Сава Грујиќ

Сава Грујиќ
42-ри Премиер на Кралство Србија
На должноста 1 јануари 1888 – 27 април 1888
Монарх	Александар I
Претходник	Јован Ристиќ
Наследник	Никола Христиќ
Лични податоци
Роден(а)	25 номеври 1840 Колари Кнежевство Србија
Починал(а)	3 ноември 1913(1913-11-03) (возр. 72) Белград, Кралство Србија
Партија	Народна радикална партија
Сопружник	Милица Магазиновиќ Милица Радовеновиќ
Деца	5
Професија	политичар и воен службеник
Воена служба
Припадност	Кнежевство Србија  Кралство Србија
Род	Војска на Кнежевство Србија Војска на Кралство Србија
Траење	1864–1878
Чин	Генерал
Заповеда со	Командант на артилерија
Битки/војни	Османлиско-српска војна

Сава Грујиќ (роден на 25 ноември 1840 година во Колари – починал на 3 ноември 1913 година во Белград) — српски политичар, државник, генерал, армиски офицер и автор, кој бил пет пати премиер на Кралството Србија под два различни монарси од 1887 до 1906 година.

Како офицер Грујиќ учествувал во двете Српско-турски војни (1876–77; 1877–78) кои довеле до целосна независност на Србија од Отоманското Царство; како воен стратег, тој го подготвил воениот план пред да стане министер за војна, спроведувајќи реформи во војската зајакнувајќи ја националната армија на Србија пред нејзината победа против Османлиите. Храбар и снаодлив на бојното поле, тој бил и надарен дипломат, кој ги застапувал интересите на својата земја во дворовите на Европа, Русија и Турција. За време на неговата дипломатска кариера тој бил претставник на Србија во Руското Царство, српски заменик во Цариград, претставник на Србија во Бугарија и српски заменик во Атина пред да ја извршува функцијата министер за надворешни работи. За време на судирот меѓу Русија, Турција и Австрија, Грујиќ бил испратен како специјален пратеник во Цариград за да преговара со Турците во име на Руското Царство.

Како вешт политичар, Грујиќ бил еден од водачите на Народната радикална партија, неколку пати во периодот помеѓу 1876 и 1910 година, како премиер, министер за одбрана, министер за надворешни работи во владите на Караѓорѓевиќ и Обреновиќ. Како претседател на првиот радикален совет на министри, тој го надгледувал воведувањето на нов устав, редефинирање на подемократско и либерално српско општество. Тој ја предводел српската делегација на Втората мировна конференција која доведе до потпишување на Хашката конвенција 1907 година. Како почесен член на Српската академија на науките и уметностите, тој напишал многу книги за дипломатската воена организација и војната, некои од нив се во употреба и денес. Грујиќ важел за еден од градителите на Југославија и одиграл клучна улога во нејзиното создавање. Тој бил способен преговарач и дипломат и со некои од неговите современици ги споил идеите за формирање на јужнословенска држава работејќи заедно со истакнатите либерали од неговото време. ^[1]

Ран живот и образование

Сава Грујиќ е роден на 25 ноември 1840 година во Колари, село во областа Смедерево, само десет години откако Србија станала полунезависно кнежевство по три и пол века турска окупација. ^[2] Неговиот дедо од страна на таткото бил Груја Илиќ, брат и помошник на Вуле Илиќ, познат војвода (воен командант) кој се истакнал во битката кај Сувобор и во опсадата на Белград за време на Првото српско востание. ^[2]

Детството на Сава било полно со приказни во кои најдобрите и најхрабрите луѓе немилосрдно ја носеле герилската војна против угнетувачот на нацијата, сонувајќи еднаш засекогаш да ги ослободи српските земји од турската власт. Откако го завршил основното образование во локалното училиште, православен свештеник и локален јавен функционер, препознавајќи го потенцијалот на Грујиќ, договориле тој да оди во Белград на средно образование. ^[3]

Рана воена кариера

Офицерски кадет и поручник

Во 1856 година Грујиќ ја посетувал Српската воена академија во Белград, ^[4] Академијата позната во тоа време како Артилериско училиште била основана само 6 години пред тоа, била првата воена образовна институција во Србија, содржела воена гимназија, која нудела средно образование на ниво и училиште за национална одбрана, кое спроведувало обука на офицери, главните воени предмети во Артилериското училиште, а подоцна и на Воената академија, каде биле предавани од пруското инструкторско образование до 1861 година.

Втор поручник на Царската руска армија

По дипломирањето, тој бил назначен како втор поручник на артилерија и како врвен дипломиран влегол во Кригсакадемија (исто така познат како Пруски воен колеџ) во Берлин за да го продолжи своето воено образование и за практично изучување на артилерија; во тоа време Академијата била највисокиот воен објект на Кралство Прусија за образование, обука и развој на офицери на генералштабот. Грујиќ дипломирал во декември 1864 година, и сакајќи да добие повисока теоретска артилериска формација, Грујиќ ја напуштил Прусија за да служи во Царската руска армија, стапил во служба во 23-та артилериска бригада во Санкт Петербург. Додека служел со 23-та бригада, сакајќи да постигне специјализација на високо ниво, Грујиќ аплицирал, а потоа бил примен на Артилериската академија „Михајловски“ во 1865 година, каде академијата подготвувала офицерите да станат команданти, а во тоа време руските артилери биле први во светот што развиваат методи на пукање од затворена позиција на оган.

Во времето кога Русија минувала низ реформи во артилерија под воениот министер, генерал-адјутант Дмитриј Милиутин, една од главните задачи поставени на Главната артилериска управа била да организира производство на секаков вид артилериско вооружување, муниција, артилериски инструменти и други работи за артилериско обезбедување. Генералниот аѓутант Александар Баранцов, првиот началник на главната артилериска управа, бил одговорен за техничкото подобрување на артилерискиот материјал, уредувањето на артилериското образование и сите мерки во артилериската организација. Ова би било многу драгоцено искуство за Грујиќ кога, неколку години подоцна, започнал со реформирање на српската армија.

