pang mga ngaran	Pepe
Alma mater	Ateneo Municipal de Manila, Unibersidad kan Santo Tomas, Universidad Central de Madrid
Organisasyon	La Solidaridad, La Liga Filipina
Relihiyon	Roman Catholic
Agom	Josephine Bracken (1896)
Mga aki	Francísco Rizal y Bracken (nagadan pakamundag)
Mga magurang	Francisco Rizal Mercado (amâ) Teodora Alonso (inâ)
Lagda

Si Jose Protacio Rizal y Alonzo Realonda^[3] namundag kan 19 Hunyo 1861–30 Desyembre 1896 o Jose Rizal, sarong Pilipinong bayani nang mga huling taon nang pananakop kan Espanya sa Filipinas. Siya sarong optalmologo o doktor sa mata dangan nagin parasurat, asin kaapil kan hiron rin mga Pilipinong propagandista na nagtulod nin mga pagbabagong politikal para sa mga kolonya nin Espanya. Kagsurat siya kan mga nobelang Noli Me Tangere, asin El filibusterismo, sagkod nagkapirang mga rawitdawit asin saysay.^[4][5]

Siya an ikapito sa magtutugang, aki kan mag-agom na Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro, namundang 1818 asin nagadan kan 1898, asin Teodora Morales Alonzo Realonda y Quintos namundang kang 1827 asin nagadan kan 1911. Ipinangaki si Rizal, na inapod na "Pepe" kan saiyang mga kagubay^[6], sa banwaan nin Calamba Laguna. An saiyang mga tugang iyo sinda Saturnina, Paciano, Narcissa, Olimpia, Lucia, Maria, Jose, Concepcion, Josefa, Trinidad asin Soledad.

Inagom niya an ilusyon na si Josephine Bracken kan 1896.^[7]

An pamilya niya

Harong kan mga Rizal sa Calamba.

An saiyang mga magurang mga paraumang gantad sa buhay na may naaryendo sa mga Dominikano nin sarong hacienda na igwa nang kaibang umahan.

Siya ikaanom na gikan sa kapagarakian kan si Insik na Domingo Lamco (Insik: 柯仪南; pinyin: Ke Yinan), sarong imigranteng Insik na negosyante na naghale sa Jinjiang, Quanzhou kan katahawan nin ika-17ng Siglo. Ngani malibre niya an saiyang mga apo sa animosidad kan mga Kastila, rinibayan niya an saiyang apelyido sa "Mercado". Si Lam-co inagom si Inez de la Rosa, sarong tubong Pilipinas na sangley.

Kan 1849, si Gobernador Narciso Claveria pinagboot na gabos na pamilyang Pilipino magpili sa lista nin mga apelyidong Kastila na iyo na an saindang dadarahon na pangaran sagkod pa man. Si ama niya pinili "Rizal" (dati ngani "Ricial", boot sabihon an berdeng tubo sa lantad). Pakahaloy, an pinili na niya "Rizal Mercado" ta dakul nariribong kan saiyang apelyido, urog na idtong mga katrato niya sa negosyo kan dinadara niya pa sanang apelyido "Mercado." Si José ginamit na lang na bilog na pangaran iyo an José Protacio Rizal gibo kan an apelyido nindang "Mercado", na gamit pa kan tugang niyang Paciano Rizal Mercado, bako nang "mahamot" sa mga Kastila.

Siya sarong polimata, asin nangengenot na paratolod kan programa nin reporma sa Pilipinas kan panahon nin Kastila. Konsiderado siyang enot na bayani kan Pilipinas asin an anibersaryo kan saiyang kagadanan (Des. 30) rinorokyaw komo sarong pyesta na an apod Aldaw ni Rizal. Huli sa pagdangog kan kaso niya asin paghusga saiya na ipabadil sa Bagumbayan (ngonyan Liwasang Rizal) siya nagin martir kan Rebolusyon Pilipino.

