Jerzy Szaniawski

Jerzy Szaniawski
Ilustracja
Jerzy Szaniawski w Zegrzynku (1950)
Data i miejsce urodzenia

10 lutego 1886
Zegrzynek

Data i miejsce śmierci

16 marca 1970
Warszawa

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura

Ważne dzieła
Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi
Nagrody

Państwowa Nagroda Literacka (1930), Nagroda Literacka m. Warszawy (1958), Nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie (1959), Nagroda Młodych im. Włodzimierza Pietrzaka (1962)

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Jerzy Szaniawski (ur. 10 lutego 1886 w Zegrzynku, zm. 16 marca 1970 w Warszawie) – polski dramaturg, felietonista i pisarz, członek Polskiej Akademii Literatury. Sławę przyniosła mu m.in. seria opowiadań o profesorze Tutce.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Urodził się 10 lutego 1886 roku w Zegrzynku nad Narwią, w rodzinie ziemiańskiej o inteligenckich korzeniach. Ojciec, Zygmunt Szaniawski, pisywał do „Przeglądu Tygodniowego”; matka, Wanda z d. Wysłouch (1851–1932). Obaj dziadkowie Jerzego, Ludwik Wysłouch oraz Julian Szaniawski, byli powstańcami styczniowymi. W domu Szaniawskich bywali m.in. Maria Konopnicka, Klemens Junosza, Konrad Prószyński i Bolesław Wysłouch[1].

Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum Szaniawski zaczął studia przyrodnicze, wyjechał też do Lozanny, by uczyć się w Instytucie Rolniczym. Później wrócił do rodzinnego majątku; unikał kontaktu z ludźmi, był niechętny artystycznej śmietance Warszawy[1][2].

Debiutował w 1912 roku na łamach „Kuriera Warszawskiego”. Pięć lat później jego sztuka Murzyn została wystawiona na deskach Teatru Polskiego. Po sukcesie przedstawienia z Ireną Solską w roli głównej Szaniawski stał się wziętym dramatopisarzem. W latach 20. napisał m.in. Papierowego kochanka, Lekkoducha, Ptaka; jego dramaty wystawiał m.in. teatr Reduta Juliusza Osterwy. W 1924 roku Szaniawski napisał swą jedyną powieść – Miłość i rzeczy poważne[1].

Lata 30. przyniosły Szaniawskiemu uznanie środowiska, szacunek m.in. Boya-Żeleńskiego oraz liczne nagrody literackie (które umożliwiły mu wybranie w 1933 roku do Polskiej Akademii Literatury). W jego dramatach grali Kazimierz Junosza-Stępowski i Mieczysław Frenkiel, wystawiano je także w teatrze radiowym, służyły także jako scenariusze spektakli telewizyjnych[1][3].

Po wybuchu wojny Szaniawski przeniósł się z Zegrzynka do Warszawy, gdzie działał w ruchu oporu. W 1944 roku został aresztowany, po uwolnieniu wyjechał do Krakowa, gdzie opublikował Dwa teatry. Współpracował z prasą codzienną, pisząc cykl miniatur o profesorze Tutce. Odmówił jednak tworzenia w stylu realizmu socjalistycznego, skutkiem czego, począwszy od szczecińskiego zjazdu Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 roku (na którym oficjalnie zadekretowano socrealizm i rozprawiono się z szeregiem twórców m.in. Szaniawskim i Zawieyskim) do 1955 roku, nie mógł wystawiać ani wydawać swojej twórczości. Wyjątkiem był „Przekrój”, któremu do 1952 pozwolono na drukowanie cyklu o profesorze Tutce[1].

W 1950 Szaniawski ponownie zamieszkał w Zegrzynku, starając się zadbać o opuszczony dotąd dworek rodzinny[4]. Atrakcyjna ziemia nad Narwią miała być w zainteresowaniu lokalnego PGR-u oraz PTTK i w związku z tym Szaniawski miał być nękany dodatkowymi podatkami i napaściami, a ziemia stopniowo podzielona[5].