Грујиќ последните две години од тренинзите ги поминал во Русија во арсеналот на Санкт Петербург. Грујиќ се вратил во Србија во 1870 година по дипломирањето. Крагуевац бил главниот центар на Србија за производство на оружје и модернизација на вооружувањето, а фабриката за оружје во Крагуевац била најголемата индустриска единица во кнежевството. ^[5]

Политичко образование

Либерален национализам и словенско единство

Во 1861 година Грујиќ бил во Прусија каде студирал на Воената академија кога избувнало востание во рускиот сектор на поделената Полска, Полското востание ги спротивставило младите полски востаници на руските окупатори, инспирирани од романтичниот и револуционерен национализам кој во тоа време ја зафатил Европа. Сава Грујиќ отпатувал во Полска и се приклучил на бунтот. Грујиќ се борел заедно со српскиот колега доброволец Јеврем Марковиќ, уште еден дипломиран на Воената академија во Белград, кој исто така бил испратен во Прусија да студира (обука како коњанички офицер). По неуспехот на востанието, Грујиќ се вратил во Санкт Петербург и му било дозволено да се врати на студиите додека Јеврем Марковиќ се вратил во Белград ^[6]

Во Русија, Грујиќ учествувал активно во основањето на организацијата наречена Српска општина. Претседател бил Димитрије Дуриќ, друг артилериски офицер, потпретседател Сава Грујиќ, а секретар бил постариот брат Јеврем Марковиќ и озлогласениот радикал-социјалист Светозар Марковиќ. ^[7] Целта на организацијата била „воспоставување братски односи меѓу сите Срби во Русија“, со цел соработка за „општ напредок“ на српскиот народ и нација. Тие биле инспирирани и од Омладина (српска младинска организација чии членови повикувале на формирање на пан-српско младинско движење, уставна монархија за Србија, па дури и на балканска република). ^[8]

По 7 години во Русија, Сава се вратил во Србија во 1871 година за да управува со фабриката за оружје во Крагуевац; тој се приклучил на тајното револуционерно друштво наречено „Главен одбор за српско ослободување“ со седиште во Крагуевац и основано од членовите на Омладина и од други патриоти од сите краишта на Југославија, групата барала ослободување и обединување на територијата населена со Срби низ целото Отоманско Царство. Грујиќ и неговата група ја основале печатницата на Крагуевац. ^[9]

Од социјализам до радикализам

Капетан Сава Грујиќ во 1871 година

Под претседателство на капетанот Сава Грујиќ и уредништвото на Светозар Марковиќ кој им се придружил, групата основала весник наречен Јавност, а Марковиќ станал главен уредник. За многу кратко време, весникот пораснал во втор српски социјалистички весник, каде биле објавувани актуелни политички прашања, а голема кампања на Јавност претставувала борбата за слобода на печатот. ^[8]

Првиот број на весникот се појавил на 8 ноември 1873 година во кој се дискутирало за мноштвото политички и економски проблеми со кои се соочувала Србија: задолженоста на селаните, лихварството, бирократската корупција, полицискиот режим и.т.н. „Јавност “ ветувал дека ќе работи на отстранување на ваквите зла преку „образување на јавното мислење, давајќи му научна насока и создавајќи надвор од јавното мислење сила која ќе има силно влијание врз решавањето на сите проблеми од нашиот национален живот“. ^[8]

Фрустриран од состојбата на српската политика, Јавност објавил текст во кој отворено ја критикувал владата и навел дека српскиот народ „има право да собори принц од кој бил незадоволен“. ^[10] Како резултат на тоа, во декември 1873 година министерот за војна Коста Протиќ наредил отпуштање на капетанот Грујиќ од службата, наведувајќи го неговото „предавничко“ дружење со Јавност и печатарската преса на Крагуевац, а Светозар Марковиќ бил уапсен иобвинет за клевета на принцот и осуден на девет месеци затвор. Грујиќ бил привремено пензиониран од службата. ^[8]

Српски војни за независност

Во јули 1875 година, селаните во Херцеговина се побуниле против нивните турски земјопоседници и владетели. Востанието брзо се проширило во Босна и предизвикало воинствени чувства во Србија, сè уште автономно кнежевство во рамките на Отоманското Царство.^[11] Принцот Милан не можејќи да одолее на притисокот, на крајот решил да објави војна. ^[1] На 28 јуни 1876 година, денот на битката за Косово, Србија и објавила војна на Отоманското Царство, во тоа време вооружените сили на Србија биле војска од милитантен тип со застарено оружје и без соодветна воена служба, но тоа било сепак, редовна воена сила, соочена со Отоманското Царство со над 50 милиони жители ке поседувало искусна војска опремена со современо оружје и опрема. ^[12]

Воениот план на мајор Грујиќ

Воениот совет собран во раната фаза морало да одлучи за стратегијата и каде прво да го нападне непријателот. Биле предложени два правци на дејствување, еден од мајорот Димитрије Ѓуриќ и еден од мајорот Сава Грујиќ, и двајцата офицери претходно заедно ја вршеле обуката во Русија. Мајорот Димитрије Ѓуриќ предложил мнозинството од војската да биде ангажирано кон Босна и Рашка, додека Грујиќ предложил кон југоисток и Ниш, каде што се очекувало Турците да го концентрираат најголемиот дел од своите сили. Состанокот на Советот се одржал на 15 мај 1876 година, и двата предлози биле разгледани. ^[13]

Српските команданти од Првата српско-турска војна. Во горниот десен агол е Сава Грујиќ.

