Barkoxe

Barkoxe
Zuberoa, Euskal Herria
Barkoxe herriko maskarada; atzealdean, Herriko Etxea ageri da
Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Zuberoa
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Oloroe-Donamaria
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Fitxategi:Ez  Barcus
Auzapeza	Jean-Marc Baranthol (2008-2014)
Posta kodea	64130
INSEE kodea	64093
Herritarra	barkoxtar
Ezizena	xorro gorriak eta jinko faltsiak
Geografia
Azalera	46.93
Garaiera	176 m – 793
Demografia
Biztanleria	636 (2018:  10)
Dentsitatea	14,34 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 13,68
Ugalkortasuna[1]	‰ 31,78
Ekonomia
Jarduera[1]	% 77,15 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 4,29 (2011)
Langabezia[1]	% 3,84 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 77,39 (2010)
Erabilera	% 51,79 (2011)

Barkoxe ([baʁ̞koʃe] Zubereraz; Barkos [baɾkos̺] Nafarreraz) Zuberoako udalerri nagusietakoa da, Basabürüan kokatua.

Izena

Herriaren izena, Frantsesez eta okzitanieraz, Barcus da,^[2] eta forma hauek izan ditu historian: Barcuys (1384, Nabarrengoseko notarioek^[3]), Barcuix (1462, Oloroeko notarioek^[4]), Sent-Saubador de Barcuix (1470 inguruan, Ohixen kontratuak^[5]), Barcoys (1520, Zuberoako ohitura^[6]), Barcux (1580, Lüküzeko paperak^[7]) eta Barcinx (1650, Gouvernement Général de Guienne et Guascogne et Pays circonvoisins izeneko eskutitza). Uhart auzoaren toponimoa 1520ean Zuberoako ohituran^[6] agertzen den baserriaren izena da.^[2]

Geografia

Ingurune naturala

Haranbeltzeko basoaren zati bat udalerriko lurretan dago.

Hidrografia

Barkoxe zeharkatzen dute Joos ibaiak eta haren ibaiadarrek. Hona hemen ibaiadarrak:

• Bouhateko erreka
• Etxantxu
• Handia
• Ibarra erreka (7 km.) eta haren ibaiadarrak:
  • Ibarra erreka (4,4 km.) eta haren ibaiadarrak:
    • Askontxilo erreka
    • Athaketa
  • Letxegita eta bere ibaiadarra:
    • Ilharra
• Oihanart
• Sulu
• Sustaris

Badira Auzeten ibaiadar batzuk ere, udalerria zeharkatzen dutenak:

• Askania
• Ibarle erreka eta haren ibaiadarra:
  • Anbelseko erreka

Bestetik, Bitole errekak ere udalerria zeharkatzen du.

Udalerri mugakideak

• Sohüta eta Ospitalepea, iparraldean.
• Jeruntze, Ustasu, Josibaia eta Sangoine (denak Bearnon), ipar-ekialdean.
• Eskiula ekialdean.
• Zalgize-Doneztebe eta Arrokiaga, mendebaldean.
• Aramitze (Bearno), hego-ekialdean.
• Atharratze-Sorholüze eta Iruri, hego-mendebaldean.
• Landa (Bearno) eta Montori, hegoaldean.

Etxeak eta auzoak

Barkoxeko eliza eta pilotalekua.

• Ahargo Pea
• Agaras
• Barkoxe
• Barnea
• Gaztelondo
• Kaperra
• Larraja
• Maisonave
• Uharte auzoa

Historia

Bere mugape zabalean (46,93 km²) protohistoria motako hainbat barruti gotortu erroldatu dira, batzuk ondoko udalerrira ere hedaturik: Madalena edo Argañe mendia (Atharratze-Sorholüze eta Iruri), Haitzhandialtea, Lexegieta (Iruri), Ollohoki eta Zerra mendia.^[8]

Barkoxeko altxorra edo "altxortxoa", XIX. mendean, Larraja auzoko Espelia baserrian aurkitutako txanponen multzoa da. Ebro arroko erromatartze hasierako txanponen multzo garrantzitsuenetakoa da. Altxorrak 1.700 eta 1.800 pieza bitarte zituen.

XIX. mendean, Larraja auzoko Espelia baserrian, burdin aro amaiera edo erromatartze hasierako 1724 txanpon aurkitu zituzten, Barkoxeko altxorra, hain zuen. Ebro arroko txanponen multzo handiena da, eta gertuko protohistoriako gazteluzaharrekin.