W początku odwilży 1 marca 1955 Związek Literatów Polskich zorganizował mu huczny jubileusz, po którym zaczął znowu wydawać i wystawiać. Krótkie sukcesy kolejnych dramatów – m.in. Łuczniczki i Dziewięciu lat – nie zmieniły jednak faktu, że Szaniawski najlepszy okres twórczy miał już za sobą. Okres ten zamknęła, na początku lat sześćdziesiątych, śmierć Wandy Natolskiej, oddanej mu gospodyni i lokatorki w dworku, bez której nie dałby sobie rady z niechętnym mu otoczeniem – w tym z sąsiadami, lokalnymi władzami i Instytutem Ziemniaka, a także z coraz większym naporem cywilizacyjnym na spokojne i dzikie dotąd tereny, po zbudowaniu zapory w Dębem i powstaniu Zalewu Zegrzyńskiego[6].

Miał kilka partnerek w tym Wandę Leśmian, córkę Bolesława Leśmiana, która jednak nie zamieszkała z nim na stałe oraz Wandę Natolską, która mieszkała z nim stosunkowo długo i pomagała w domu[2]. Ożenił się jednak dopiero w listopadzie 1961 roku, w wieku 76 lat, z młodszą o dwie dekady malarką Wandą Anitą Szatkowską[1][2].

W latach 1966–68, na podstawie opowiadań Szaniawskiego, powstał dwuczęściowy serial „Klub profesora Tutki” w reżyserii Andrzeja Kondratiuka[7].

W 1969 roku Jerzy Szaniawski trafił do szpitala z udarem mózgu, ale został wypisany na życzenie żony. Żona postanowiła leczyć go kontrowersyjnymi metodami w wynajętym pokoju w Warszawie[2]. Zmarł 16 marca 1970 roku w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A32-2-13)[8].

We wrześniu 1977 roku spłonął doszczętnie dworek w Zegrzynku, zamieszkiwany przez wdowę. Okoliczności pożaru pozostają niejasne. Według jednych relacji pożar wywołało dwóch włamywaczy, według innych Szatkowska sama ich zaprosiła i podpaliła dwór[9][5][2]. Spłonęła także cała spuścizna po Szaniawskim, w tym liczne niepublikowane utwory. Wspominał, że napisał 77 dramatów, a wydrukowano około 30[6].

W 1975 roku powstał film Bielszy niż śnieg w reżyserii Wojciecha Marczewskiego, który miał nawiązywać do ostatnich lat życia Szaniawskiego, który miał być ubezwłasnowolniony przez żonę[10]. Relacjom z żoną poświęcona jest monodram autorstwa Remigiusza Grzeli „Uwaga – złe psy!” z marca 2006 roku. Według tej relacji chora psychicznie żona znęcała się nad pisarzem i miała leczyć chorego pisarza domowymi metodami[11][12]. Podobny, choć bardziej zniuansowany, obraz tego związku i ostatnich lat był w filmie dokumentalnym z 2007 roku, napisanym i wyreżyserowany przez Antoniego Nykowskiego[5]. O prywatnym życiu Szaniawskiego traktuje również książka Krystyny Kolińskiej Szaniawski. Zawsze tajemniczy z 2009 roku, która częściowo dementuje plotki twierdząc, że izolował się na własne życzenie, choć częściowo potwierdza historię o niezrównoważonej żonie, która po pożarze dworku miała trafić do Szpitala Tworkowskiego[13][14][2].

Grób Jerzego Szaniawskiego na cmentarzu Wojskowym na Powązkach
Kamień pamiątkowy w dworku Szaniawskich, gdzie tworzył Jerzy Szaniawski

Twórczość

[edytuj | edytuj kod]

Dramaty sceniczne

[edytuj | edytuj kod]
  • Murzyn (1917)
  • Papierowy kochanek (1920)
  • Ewa (1921)
  • Lekkoduch (1923)
  • Ptak (1923)
  • Żeglarz (1925)
  • Adwokat i róże (1929)
  • Fortepian (1932)
  • Most (1933)
  • Dwa teatry (1946)
  • Kowal, pieniądze i gwiazdy (1948)
  • Chłopiec latający (1949)
  • Łuczniczka (1959)
  • Dziewięć lat (1960)