Предлогот на Грујиќ бил избран, врз основа на стратешкиот принцип дека со брзо преместување на позиција Србија може да го концентрира најголемиот дел од своите сили и да се движи офанзивно против главниот турски контингент пред тој да има шанса да ги организира своите трупи и на овој начин да добие решавачка битка. Примарната цел на овој план било целосно уништување на непријателската војска. ^[14]

За да се следи планот на Грујиќ, на тој начин било одлучено најголемиот дел од армијата да се концентрира во Моравскиот регион, а потоа да се искористи супериорната мобилизација и мотивација на српската армија со оглед на познатата бавност во мобилизацијата и концентрацијата на турската армија, нејзината застарена тактика и немотивираност на турските војници. На барање на српската влада, во последен момент бил променет воениот оперативен план на мајорот Грујиќ и наместо офанзива на Моравската граница, одлучено било да се извршат повеќекратни напади на сите фронтови. Биле испратени наредби за пренасочување на војниците кои веќе се во движење според претходно усвоениот план. ^[15]

Командант на артилерија

Артилериски командант мајор Сава Грујиќ

Сава Грујиќ бил назначен за командант на артилерија, кој служел под генералот Михаил Черњаев, Русин кој зел српско државјанство. ^[14] Водејќи ја српскоруската војска против Турците, Черњаев го отелотворил според историчарот Дејвид Мекензи „пансловенскиот идеал за несебична служба на словенските христијани кои се борат под османлискиот јарем“. ^[15] Грујиќ препорачал Черњаев да биде задржан само во советодавна функција и инсистирал да не му дава активна команда. Дваесет и двегодишниот принц Милан, кој имал голема верба во Черњајев, решил наместо тоа да го именува Черњаев за „врховен командант на сите српско-руски сили на источниот фронт“. ^[16]

Бидејќи артилерискиот командант Грујиќ учествувал во битките и бил клучен во напорите и достигнувањата на српската армија во текот на целата војна, до крајот на 1876 година бил унапреден во чин полковник. ^[17]

Спротивно на очекувањата на Србија, Русија официјално не влегла во војната и промените направени во оперативниот план, особено откажувањето од воениот план на Грујиќ, го нарушиле целиот воен концепт на српскиот Генералштаб. Инсистирањето на Черњаев за продолжување на нападите врз турските утврдени позиции по неуспехот на неговата воведна офанзива била причина за поразот. Ова била главната причина за неуспешните напади на српската војска на Ниш, Дрина и Ибарска. ^[14] На 31 октомври 1876 година Русија конечно испратила ултиматум на Турците и ги принудила да склучат примирје. ^[18]

Министер за војна

Професионална армија

На 4 ноември 1876 година, во критичен момент за Кнежевството, полковникот Сава Грујиќ бил назначен за воен министер во кабинетот на Стевча Михаиловиќ; На 24 април 1877 година, Русија објавила војна на Отоманското Царство, а на 13 декември ѝ се придружиле Србија и Црна Гора, судир познат како Руско-турска војна. ^[12]

Сава Грујиќ почнал да ја реорганизира српската војска користејќи го пруското искуство од Наполеоновите војни: тој ги зголемил гарнизонските трупи од четири на осум баталјони и наредил секоја од триесет и две чети гарнизонски трупи да стане дел од еден баталјон на Националната милиција со цел да се зголеми борбената моќ на вториот. Во август 1877 година, била воспоставена нова структура на армиски сили која вовела пет активни и еден резервен армиски корпус наместо претходниот режим на четири корпуси. ^[19] Во следните две години, Сава Грујиќ организирал повеќе големи реформи во армијата, подобрувајќи ја нејзината борбена способност и давајќи и нова организација, Грујиќ сфатил дека е неопходно да се зацврсти грбот на српската милиција, па ја поделил стоечката армијата, која видела мала акција за време на првата војна, во помали единици кои дејствувале како кадри за поголемите единици на милицијата. Војниците биле предводени од способни српски офицери кои го докажале своето херојство и тактичка способност, еден од нив бил Јеврем Марковиќ со кого Сава се борел заедно во Полска во 1863 ^[10] Во 1876 година, кралот Милан ја држел постојаната војска надвор од борба, плашејќи се да ги ангажира трупите што ги гледал првенствено како заштита на неговата династија, но реорганизацијата на војската од страна на Грујиќ ја претворило во ’рбет на значително подобрената српска борбена сила. ^[20]

Берлинскиот конгрес

До почетокот на 1878 година, кралската српска армија го зазела поголемиот дел од сливот на Јужна Морава, ослободувајќи ги Врање и Лесковац, стигнувајќи до Прешево, Витина и манастирот Грачаница во близина на Приштина во Косово, почитуван од романтичните националисти како седиште на средновековното Српско Царство. 

На 3 март 1878 година бил потпишан мировен договор меѓу Русија и Отоманското Царство во Сан Стефано, село западно од Истанбул; Србија стана независна според член 3. ^[21] Формалната независност на Србија од Отоманското Царство била меѓународно признаена на Берлинскиот конгрес на 13 јули 1878 година, меѓутоа, новиот договор значително ги променил условите на Договорот од Сан Стефано; Добивањето на територијата на Србија било намалено а Австроунгарија добила мандат да ја окупира и да управува со Босна и Херцеговина. ^[12] Ова го означило почетокот на дипломатската кариера на Сава Грујиќ.

Дипломатска служба 1878–1887 година

Грујиќ брзо се покажал како сестран политичар и вешт дипломат, поради кое бил испратен како амбасадор и претставник на Српското Кралство околу престолнините, помагајќи да го обезбеди местото на Србија во Европа. Неколку години подоцна станал министер за надворешни работи. Во 1879 година, кога за првпат се воспоставиле надворешни односи меѓу Кнежевство Бугарија и Србија, Грујиќ бил испратен во Бугарија како прв дипломатски претставник на Србија. ^[22]

Од 1882 до 1884 година се преселил во Атина каде што бил поставен како српски министер на новото Кралство Србија. Реформаторот по име Харилаос Трикупис, кој штотуку бил избран за премиер, ја туркал напред агресивната програма на реформи за да ја направи Грција прогресивна нација, а Сава бил вклучен во многу преговори меѓу нивните соодветни влади и Отоманската порта. ^[22]

Од 1885 до 1887 година станал претставник на Србија во Руското Царство и го преселил своето семејство во Санкт Петербург. ^[18] Во 1887 година Сава Грујиќ бил унапреден во генерал. Како доверлив политички пријател на Русија, тој бил испратен како специјален пратеник во Цариград, за време на конфликтот меѓу Русија, Турција и Австрија, за да преговара со Турците во име на Руското Царство.