Barkoxen Zuberoako bizkonderriaren menekoa zen abadetxe laikoa zegoen. Han, errege-epaitegia edo bailego zegoen,^[2] eta haren epaiak Lextarreko gortera apelatu zitezkeen. 1790. urtean Maule-Lextarreko barrutiaren menekoa zen kantonamendu bateko buru izan zen Barkoxe. Kantonamendu horretan, Barkoxez gain Arrokiaga eta Ospitalepea herriak zeuden. 1879. urtean, Ezpele etxaldeko lurretan altxor bat aurkitu zen, 1.700 edo 1.800 zeltiberiar txanponez osatua, K.a. 400-100. urteen ingurukoa.

Barkoxen bazen Arbailetako mezulari-zerbitzua edo messagerie,^[2] Basabürüa eta Pettarra arteko Zuberoako eskualdea (Zalgize-Doneztebe, Altzürükü eta Barkoxe berak osatuta).

Ekonomia

Barkoxeko ekonomia laborantzan dago oinarrituta (polilaborantza eta artzaintza).

Demografia

Barkoxek biztanleen galera etengabea eta garrantzitsua izan zuen XIX. mendearen erdialdetik aurrera. 1841ean 2.372 biztanlera izatera iritsi zen, baina ordutik populazioa galduz joan zen eta 1960ko hamarkadan 1.000 biztanleen mailatik behera geratu zen. XXI. mendearen hasieran 700 biztanle inguru zituen.

Barkoxeko biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Politika

Alkateak

Agintaldia	Auzapezak	Alderdia
1935-1954	Ambroise Bethular
1954-1989	Jean Baptiste Jauregiberri
1989-1995	François Uturri
1995-2001	Jean Barneix
2001-2014	Jean-Marc Baranthol

Azpiegiturak

Udalerriak haur-eskola bat du Barkoxe auzoan.

Kultura

2009an Barkoxek maskarada^[9] antolatu zuen. Eta baita 2021eko udan ere.

Barkoxeko Battitta Sagardoi^[10] (Ahotsak^[11][12] proiekturako).

Euskara

Barkoxen^[13] Basabürüako euskara^[14] mintzatzen da, zuberotarra.

Ondasun nabarmenak

• Lamiñen ziloa: leizea.
• Jasokundearen elizak Erdi Aroan du jatorria, nahiz eta XIX. mendean berreraikia eta XX. mendean berriztatua izan zen.^[15]

Barkoxeko kapera.

Barkoxtar ospetsuak

• Beñat Mardo (XVIII. mendea), idazle eta bertsolaria.
• Pierre Topet, Etxahun (1786-1862), idazlea.
• Alexis Etxekopar, Attuli (1924-2005), kantugilea.
• Léon Urthuburu, Frantziako kontsulorde Guayaquilen. Honek 1860ean Galapagoetako Floreana uhartearen jabetza utzi zion jaioterriari. Hala eta guztiz ere, herriak ez zuen inoiz uharteaz jabetu^[16]
• Jean Michel Larrasket (1950-2018), ingeniari eta irakasiea, Parisen jaioa.
• Pantxika Urruti (1955-), abeslaria.
• Maddi Oihenart (1956-), abeslaria.
• Patrick Keheille (1964-), idazlea, Oloroe-Donamarian jaioa.
• Polo Garat (1967-), argazkilaria.

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. ↑ Paul Raymond: Dictionnaire topographique Béarn-Pays Basque.
3. Nabarrengoseko notarioek - Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques
4. Oloroeko notarioak. Archives Départementales des Pyrénées-Atlantiques.
5. XV. mendeko Zuberoako notarioa zen Ohixen kontratuak. Archives Départementales des Pyrénées-Atlantiques.
6. ↑ "Coutume de Soule de 1520", 1760an Pauen argitaratua.
7. Lüküzeko paperak. Archives Départementales des Pyrénées-Atlantiques.
8. (Frantsesez)Dominique Ebrard (Koor.).- 50 ans d'archéologie en Soule: Hommage à Pierre Boucher (1909-1997).-Arg. Association Ikerzaleak, Maule, s.d.
9. «Abian dira Xiberoko maskaradak», Euskal Kulturaren Ataria, 2009-02-01.
10. «Sagardoi, Battitta - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
11. «Kukuaren joan-etorriak - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
12. «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
13. «Barkoxe - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
14. «Basabürüa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
15. Mérimée datu-basea
16. Philippe Veyrin, Les Basques, 76. orr. - Arthaud, 1975. ISBN 2-7003-0038-6

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

Kanpo estekak