Rădăuți

Rădăuți
municipo de Rumanio urbo ^vd
Blazono
Administrado
Lando	Rumanio
Regiono	rumania Bukovino
Distrikto	distrikto Suceava
Ĝemelurboj Kyrenia (2003–) Gliwice (2002–) Drochia ^(en) (2001–) Ragusa (1998–) Beilstein (1998–) Caminha (1998–) Briceni ^(en) (1998–) Pontault-Combault (1989–) ^vd
Poŝtkodo	725400
En TTT	Oficiala retejo [+]
Demografio
Loĝantaro	24 292  (2021) [+]
Loĝdenso	752 loĝ./km²
Geografio
Geografia situo	47° 51′ N, 25° 55′ O (mapo)47.842525.919166666667Koordinatoj: 47° 51′ N, 25° 55′ O (mapo) [+]
Alto	374 m [+]
Areo	32,3 km² (3 230 ha) [+]
Horzono	UTC+02:00 [+]
situo en la distrikto
Rădăuți (Rumanio) DEC Situo de Rădăuți
Alia projekto
Vikimedia Komunejo Rădăuți [+]
v • d • r

Rădăuți [rədəucj] (germane Radautz, hungare Radóc, jide ראַדעװיץ, pole Radowce, ukraine Радівці) estas urbo en la Distrikto Suceava en Rumanio en alteco de 374 metroj super la marnivelo. Laŭ la stato de 2021 en la urbo vivis 24 292 loĝantoj sur areo de 32,3 kvadrataj kilometroj, kio rezultigas loĝdenson de 752 loĝantoj/km², en 2011 estis 23 822 loĝantoj.^[1]

Historio

Rădăuți unue estis menciita en dokumento en 1392 kaj estis verŝajne konstruita en la antaŭaj jardekoj sub la regado de la vojevodo Bogdano la 1-a. Komence de la 15-a jarcento, la moldavia reganto Aleksandro la Bona konstruigis monaĥejon en la vilaĝo. En la sekvaj jarcentoj, la Princlando de Moldavio pagis tributon al la Otomana Imperio.

Kiel la tuta ĉirkaŭa regiono, Rădăuți iĝis parto de la Habsburga monarkio en 1775. La urbo iĝis distrikta urbo, kaj kiel en la tuta Bukovino, multaj germanlingvaj kolonianoj baldaŭ ekloĝis en Rădăuți.

Aparte granda nombro da germanoj ekloĝis en Rădăuți, tiel ke la grandurbo estis nomita ankaŭ la plej germana de la tuta Bukovino. Fakte ĝis la 1940-aj jaroj la urbo estis plejparte germanlingva - same kiel Ĉernivco, ĉefurbo de Bukovino. La germanlingvan kulturon en Rădăuți ade apogis ankaŭ germanlingvaj judoj.

La unua germanlingva luterana paroĥo en Bukovino estis fondita ĉi tie en 1791. Kiam Aŭstrio-Hungario estis establita en 1867, Bukovino estis asignita al Cislajtio kaj Rădăuți iĝis sidejo de distrikta administracio kaj de juĝejo. La urbo estis la dua plej granda en Bukovino apud Ĉernivco.

Post la fino de la Unua mondmilito la urbo iĝis parto de la Moldavia regiono ene de Granda Rumanio. Post tio forta rumaniga politiko ekis, sekve ne malmultaj germanlingvaj loĝantoj forlasis la urbon. La rumania censo de 1930 montris populacion de sume 16 788 homoj, el kiuj 27.5% estis germanoj, 33.4% judoj kaj 35.2% rumanoj. Kiel gepatran lingvon deklaris de la loĝantoj de Rădăuți tiam 32% la germanan, 29.4% la jidan kaj 34.9% la rumanan.

Kiel rezulto de la tielnomita Hitler-Stalin-pakto en 1940, la plimulto de la germanoj en Rădăuți estis transloĝigita dume preskaŭ la tuta resto de la aliaj germanoj forpelitis respektive fuĝis (aŭ estis deportitaj por punlaboro al Sovetio) post la ŝtatrenverso en Rumanio de 1944.

La urbo estis ankaŭ centro de judismo en Bukovino dum longa tempo. La juda komunumo ekzistis tamen jam antaŭ la Habsburg-epoko. En la jaro 1880 30.9% de la loĝantoj de Rădăuți estis judoj. En la aŭtuno de 1941, la judoj de Rădăuți estis deportitaj al Ĉednestrio. Preskaŭ la tuta komunumo estis ekstermita dum la Holokaŭsto. La plej multaj el la malmultaj pluvivantoj forlasis la landon post 1945.

Ekde la divido de Bukovino trudita de Stalin en 1940/41 kaj denove post la fino de la Dua mondmilito, kiam Norda Bukovino definitive falis al Sovetunio (al Ukraina Soveta Socialisma Respubliko), Rădăuți restos rumania. Ĝi spertis fortan loĝantarkreskon dum socialismo kio ĉesis post 1989. La populacio hodiaŭ estas en granda plimulto rumanlingva. En 2002 deklaris sin rumanlingvaj 97% de la loĝantoj.^[2] En 1890 loĝis en Rădăuți 12 895 homoj el kiuj 8 530 estis germanlingvaj; 4 712 estis katolikaj, 4 235 judaj kaj 3 506 ortodoksaj.^[3]

Antaŭ Ĉernivco Rădăuți estis la episkopa sidejo de la diocezo de Bukovino kaj Dalmatio de la Rumana Ortodoksa Eklezio.