Политичка кариера 1887–1894 година

Народна радикална партија

Откако прво се приклонил кон либералната партија, Сава Грујиќ се приклучил на Народната радикална партија под водство на Никола Пашиќ. Радикалната партија била формирана во 1881 година, а нејзиното идеолошко потекло може да се проследи до социјалистичката програма на Светозар Марковиќ што Грујиќ ја познавал од времето во Русија, особено идеите на Марковиќ за народната држава и народниот суверенитет. ^[23] Во тоа време во Србија немала политички партии со пишани програми и организациона структура, само прогресивната партија била законски признаена како политичка партија. ^[10] Програмата на Радикалната партија се засновала на големи демократски промени во Србија и ослободување и обединување на сите Срби. Радикалите инсистирале на уставна реформа која подразбирало дека целата законодавна власт е одговорност на Народното собрание и дека земјата треба да се организира на принципот на локална самоуправа. ^[10] Со мобилизирање на селанството преку организирање на селата, Радикалната партија била првата што го разбрала огромниот политички потенцијал на селаните, поради што радикалите се покажале како „најоригиналното балканско политичко движење од 19 век““. ^[10]

Во јануари 1881 година, радикалниот весник наречен „Самоуправа“ излегол заедно со програмата на партијата. Од тој момент радикалите се оддалечиле од социјалистичките идеи на Светозар Марковиќ, но инсистирале на политички, а не на економски или социјални прашања. ^[24] Критички настроени кон монархијата и инспирирани од француските идеи за радикализмот, радикалите барале демократија, јавни слободи и либерални реформи. Во надворешната политика тие биле силно проруски, антиавстриски и франкофили, што ги направило неизбежни конфликтите со проавстрискиот принц Милан. ^[10]

Прва коалициска влада

Во јуни 1887 година, за прв пат во историјата, Народната радикална партија влегла во кабинетот, бидејќи еден од нивните водачи Грујиќ станал министер за одбрана од 17 јули, во коалициска влада под претседателство на либералот Јован Ристиќ. Новата влада била пречекана со голем ентузијазам од широките народни маси. Слободан Јовановиќ вели дека главниот град бил „претрупан“ со локални партиски шампиони кои дошле да им честитаат на министрите за доаѓањето на власт. ^[25]

Првиот успех на Грујиќ и радикалите бил договорот што го склучиле со либералите во пролетта 1886 година. Овој договор бил мотивиран од два важни фактори: неопходноста од легализирање на радикалното движење по аферата со бунтот Тимок и шансата за влез во владата. Тоа било можно само преку договор со опозициската партија на либералите. Радикално-либералниот договор не сигнализирал никакво идеолошко зближување меѓу двете политички групи. Тој бил повеќе насочено кон соработка за време на изборите и, во случај на изборна победа, можност за формирање коалициска влада. Главната задача на тој коалициски кабинет била да ги поттикне уставните реформи. По неколку месеци, на 19 декември 1887 година, радикалите го формирале првиот чисто радикален кабинет под претседателство на генералот Сава Грујиќ, но конфликтот со кралот набрзо ескалирал.

Претседателството и Уставот од 1888 година

На 19 декември 1887 година, радикалите го формирале првиот чисто радикален кабинет под претседателство на генерал Сава Грујиќ. Првата чиста радикална влада во историјата на Радикалната партија била формирана на 31 декември 1887 година. Сава Грујиќ станал премиер и министер на армијата, неговиот прв чин било објавувањето на нов Устав во декември 1888 година со кој се воспоставил парламентарна демократија, слобода на граѓаните и локална самоуправа. Иако Уставот бил донесен како резултат на работата на сите три политички партии, неговиот дух во основа ја одразувал програмата на Радикалната партија. Тој устав бил еден од најлибералните во Европа од тоа време, кој ја воспоставил основата за целосна демократија и ја отворило вратата за развој на напреден политички систем во Србија. Се засновала на либералниот Устав на Белгија, сам по себе малку изменета верзија на Француската повелба од 1830 година ^[26]

Уставот од 1888 година формално не го прогласил суверенитетот на народот, бидејќи кралот Милан Обреновиќ експресно се спротивставил на принципот, но тој значително ги ограничил кралските овластувања и, со намалувањето на прагот на изборниот попис, практично вовел универзално право на глас. Утврден со пет шестини од гласовите на радикалните сили на Големото народно собрание (Велика народна скупштина), Уставот од 1888 година, и покрај резервите на некои претставници на радикалите, се сметало дека обезбедува транзиција кон парламентарен систем, што веќе било побарано од Свети Андрејското собраниеј (кој го соборил принцот Александар Караѓорѓевиќ) во 1858 година.

Ако неуспехот на бунтот на Тимок претстаувало победа на кралот над радикалите, тогаш објавувањето на новиот Устав било радикална победа над владетелот. Во согласност со постигнатиот договор, кралот Милан го известил премиерот полковник Сава Грујиќ, со писмо од 3 јануари 1888 година, дека донел одлука да дозволи слободните емигранти да се вратат во земјата, освен Никола Пашиќ. Никола Пашиќ овојпат не бил ни помилуван „поради предавничките подготовки против татковината и српската мисла во есента 1885 година“. ^[27]