Edukasyon

Terasa nin Rednaxela, kun sain nagdagos si Rizal kan siya nagluwas nin nasyon duman sa Hong Kong (ladawan kan 2011).

An ina ni Rizal iyo an inot niyang paratukdo. Nagtukdo saiya kan abese kan siya tulong taon pa sanang gayo. Kan siya nag-siyam nang taon, isinubol siya sa Biñan, Laguna ngani duman mag-adal sa pag-aantabay ni Justiano Aquino Cruz. Pirang bulan pa sana nakalihis, huli ta nahiling an talento niya, si Cruz sinabihan an mga magurang niya na dapat nanggad paadalon na siya duman sa Manila.

An Ateneo Municipal de Manila iyo an inot na eskwelahan sa Manila na saiyang inentrahan kan Enero 2, 1872. Sa saiyang pag-adal igdi, nakamit niya ang gabos na nangengenot na papremyong medalya asin an mga notang sobresaliente sa gabos na asignatura. Igdi mansana sa eskwelahan na ini nakamtan niya an saiyang Batsilyer en Artes kan taon 1877 na may notang sobresaliente kaiba an pinakahalangkaw na onra.

Kan nagsunod na taon, siya nagkuang Pilosopiya asin Literatura sa Unibersidad kan Santo Tomas. Manta sa Ateneo, dungan niyang kinua ang Syensia sa Agrikultura. Dangan kinua niya an kursong Medisina sa nasabing Unibersidad kan Sto. Tomas kan maaraman niyang may nagtubong muting sa mata kan ina niya.

Huli ta dai niya maako-ako na sadit an saiyang postura asin medyo may pag-aping pagtrato kan mga Kastilang Dominikanong prayle sa mga kapwa niya sadit, nagpa-Espanya siya ta duman nagadal. Ini ginibo niya na mayong paaram asin pag-ooyon an saiyang mga magurang dawa ngani totoo an tugang niyang si Paciano sinuportahan siya sa saiyang desisyon. Duman siya nag-entra sa Universidad Central de Madrid, na kun saen, sa ikaduwang taon sana natapos niya tolos an karerang Medisina, komo "sobresaliente" (mahusay nanggad). Sunod na taon, nakamit niya an titulo sa Pilosopiya-asin-Letra. Nagbyahi siyang Pransya asin pinararom niya an saiyang kabatiran sa pagbulong kan mga helang sa mata sa Unibersid kan Paris. Dangan siya nagpa-Heidelberg, Alemanya, kun saen nagklase siya sa Unibersidad kan Heidelberg asin nakua niya an ika-duwang doktorado sa pagbulong.

Sa Berlin, napabali siya sa Berlin Ethnological Society asin sa Berlin Anthropological Society huli sa tabang kan bantogan na patologong si Rudolf Virchow. Sunod sa kostumbre, nagtao siya nin diskurso sa dilang Aleman manongod sa ortograpiya asin estruktura kan lenggwaheng Tagalog kan Abril 1887 sa atubangan kaining kaburunyogan antropolohiko.

Winalatan niya an Heidelberg nin sarong rawitdawit, "A las flores del Heidelberg" na sarong panambitan asin pangadye para sa karahayan kan saiyang tinuboan na banwa asin pagkasararo kan mga magka-agidan na kaogdan kan Subangan asin Solnopan.

An abilidad asin talento ni Rizal sa madaling pag-adal nin kun ano-anong kadunungan "pambihirang ngangalasan" susog sa paliwang kan saiyang amigong si Dr. Adolf Meyer.

Siya optalmologo, pintor, edukador, paraoma, iskultor, historiador, dramatista, asin peryodista asin sarong polyglot (tatao sa iba-ibang tataramon). Palaen kan maray siya sa pagrawitdawit saka pagmuknang mga istorya, maray man siya, sa tama lang o kumulang, sa mga iba pang pigkakasibotan siring kan arkitektura, kartograpiya, ekonomiks, etnolohiya, antropolohiya, sosyolohiya, dramatiks, martial arts, pakiki-espada asin sa pagpistola.