Sztuki radiowe

[edytuj | edytuj kod]
  • Zegarek (1935)
  • W lesie (1937)
  • Służbista (1938)
  • Srebrne lichtarze (1938)
  • Dziewczyna z lasu (1939)

Inne formy i wydawnictwa

[edytuj | edytuj kod]

Ordery i odznaczenia

[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]
  • 24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Żoliborz zostało nadanie imię Jerzego Szaniawskiego[18].
  • W 1977 roku imię Jerzego Szaniawskiego nadano rezerwatowi leśnemu znajdującemu się w pobliżu dawnego dworku w Zegrzynku.
  • W 1980 r. Teatr Dramatyczny w Płocku otrzymał imię Jerzego Szaniawskiego.
  • Imię Szaniawskiego nosi także Teatr Dramatyczny w Wałbrzychu.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f Monika Mokrzycka-Pokora: Jerzy Szaniawski. Culture, 2003-01. [dostęp 2024-11-16]. (pol.).
  2. ↑ a b c d e f Kuba Kamiński, Janusz R. Kowalczyk, Sekrety milczka z Zegrzynka [online], Rzeczpospolita, 29 czerwca 2009 [dostęp 2024-11-16] (pol.).
  3. ↑ Jerzy Szaniawski – FilmPolski [online], FilmPolski [dostęp 2024-11-16] (pol.).
  4. ↑ Stowarzyszenie „Pospolite Ruszenie”, Zegrzynek [online], www.dwory.net [dostęp 2024-11-19] (pol.).
  5. ↑ a b c Jerzy Szaniawski: Film dokumentalny, 2007 [online], FilmPolski [dostęp 2024-11-16] (pol.).
  6. ↑ a b J. Siedlecka, Obława. Losy pisarzy represjonowanych, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 157.
  7. ↑ Klub Profesora Tutki – FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2024-11-16] (pol.).
  8. ↑ Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski. Narodowy Panteon na Powązkach. Sławne osoby pochowane w latach 2007–2017. „Gazeta Stołeczna”, s. 11, 27 października 2017. 
  9. ↑ S. Stanik, Samotnik z Zegrzynka. Studium o Jerzym Szaniawskim, Świadectwo, Bydgoszcz 1998, s. 174.
  10. ↑ Bielszy niż śnieg – FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2024-11-16] (pol.).
  11. ↑ Edyta Borkowska, Grzela: Uwaga - złe psy [online], Rzeczpospolita, 15 marca 2011 [dostęp 2024-11-16] (pol.).
  12. ↑ Joanna Derkaczew, Przyszliście zobaczyć wariatkę? [online], Encyklopedia teatru polskiego, 6 marca 2006 [dostęp 2024-11-16] (pol.).
  13. ↑ K. Kolińska: Szaniawski. Zawsze tajemniczy. PIW. Warszawa 2009
  14. ↑ Marta Mizuro, Krystyna Kolińska „Szaniawski. Zawsze tajemniczy” [online], Zwierciadlo.pl, 2010 [dostęp 2024-11-16] (pol.).
  15. ↑ M.P. z 1955 r. nr 50, poz. 514 „za zasługi w dziedzinie twórczości literackiej”.
  16. ↑ M.P. z 1934 r. nr 259, poz. 337 „za zasługi na polu pracy literackiej”.
  17. ↑ M.P. z 1946 r. nr 114, poz. 212 „za wybitne zasługi w dziedzinie. Teatru i Sztuki na terenie całego kraju”.
  18. ↑ Uchwała nr 34 Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 24 listopada 1975 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 30 grudnia 1975 r., nr 16, poz. 115, s. 1.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Monika Mokrzycka-Pokora: Jerzy Szaniawski. 2003-01. [dostęp 2024-11-16]. (pol.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Członkowie Polskiej Akademii Literatury
Członkowie honorowi
Protektorzy