Радикалната влада на Сава Грујиќ со предлогот на Законот за изменување и дополнување на Законот за организација на армијата донесен на 3 април 1888 година предвидела поделба на војската на активна (постојана) и национална. Овој закон претставувал комбинација на национална и постојана армија, при што првиот повик сè уште бил регулиран како постојана армија, а вториот и третиот повик ќе ја претставуваат националната армија ^[28] Сепак, предложените закони донеле голема огорченост кај кралот Милан, кој на австроунгарскиот заменик Хенгелмилер му рекол дека „Радикалната партија работи на подготовка на револуцијата и дека сакаат само да добијат навреме за да можат да го донесат Законот за формирање на национална армија, а врз основа од неа го вооружува народот и потоа ја започнува револуцијата“. ^[28]

Кралот се повеќе покажувал разочарување кај радикалите и барал начин да ја собори радикалната влада. Кога радикалната влада му го доставила на кралот потпишаниот Закон за општини, усвоен во Собранието со големо мнозинство, тој одбил да го потпише. Сава Грујиќ го потсетил кралот дека со договорот од декември 1887 година „што тој го направил со радикалите“ е вклучено и донесувањето на овој закон. На тоа кралот Милан одговорил: „Па, тужете ме за неисполнување на договорот!“ Во таква ситуација, Грујиќ немал друга опција освен да поднесе оставка на 26 април 1888 година ^[28]

Уставот пропишувал кралот да се откаже од престолот и да назначува намесници кои ќе царуваат во име на неговиот малолетен син Александар. Кралот назначил тројца заменици. Вицекралите не биле радикали, но бидејќи радикалите биле најсилни, тие им доделиле влада. Набргу по одобрувањето на документот од Националното собрание, кралот абдицирал и ја напуштил Србија. ^[29] По абдикацијата на кралот Милан, истакнатиот водач на радикалите Никола Пашиќ конечно бил помилуван и му било дозволено да се врати во Србија. ^{[30] [31]}

Радикалниот режим 1889–1892 година

Периодот од февруари 1889 година до август 1892 година бил најдолгиот период пред 1903 година во кој Сава Грујиќ и радикалите биле на власт. Во текот на тие три и пол години тие можеле да спроведат и развијат политички систем заснован на Уставот од 1888 година и на интензивна законодавна активност. Овој период од српската историја со право бил наречен „радикален режим“. Сава Грујиќ ја извршувал функцијата премиер во првите две години од март 1889 до февруари 1891 година ^[32]

Според законот за избор на пратеници, донесен во март 1890 година, радикалите успеале да воведат практично општо гласачко право без никаков попис. Содржел неколку важни реформи кои обезбедувале демократска изборна процедура: воведување тајно гласање, власта за време на изборите била доделена на претседателот на избирачкиот одбор, без никакво мешање на државните органи и бил воведен детален кривичен законик за случаи на злоупотреба, за време на изборите. Два други правни документи биле донесени за време на владеењето на радикалите и овозможиле поголемо разбирање на радикалната интерпретација на демократијата. Законот за министерска одговорност од јануари 1891 година, дал право на испрашување и на Народното собрание и на кралот. Министерската одговорност била и политичка и криминална. Законот за општини, спроведен во ноември 1889 година, бил дизајниран да го воведе концептот на локална самоуправа како најважен политички систем во земјата. Примената на овој систем во суштина значело реализација на програмата на радикалите.

На крајот на мандатот Сава Грујиќ бил испратен како српски пратеник во Цариград, и од 1891 до 1893 година ја продолжил политиката што ја водел неговиот претходник Стојан Новаковиќ. За време на неговиот мандат дошло до конфликт меѓу турските власти и Патријаршијата во врска со патријаршиските привилегии. Властите се обидиле да наметнат цврста контрола врз српските училишта, со издавање официјално соопштение во јануари 1892 година, во кое тие барале да се преиспитаат статутите на сите немуслимански училишта, Сава Грујиќ му препорачал на српскиот конзул да ги советува луѓето да поднесат барања директно до турските власти, согласно член 129 од законот за јавно образование во Турција. ^[33]

Политичка изолација

На 13 април 1893 година, малолетниот крал Александар Обреновиќ, додека вечерал со членовите на Регенцијата, поддржан од војската и членовите на владата, се прогласил за крал. На почетокот радикалите прифатиле да соработуваат со новиот крал, а по парламентарните избори повторно го освоиле мнозинството пратенички места. Сава Грујиќ ја формирал својата трета влада во 1893 година, станувајќи прв министер за одбрана од 4 јуни до 23 ноември 1893 година, а од 23 ноември 1893 година премиер, министер за војна и вршител на должноста министер за надворешни работи.

Откако стариот крал Милан се вратил од егзил, радикалите и династијата Обреновиќ повторно влегле во отворена конфронтација. Радикалните јавни состаноци биле забранети и во мај 1894 година кралот го укинал современиот Устав од 1888 година и повторно го вовел оној усвоен во 1869 година. Поголемиот дел од законите донесени во времето на радикалите биле променети, кралот Александар се определил за „неутрални“ влади - со други зборови, тој воспоставил личен режим.

Дипломатска служба 1897–1903 година

Пратеник во Санкт Петербург 1897–1899 година

Во ова тешко политичко време за радикалите, Сава Грујиќ бил испратен како српски пратеник во Санкт Петербург да ја претставува Србија додека царот Николај II го започнувал своето владеење. На 24 јуни 1899 година, поранешниот пожарникар Ѓуре Кнежевиќ во близината на Калемегдан, во Београд се обидел да го убие Милан. Позадината на атентатот не е доволно јасна, а прогоните и апсењата по атентатот биле насочени против приврзаниците на Радикалната партија. Обвинетите радикали истакнале дека не учествувале во атентатот, а Никола Пашиќ изрзил жалење поради антидинастичките елементи во Радикалната партија и изјавил лојалност кон српскиот крал. Милан од своја страна обвинил дека во атенатот е вмешана руската тајна полиција, а постоеле сомнеж дека атенатот бил извршен во полза на Караѓорѓевиќите^{[34][35][36][37][38][39][40]}.