Kan siya patapos na sa Medisina, nag-adal siya kan dilang Ingles. Tatao man siya mag-Aleman, magPranses. Siring man tatao siya magtaram Arabe, Katalan, Tsino, Griyego,Ebreo, Italyano, Latin, Portuges, Ruso, Espanyol asin nakasabot siya kan Sanskrito. Sa mga Pilipinong tataramon tatao siya kan Cebuano na inaapod man Sugbuanon, Butuanon asin Ilokano, saka syempre an namundagan niyang Tagalog.

Mga panurat

Atubangan na patos kan librong Noli Me Tangere

Bako sana siyang peryodista kundi mahigos na mahigos sa aro-aldaw niyang aktibidades. Dyarista kun baga. Siring man saro siyang mahusay na nobelista asin sa mga tokda niya an nalataw na gayo iyo an Hare sa Sako Pagdoot (Noli Me Tangere)^[8] asin an An Subersibo El Filibusterismo)^[9].

An Noli Me Tangere naipalagda sa Berlin, Alemanya (1886) sa tabang ni Dr. Maximo Viola. Nalagda an El Filibusterismo sa Gante, Belgica (1891) sa asistensya ni Don Valentin Ventura ta pinasubli siya nin 300 pesos ngani mapublikar ini.

An duwang nobelang ini grabi an pagtaboga sa mga prayle huli sa mga pagaabuso kaini sa pangaran lamang kan Simbahan. An inot na kritiko niya kan mga nobela iyo si Ferdinand Blumentritt, sarong Sudetanong Aleman na propesor, asin historiador, na nagpahayag nin kahandalan sa sinurat ni Rizal na pwede daa siyang perseguiron kan mga otoridad dahel ngani kan mga kritikal na nobela niya na tinatamu'sak na gayo an Kastilang gobyerno. Minsan siring, si Blumentritt an nagsurat kan prologo sa El filibusterismo, asin siya man ngani an nagpalis sa Aleman kan enot na nobela, an Noli Me Tangere.

Sabihon pa, an duwang nobelang ini an nagsabrit kan dakulang karaba na iyo an Rebolusyon Pilipino. Si mga repormista napukawan asin si mga militanteng rebolusyonaryo nagbungkaras huli sa mahaharang asin maiisog na mga tataramon igdi. Ano pa, orog na nagtibay an mga boot kan si mga militante na ilungkas na an sakal nin 333 na taon na pananakop kan Kastila.

Kan banggi bago siya badilon sa Bagumbayan, tinokda niya an rawitdawit na Mi Ultimo Adios (Huring Paaram) na tinago niya sa laog nin kusinilya ngani dai maisihan kan mga kagpreso saiya.

Siya maigot man na taga-ambag nin mga artikulo sa peryodikong La Solidaridad, sarong peryodikong ibinongsad kan mga repormistang Pilipino sa Madrid, Espanya sa katuyohan na magkampanya para sa ikakarahay kan kamugtakan kan Pilipinas. Si Rizal nagsurat duman gamit an bansag na Dimasalang asin Laonglaan.

Mga kamawotan kan reporma ninda Rizal

Si Rizal bakong rebolusyonaryo na maghorot nin katalingkasan. Siya sarong repormista na boot man lang maparahay an makuring sitwasyon pulitikal asin sosyal igdi sa Pilipinas. Kasaro kan mga kapwa niya repormista sa Espanya, minamawot ninda an mga minasunod:

1. na an Pilipinas magin kabtang na probinsya kan Espanya.

2. na magkaigwa nin Kasalihid an mga Pilipino sa Parlamento kan Espanya.

3. na magkaigwa nin mga mamayong pading Pilipino.

4. na magkaigwa nin talingkas na pagtitipon asin pagpapahayag an mga namamanwaan.

5. patas na pagtrato sa atubangan nin layi, magin man Pilipino o Kastila.