Loĝantaro

Evoluo de nombro de loĝantoj

La datoj devenas el datumbazo de Vikidatumoj

Jaro	Loĝantoj
1912	16 535
1930	16 788
1948	14 530
1956	15 949
1966	18 580

Jaro	Loĝantoj
1977	21 869
1992	31 074
2002	27 633
2011	23 822
2021	24 292

Homoj rilataj al Rădăuți

• Andrei Chipreanov, sportisto
• Árpád Makay, kameraisto
• Avigdor Arikha, pentristo kaj grafikisto
• Benedict Menkeș, biologo
• Beniamin Husarciuc, ĵurnalisto
• Cip Ieșan, publicisto kaj verkisto
• Dan-Bogdan Hanu, verkisto
• Dan Pagis, poeto
• Dorin Ieșan, matematikisto
• Ernst Paul Hoffmann, psiĥoanalizisto
• Ernst Rudolf Neubauer, poeto
• Gabriel Daliș, poeto kaj ĵurnalisto
• Heinrich Gärtner, filmartulo
• Lorin Fortuna, politikisto
• Lothar Rădăceanu, ĵurnalisto, lingvisto kaj politikisto
• Lucian Dan Teodorovici, scenaristo
• Matei Vișniec, poeto kaj dramaturgo
• Mihai Tatulici, ĵurnalisto kaj verkisto
• Mizzi Locker, kantistino
• Obuf Cătălin Ovidiu Buhăianu, politikisto
• Oktavian Regner von Bleyleben, juristo kaj honora civitano^[4]
• Oskar Janicki, socialdemokrato kaj kontraŭfaŝisto
• Ștefan Rusu, luktisto

Vidindaĵoj

Bogdana-klostro, ksilografio de Rudolf Bernt (1899)

la katedralo de Rădăuți

la Granda sinagogo

• Monaĥejo Bogdana (sentura baziliko, tombaj monumentoj de moldaviaj princoj)
• Zoo de Rădăuți
• urba parko
• urba katedralo
• Granda Sinagogo
• romkatolika Preĝejo Naskiĝo de Maria

Servoj

• Stacidomo de Rădăuți

Ĝemelurboj

Rădăuți ĝuis pri ĝemeliĝoj kun la jenaj urboj^[5]:

• Pontault-Combault, Francio, ekde 1989
• Caminha, Germanio, ekde 1998
• Beilstein (Mozelo), Germanio, ekde 1998
• Raguzo (Sicilio), Italio, ekde 1998
• Briceni, Moldavio, ekde 1998
• Drochia, Moldavio, ekde 2001
• Gliwice, Pollando, ekde 2002
• Girne/distrikto Girne, Kipro, ekde 2003

Ĉevalbredado tradicia

Ea la urbo dum la epoko de la habsburga regno Aŭstrio-Hungario estis gravega ŝtata ĉevalbredejo, kiun fondis Joseph von Cavallar. La bredejo administriĝis rekte disde Vieno ĉar temis pri la plej granda siaspece en Aŭstrio-Hungario. Post la Unua mondmilito la ĉevaloj fortransportiĝis norden ĉefe al Aŭstrio (kelkaj iris al Hungario kaj Ĉeĥoslovakio). Nuntempe brediĝas la specioj Ŝagia-arabaj kaj huculaj. La tradicioj pluas en la moderna ĉevalbredejo de Rădăuți.

Notoj

1. Censo de 2011 (stato de la 20.10.2011)
2. Konkrete la censo montras 26 637 rumanojn, 281 rusojn, 254 ciganojn, 204 ukrainojn, 171 germanlingvojn kaj 88 aliajn etnanojn.
3. Meyers Konversations-Lexikon, kvina eldono, volumo 14, Bibliographisches Institut, Leipzig/Wien 1896, p. 416.
4. Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie 1918, p. 519.
5. http://primariaradauti.ro/prezentare/

• Kategorio Rădăuți en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)

Eksteraj ligiloj

• Oficiala retejo (rumane)
• "Eine verschwundene Welt". Filmo pri la malnova Rădăuți kaj ĝiaj judkulturaj aspektoj
• Pri la judaj kvartaloj de Rădăuți
• Juda kulturo en Rădăuți Arkivigite je 2022-03-16 per la retarkivo Wayback Machine
• Informoj pri la filmo "Song of Radauti" kaj la libro "The Last Jews of Rădăuţi" de Laurence Salzmann kaj Ayse Gürsan-Salzmann
• Dokumentadcentro pri malnovaŭstriaj ĉevalspecioj Arkivigite je 2012-01-22 per la retarkivo Wayback Machine
• Aldonaj informoj pri loĝantara statistiko Arkivigite je 2016-04-21 per la retarkivo Wayback Machine