Милан инсистирал на смртна казна за Пашиќ и Таушановиќ како одмазда за сите минати и сегашни конфликти и судири. Пашиќ се согласил да обвини некои од неговите другари од партијата (Протиќ и Живковиќ) за антидинастички ставови и можна инспирација за обидот за атентат и, за возврат, неговиот и животот на Таушановиќ биле поштедени. На крајот, обвинетите радикали биле осудени на дваесет години тешка работа, Таушановиќ на 10 години, а Пашиќ на само пет години затвор. Овие мерки биле придружени со организирани напади врз радикалите. Тие биле отпуштани, прогонувани и чистени низ Србија. ^[28]

Пратеник во Цариград 1900–1903 година

Уште еднаш Сава Грујиќ бил испратен како српски пратеник во Цариград како врвен дипломат. Во 1901 година, радикалното движење повторно се појавило во српската политика со смртта на нивниот главен непријател, поранешниот крал Милан Обреновиќ, уште еднаш, како и многу пати досега, радикалите инсистирале на уставни реформи.

Мајскиот пуч во 1903 година

Пресвртната точка во современата српска историја дошло во 1903 година. Таа година била обележана со убиството на кралот Александар I, кралицата Драга, нејзините двајца браќа и двајца министри од страна на група млади српски офицери на 10 јуни 1903 година. Сава Грујиќ бил во Цариград во тоа време, каде што бил заменик на турскиот двор. Овој настан го означил крајот на династијата Обреновиќ која владеела со Србија со прекини повеќе од седумдесет години, но уште поважно, ја отворило вратата за уставна парламентарна демократија.

Во јуни 1903 година, само еден месец по смртта на кралот, Големото национално собрание го усвоил новиот устав, со суштински ист текст како оној од 1888 година. Српската Скупштина го поканила Петар Караѓорѓевиќ да ја преземе српската круна како Петар I. Српската радикална партија не била директно вмешана во државниот удар, но била една од групите кои најмногу профитирале од соборувањето на династијата Обреновиќ. Како најпопуларна политичка партија во Србија, се проценува дека до 1903 година дури 80% од населението на Србија или ги поддржувало или им припаѓало на српските радикали, трансформацијата на Србија во парламентарна демократија значела дека радикалите ќе доминираат во парламентот и дека тие постојано ќе формираат влада и ќе управуваат со Србија. ^[26]

Враќање во владата

Генерал Сава Грујиќ во 1912 г

На 15 јуни 1903 година, Петар I станал нов српски шеф на државата, трет син на Александар Караѓорѓевиќ, образован во Франција и Швајцарија. Како националистички Србин, тој се борел во Босанската војна, и бил крунисан во 1904 година, и бил посветен на создавање вистинска парламентарна влада.

На Сава Грујиќ, кој го заменил „револуционерниот“ кабинет на Јован Авакумовиќ од 1903 година, му било понудено да формира нова влада или со старите радикали на Пашиќ или со независните радикали ^[30] Грујиќ станал шеф на Државниот совет во јуни, барајќи најширока можна поддршка во Националното собрание. На 4 октомври 1903 година, Грујиќ формирал коалициски кабинет кој ги опфаќал двете крила на Радикалната партија: Старите радикали на Пашиќ и Независните радикали предводени од помладите француско ориентирани интелектуалци.

На 21 ноември 1903 година, Грујиќ станал премиер и останал на таа позиција до 27 ноември 1904 година^[22]. Во преговорите за нов кабинет, во ноември 1904 година, и двете групи заклучиле дека нивната коалиција не може да продолжи, со оглед на нивните разлики во главните прашања како што се заемите, купувањето оружје и изградбата на железницата. Од 1 март 1906 до 17 април 1906 година, Сава Грујиќ бил премиер и воен министер. ^[22] Радикалната партија влегла во своето златно доба. По повеќе од дваесет години борба, бунт, криза, компромиси и успех, таа станала доволно моќна и зрела да доминира во српската политика и решително да придонесе за појавата на Србија како демократска европска држава. ^[31]

Подоцнежен живот и смрт

Хашката мировна конференција од 1907 г

Во 1907 година, Сава Грујиќ ја предводел српската делегација на Втората хашка конвенција каде што поминал неколку месеци како претседател на Државниот совет на Србија и ополномоштен делегат. Конференцијата се одржала од 15 јуни до 18 октомври 1907 година на која присуствувале претставници на 44 држави. Целта на свикувањето била воздржаност за војната, намалување на износот што нациите го трошат за вооружување и обезбедување „вистински и траен мир помеѓу народите“. ^[41]

Договорот, исто така, ги воспоставил законите и обичаите на војната во строга смисла, дефинирајќи ги Методите на војување: правилата што воинствените борци морале да ги следат за време на непријателствата. Оваа гранка на меѓународното право е позната како закони на војна, наспроти онаа што го регулира правото на помош, како што е дефинирано во Женевските конвенции кои ја утврдуваат заштитата на жртвите на конфликтот, како и ограничувањето на методите на војување.^[42]

Пензионирање и смрт

Во 1906 година тој се повлекол од активниот политички живот, но останал претседател на Државниот совет, позиција што ја задржал од 1906 до 1910 година. Во октомври 1913 година завршила Балканската војна против Турците кога Србија заедно со Грција и Бугарија го ослободиле Балканскиот Полуостров од Турците. Следниот месец Грујиќ починал мирно дома на својот 73-ти роденден.

Дела

Грујиќ напишал голем број воени прирачници и книги, меѓу кои и „Воената организација на Србија“; (1874) и „Основите на воената структура на кнежевството Бугарија“ (1880). Една од неговите најпознати публикации која била многу популарна во тоа време била „Историјата на српско-турските војни 1816–1818“ во четири тома, каде пишувал за своето воено искуство и неговите мемоари се сметаат за една од најдобрите анализи на војните. ^[43]

Личен живот

Брак и деца

Откако неговата прва сопруга Ангелина починала на млада возраст, Сава Грујиќ повторно се оженил со Милица Радовановиќ во 1867 година; имале четири деца; два сина: капетан Борислав (Боро) Грујиќ е роден во 1876 година, капетан Александар (Алек) Грујиќ роден 1879 година; и две ќерки: Марија родена во 1883 година, мажена за генерал Војин Чолак-Антиќ, главен инспектор на коњаницата, потомок на Чолак-Анта Симеоновиќ и Олга, кралска дама на принцезата Олга од Југославија, мажена за професорот Миливоје Лозаниќ, син на Сима Лозаниќ.