An mga otoridad na Kastila dai pig-aampoyonan an mga repormaing ini dawa ngani pigkampihan sa Rizal kan mga Kastilang intelektwal arog ki Morayta, Unamono, Margall, asbp.

Pagbalik niya igdi sa Pilipinas kan 1892 nagporma siya nin sarong hiron sibiko, an Liga Filipina na parehas man an mga repormang pigtotolod. Ini, alagad, pigbungkag kan gobernador. Kan panahon nang ini, an gobyerno an paghiling saiya sarong subersibo huli kan si saiyang duwang nobela.

An kagadanan asin pagka-martir

Kan 1896, nadiskubre na an Katipunan kaya napiritan idtong magtalad na sa laban asin hayag na magdeklara na nin pag-aalsa. Si Rizal kan panahon na gayong idto paduman na kuta sa Cuba na masirbe duman komo doktor serbisyo para sa Espanya. Sinikop siya tolos kan siya yaon na sa barko asin ikinulong. Singangatan siya nin kaso sa magkapirang rason: siya ka-ampoyon asin kasapakat kan mga Katipunero, nagma'wot asin haghomot na ibagsak an gobyerno asin huli daa sa pagtogdas nin bawal na kaburunyogan.

Sa bista, napatunayan siyang may pagkakasala asin silot saiya kagadanan. Kan Des. 30, 1896, binadil siya sa Bagumbayan, ngonyan Liwasang Rizal na. Hinagad niya kuta na dai siya kaagan abtang asin badilon nakahampang. Alagad, tinugot sana na dai siya kaagan abtang. Kaya pagbadila siya, pirit siyang buminirik asin nagtumba paatubang, tanda na boot niyang sabihon bako siyang pasaluib sa gobyerno.

Sa ultimo niyang surat sa katood niyang si Prof. Ferdinand Blumentritt ini an sinabi niya: " Namomotan kong Katood: Oras na mabasa mo ini, mayo na akong buhay. Sa noodma na alas siyete, ako babadilon. Alagad, mayo akong kasa'lan sa sahot sako na rebelyon."

Monumento ni Rizal

Harani sa lugar na saiyang tinumbahan pagbadila siya, igwa na nin sarong monumentong minukna ni Richard Kissling na iyo man an kaggibo kan estatuwa ni William Tell. An nakasurat igdi iyo "Mawot kong ipahiling duman sa nag-iimot nin pagkamoot sa dagang tinubuan na kun kita tatao na magdulot nin sadiri tang buhay nangunguyog sa satuyang katongdan asin pagtubod, an kagadanan bakong mahalaga kun kita mawawara para satong namomotan- an satuyang banwa asin iba pang mga padangat ta sa satong buhay"

Mga obra asin sinurat

Si Rizal nagsurat kadakulan sa dilang Kastila an lingua franca kan Spanish East Indies, dawa ttoo an ibang mga surat niya (halimbawa Sa Mga Kababaihang Taga Malolos) ginuhit niya sa Tagalog. An saiyang mga trabaho ngapit ipapalis na sa dakul na mga lenggwahe kabali diyan an Tagalog asin Ingles.

Mga Nobela asin mga prosa

• "El amor patrio", 1882 essay^[10]
• "Toast to Juan Luna and Felix Hidalgo", 1884 speech given at Restaurante Ingles, Madrid
• Noli Me Tángere, 1887 novel (literally Latin for 'touch me not', from John 20:17)^[11]
• Alin Mang Lahi ("Whate'er the Race"), a Kundiman attributed to Dr. José Rizal^[12]
• "Sa Mga Kababaihang Taga-Malolos" (To the Young Women of Malolos), 1889 letter^[13]
• Annotations to Antonio de Morga's Sucesos de las Islas Filipinas, 1889^[14]
• "Filipinas dentro de cien años" (The Philippines a Century Hence), 1889–90 essay
• "Sobre la indolencia de los filipinos" (The Indolence of Filipinos), 1890 essay^[15]
• "Como se gobiernan las Filipinas" (Governing the Philippine islands), 1890 essay
• El filibusterismo, 1891 novel; sequel to Noli Me Tángere^[16]
• Una visita del Señor a Filipinas, also known as Friars and Filipinos, 14-page unfinished novel written in 1889^[17]
• Memorias de un Gallo, two-page unfinished satire^[17]
• Makamisa, unfinished Tagalog-language novel written in 1892^[18]