Наследство

Генерал Саво Грујиж е улица во западниот дел на центарот на Белград.

Припадност

„Сава Грујиќ“ на Ризницата ^?

• Почесен член на Српската академија на науките
• Почесен член на Рускиот археолошки институт

Наводи

1. Dušan Bataković 2005. sfn error: no target: CITEREFDušan_Bataković2005 (help)
2. Paunović 1998. sfn error: no target: CITEREFPaunović1998 (help)
3. Illustrated War Chronicle 1877. sfn error: no target: CITEREFIllustrated_War_Chronicle1877 (help)
4. Milan St. Protić 2015. sfn error: no target: CITEREFMilan_St._Protić2015 (help)
5. Michael R. Palairet 2003. sfn error: no target: CITEREFMichael_R._Palairet2003 (help)
6. Peter Brock 2006. sfn error: no target: CITEREFPeter_Brock2006 (help)
7. Woodford McClellan 2015. sfn error: no target: CITEREFWoodford_McClellan2015 (help)
8. Nick Miller 2007. sfn error: no target: CITEREFNick_Miller2007 (help)
9. van der Linden & Rojahn 1990. sfn error: no target: CITEREFvan_der_LindenRojahn1990 (help)
10. Gale Stokes 1990. sfn error: no target: CITEREFGale_Stokes1990 (help)
11. Serbo-Turkish-War
12. Peter Sluglett 2011. sfn error: no target: CITEREFPeter_Sluglett2011 (help)
13. Jelavich & Jelavich 2012. sfn error: no target: CITEREFJelavichJelavich2012 (help)
14. MacKenzie 1974. sfn error: no target: CITEREFMacKenzie1974 (help)
15. David MacKenzie 1967. sfn error: no target: CITEREFDavid_MacKenzie1967 (help)
16. Richard C. Hall 2014. sfn error: no target: CITEREFRichard_C._Hall2014 (help)
17. Božidar Jovović 1998. sfn error: no target: CITEREFBožidar_Jovović1998 (help)
18. Stephen Fischer-Galati 1987. sfn error: no target: CITEREFStephen_Fischer-Galati1987 (help)
19. Miljan Milkić 2015. sfn error: no target: CITEREFMiljan_Milkić2015 (help)
20. Balcanica 2008. sfn error: no target: CITEREFBalcanica2008 (help)
21. Coleman Phillipson 2008. sfn error: no target: CITEREFColeman_Phillipson2008 (help)
22. Jan Kofman 2016. sfn error: no target: CITEREFJan_Kofman2016 (help)
23. Ahmet Ersoy 2010. sfn error: no target: CITEREFAhmet_Ersoy2010 (help)
24. Mitrović Živan 1939. sfn error: no target: CITEREFMitrović_Živan1939 (help)
25. Harry S. Ashmore 1961. sfn error: no target: CITEREFHarry_S._Ashmore1961 (help)
26. Milivoje Popović 1939. sfn error: no target: CITEREFMilivoje_Popović1939 (help)
27. Odjek 1888. sfn error: no target: CITEREFOdjek1888 (help)
28. Slobodan Jovanović 1990b. sfn error: no target: CITEREFSlobodan_Jovanović1990b (help)
29. John V.Da Graca 1985. sfn error: no target: CITEREFJohn_V.Da_Graca1985 (help)
30. Alex N. Dragnich 1978. sfn error: no target: CITEREFAlex_N._Dragnich1978 (help)
31. Wayne S. Vucinich 2008. sfn error: no target: CITEREFWayne_S._Vucinich2008 (help)
32. Slobodan Jovanović 1990a. sfn error: no target: CITEREFSlobodan_Jovanović1990a (help)
33. Vuchetich 2012. sfn error: no target: CITEREFVuchetich2012 (help)
34. С. К. Из владавинеОбреновића и Ивањдански атентат Осијек 1900,
35. В. Ђорђевић, Крај једне династије I—III Београд 1905/06,
36. С. Новаковић, Двадесет година уставне политике у Србији 1883—1903 Београд 1912.
37. К. Јездић, Из успомена. Ивањдански атентат и Никола Пашић Београд 1926,
38. В. Ђорђевић, Великошколска омладина у борби против личног режима краља Александра Историјски преглед 1957, 2,
39. В. Винавер, Ивњдански терор и Црногорци, Историјски гласник 1958 1—2,
40. Текст д-р Радована Самарџића, академика САНУ, унив. проф. Филозофског факултета у Београду у Енциклопедији Југославије ЈЛЗ Загреб 1988.
41. Maartje Abbenhuis 2017. sfn error: no target: CITEREFMaartje_Abbenhuis2017 (help)
42. „The Hague Conventions of 1899 and 1907“.
43. The Slavonic and East European Review 1991. sfn error: no target: CITEREFThe_Slavonic_and_East_European_Review1991 (help)