An pagtrayumpo kan Syensia sa Kagadanan, by Rizal

Rawitdawit

• "Felicitación" (1874/75)
• "El embarque"^[19] (The Embarkation, 1875)
• "Por la educación recibe lustre la patria" (1876)
• "Un recuerdo á mi pueblo" (1876)
• "Al niño Jesús" (c. 1876)
• "A la juventud filipina" (To the Philippine Youth, 1879)
• "¡Me piden versos!" (1882)
• "Canto de María Clara" (from Noli Me Tángere, 1887)
• "Himno al trabajo" (Dalit sa Paggawa, 1888)^[20]
• "Kundiman" (disputed, 1889) - also attributed to Pedro Paterno
• "A mi musa" (To My Muse, 1890)
• "El canto del viajero" (1892–96)
• "Mi retiro" (1895)
• "Mi último adiós" (1896)
• "Mi primera inspiracion" (disputed) - also attributed to Antonio Lopez, Rizal's nephew

Drama

• El Consejo de los Dioses (The Council of Gods)^[21]
• Junto al Pasig (Along the Pasig)^{[22]: Script error: The function "hyphen2dash" does not exist.}
• San Euistaquio, Mártyr (Saint Eustache, the Martyr)^[23]

Iba pang mga obra

Hilngon man: List of artwork by Jose Rizal

Si Rizal nagpurba man magpuru-pinta asin magsibot sa pag'iiskultur. An pinakabantog na iskulutura niya iyo an The Triumph of Science over Death, sarong iskultura sa dalipay nin sarong hubang babae na may hungay na buhok, nakata'mak sa sarong bungo' mantang may itinataas na otoot. An babae sinisimbolo an kamangmangan kan samgkatawohan kan Madiklom nan Anoy, mantang an otoot sinisimbolo an kaliwanagan-isip na dara kan syensia sa kahiwasan nin kinaban. Ini ipinadara ni Rizal sa amigo niyang si Ferdinand Blumentritt, komo sarong regalo. Ini sinabayan niya pa nin sarong iskultura na may kapsyon na An Trayumpo kan Buhay sa Kagadanan.

Ipinapahiling igdi na an babae tinata'makan an bungo, simbolo nin kagadanan, sa pagpakahulogan kan panggana kan tawo sa ratak kan kagadanan paagi sa mga kahamanan sa adal nin syensia. An orihinal na iskultura nakasaray asin mahihiling sa Rizal Shrine sa Fort Santiago sa Intramuros, Manila. Igwa ini nin replika makukua sa University of the Philippines Manila na kampus asin sa Alabang, Muntinlupa.

Si Rizal aram man na siya nag'uukit asin iskultor gamit an dalipay, plaster-of-Paris, asin baticuling kahoy, an ulitimo iyo an pinakasuno' niyang medium. Kan siya yaon sa Dapitan, siya nagmentor sa tolong taga Paete na an saro iyo si José Caancan, na ini tolong henerasyon man nin mga paraukit an saiyang tinukdoan sa banwa niya.^[24]

Si Rizal sinasabing igwang 56 na obra iskultural, alagad 18 sana an sagkod ngonyan 2021 yaon pa mahihiling sa mga nasasarayan.^[24]