Цитати

Библиографија

• Dušan Bataković (2005). Histoire du peuple serbe (француски). l'age d'homme. ISBN 978-2-8251-1958-7.
• Woodford McClellan (2015). Svetozar Markovic and the Origins of Balkan Socialism. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-7585-6.
• Milan St. Protić (2015). Between Democracy and Populism: Political Ideas of the Peopleʹs Radical Party in Serbia. Balkanološki institut SANU. ISBN 978-86-7179-094-9.
• Michael R. Palairet (2003). The Balkan Economies C.1800-1914: Evolution Without Development. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52256-4.
• Peter Brock (2006). Nation and History: Polish Historians from the Enlightenment to the Second World War. University of Toronto Press. ISBN 978-0-8020-9036-2.
• Ilya Prizel (1998). National Identity and Foreign Policy: Nationalism and Leadership in Poland, Russia and Ukraine. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-57697-0.
• Nick Miller (2007). The Nonconformists: Culture, Politics, and Nationalism in a Serbian Intellectual Circle, 1944-1991. Central European University Press. ISBN 978-963-9776-13-5.
• Gale Stokes (1990). Politics as Development: The Emergence of Political Parties in Nineteenth Century Serbia. Duke University Press. ISBN 9780822310167.
• Jelavich, C.; Jelavich, B. (2012). The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920. A History of East Central Europe. University of Washington Press. ISBN 978-0-295-80360-9.
• David MacKenzie (1967). The Serbs and Russian Pan-Slavism, 1875-1878. Cornell University Press. ISBN 9780801402838.
• Peter Sluglett (2011). War and Diplomacy: The Russo-Turkish War of 1877-1878 and the Treaty of Berlin. University of Utah Press. ISBN 978-1-60781-150-3.
• Slobodan Jovanović (1990a). The Government of Aleksandar Obrenović. Constitutional history (српски). Publishing and printing institute of Belgrade. ISBN 9788613004356.
• Slobodan Jovanović (1990b). The defenders of the Constitution and their government. Milos and Mihailo Obrenović (српски). Publishing and printing institute of Belgrade. ISBN 9788613004356.
• Wayne S. Vucinich (2008). Serbia Between East and West: The Events of 1903-1908. Acls History E Book Project. ISBN 978-1-59740-402-0.
• Alex N. Dragnich (1978). The Development of Parliamentary Government in Serbia. East European quarterly. ISBN 978-0-914710-37-0.
• Ahmet Ersoy (2010). Modernism: The Creation of Nation-States: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe. Central European University Press. ISBN 978-963-7326-61-5.
• John V.Da Graca (1985). Heads of State and Government. Palgrave Macmillan UK. ISBN 978-1-349-07999-5.
• Božidar Jovović (1998). Srpski oficiri u nacionalnoj kulturi (српски). Vojnoizdavački zavod. ISBN 978-86-335-0044-9.
• Stephen Fischer-Galati (1987). War and Society in East Central Europe: Essays on War and Society in East Central Europe, 1740-1920. Columbia University Press. ISBN 978-0-88033-130-2.
• Milivoje Popović (1939). Poreklo i postanak ustava od 1888 godine. D. Popović.
• Mitrović Živan (1939). Srpske političke stranke (Serbian Political Parties) (српски).
• Jan Kofman (2016). Biographical Dictionary of Central and Eastern Europe in the Twentieth Century. Routledge. ISBN 978-1-317-47594-1.
• Harry S. Ashmore (1961). Encyclopaedia Britannica: a new survey of universal knowledge. 20. Encyclopaedia Britannica.
• Miljan Milkić (1 May 2015). First World War, Serbia, the Balkans and Great Powers (српски). Istorijski institut, Beograd / Institut za strategijska istraživanja, Beograd. ISBN 978-86-7743-111-2.
• Wojciech Roszkowski; Jan Kofman (2016). Biographical Dictionary of Central and Eastern Europe in the Twentieth Century. Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-47593-4.
• Coleman Phillipson (2008). Termination of War and Treaties of Peace. The Lawbook Exchange. ISBN 978-1-58477-860-8.
• Maartje Abbenhuis (2017). The Legacies of the Hague Conferences of 1899 and 1907. Taylor & Francis. ISBN 978-1-315-44778-0.
• Richard C. Hall (2014). War in the Balkans: An Encyclopedic History from the Fall of the Ottoman Empire to the Breakup of Yugoslavia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-031-7.
• van der Linden, M.; Rojahn, J. (1990). The Formation of Labour Movements, 1870-1914: An International Perspective. Contributions to the History of Labour and Society. E.J. Brill. ISBN 978-90-04-09277-8.
• Vuchetich, V. (2012). Our Issue in the Ottoman Empire (српски). Istorijski institut. ISBN 978-86-7743-095-5.
• MacKenzie, D. (1974). The Lion of Tashkent: The Career of General M. G. Cherniaev. University of Georgia Press. ISBN 978-0-8203-0322-2.
• Paunović, M. (1998). Serbs: biographies of famous people: A-Š (српски). Emka. ISBN 978-86-85205-04-0.
• Illustrated War Chronicle. Issues 1-7 (српски). Printing House A. Pajević. 1877.
• Balcanica. Issue 38 (француски). Srpska Akademija Nauka i Umetnosti, Balkanolos̆ki Institut. 2008.
• The Slavonic and East European Review. 2. University of London. School of Slavonic Studies. 1991.
• Odjek. br.1, 01/13. January 1888.Предлошка:Fcn
• War and Society in East Central Europe: Insurrections wars and the eastern crisis in the 1870s. Brooklyn College Press. 1985. ISBN 978-0-88033-090-9.

Надворешни врски

• Биографија онлајн SASA

Политички функции
Претходник Јован Ристиќ	Премиер на Калство Србија 1887–1888	Наследник Никола Христиќ
Претходник Јован Ристиќ	Министер за одбрана 1888–1889	Наследник Никола Христиќ
Претходник Коста Протиќ	Премиер на Кралство Србија 1889–1890	Наследник Коста Протиќ
Претходник Сава Грујиќ	Премиер на Кралство Србија 1890–1891	Наследник Никола Пашиќ
Претходник Лазар Докиќ	Премиер на Кралство Србија 1893–1894	Наследник Ѓорѓе С. Симиќ
Претходник Јовнан Авакумовиќ	Премиер на Кралство Србија 1903–1904	Наследник Сава Грујиќ
Претходник Сава Грујиќ	Премиер на Кралство Србија 1904–1904	Наследник Никола Пашиќ
Претходник Љубомир Стојановиќ	Премиер на Кралство Србија 1906–1906	Наследник Никола Пашиќ