Toltolan

1. Valdez, Valdez & Et Al 2007, p. 59.
2. Valdez, Valdez & Et Al 2007, p. 7.
3. http://www.joserizal.com
4. Zaide, Gregorio F.; Zaide, Sonia M. (1999). Jose Rizal: Life, Works and Writings of a Genius, Writer, Scientist and National Hero. Quezon City: All-Nations Publishing Co., Inc. ISBN 971-642-070-6.
5. "Rizal y Alonso, José Protasio, 1861–1896". Virtual International Authority File (VIAF).
6. Nery, John (2011). "Revolutionary Spirit: Jose Rizal in Southeast Asia", p. 240. Institute of Southeast Asian Studies, Singapore. ISBN 978-981-4345-06-4.
7. Fadul, Jose (2002/2008). A Workbook for a Course in Rizal. p. 31. Manila: De La Salle University Press. ISBN 971-555-426-1 /C&E Publishing. ISBN 978-971-584-648-6
8. Noli Me Tángere, pinalid ni Soledad Locsin (Manila: Ateneo de Manila, 1996) ISBN 971-569-188-9.
9. José Rizal; José Rizal National Centennial Commission (1961). El filibusterismo (sa Espanyol). Linkgua digital. pp. 9. ISBN 978-84-9953-093-2.
10. Almario, Virgilio (2011). "6. Mahal Mo Ba ang Bayan Mo?". Rizal: Makata (in Filipino). Mandaluyong: Anvil Publishing. ISBN 978-9712729515. Retrieved March 23, 2020. Ang nararamdaman at hindi maipahayag na pag-ibig sa Bayan ang naging "El amor patrio" noong 1882... 
11. "The life and works of Jose Rizal". www.joserizal.com. Retrieved September 3, 2013. 
12. "The Life and writings of Dr. Jose Rzal". National Historical Commission of The Philippines. Archived from the original on September 16, 2013. Retrieved September 3, 2013.  Unknown parameter |url-status= ignored (help)
13. Marcelo H. del Pilar letter to José Rizal dated February 17, 1889, in Spanish, quoted in Norman G. Owens, "Masculinity and national identity in 19th-century Philippines," Illes i Imperis 2 (1999), 40
14. Morga, Antonio de (1890). Sucesos de las Islas Filipinas. Annotated by Rizal, José. Paris: Garnier Hermanos. 
15. "The life and works of Jose Rizal". Retrieved September 3, 2013. 
16. The Reign of Greed by José Rizal. Retrieved December 17, 2021. 
17. Ocampo, Ambeth (February 25, 2005). "Rizal's two unfinished novels". Looking Back. Retrieved March 23, 2020. 
18. Rizal, José (1997). Etikang Tagalog: Ang ikatlong nobela ni Rizal. Lathalaing. ISBN 9719188707. 
19. Retana, W. E. (1907). Vida y escritos del Dr. José Rizal (in Spanish). Madrid: Librería General de Victoriano Suarez. p. 457. ISBN 978-5877689848. Retrieved March 23, 2020. 
20. "Himno Al Trabajo por José Rizal y Alonso". KapitBisig. January 8, 2011. 
21. CCP Encyclopedia of Philippine Art, Vol 7., Cultural Center of the Philippines, 2015.
22. Foreman, J., 1906, The Philippine Islands, A Political, Geographical, Ethnographical, Social and Commercial History of the Philippine Archipelago, New York: Charles Scribner's Sons
23. Yoder, Robert L. "The Life and of Dr. José Rizal". Archived from the original on September 28, 2013.  Unknown parameter |url-status= ignored (help)
24. "New book reveals Rizal as master carver". Philippine Daily Inquirer. March 22, 2021. https://lifestyle.inquirer.net/380813/new-book-reveals-rizal-as-master-carver/. 

Hilingon man

• Bersyon sa tataramon na Bikol: Mi Ultimo Adios

Mga babasahon

• The Pride of the Malay Race: A Biography of Jose Rizal. Dr. Rafael Palma & Roman Ozaeta. Prentice-Hall, Inc. New York. 1949.

Mga panluwas na takod

• Order of the Knights of Rizal, Czech Republic Archived 2008-11-18 at the Wayback Machine.
• Knights of Rizal. Org Archived 2008-06-17 at the Wayback Machine.