Polygonum cognatum

Başlığın diğer anlamları için Madımak (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Madımak
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae
Klad Angiosperms
(Kapalı tohumlular)
Klad Eudicots
(İki çenekliler)
Klad Core eudicots
Takım: Caryophyllales
Familya: Polygonaceae (Kuzukulağıgiller)
Cins: Polygonum
Tür: P. cognatum
İkili adlandırma
Polygonum cognatum
Meisn.

Madımak[1] ya da madımalak[1] (Polygonum cognatum), kuzukulağıgiller (Polygonaceae) familyasından, toprak üstüne yatık sürünücü odunsu gövdeli, ufak pembe çiçekli, çok yıllık yenebilen otsu bitki türü. Cinsin diğer türlerinden oldukça iri yapraklarıyla belirginleşir. Orta Anadolu halk mutfağında besin olarak kullanımı yaygındır ve çiğ «madımak salatası» olarak yenir ya da pişirilerek «madımak aşı, cacığı, mıhlaması, çorbası, yahnisi, böreği, gözlemesi, bükmesi» yapılır. Önceleri yalnızca köylerde rağbet gören ve ilkbaharda (nisan, mayıs, haziranın ilk yarısı) yemek için toplanan madımaklar köyden şehre yapılan göçlerle şehirlerde de aranır olduğundan büyük şehirlerde pazarlarda da satılır. Madımak, içerdiği fenolik birleşiklerden dolayı diğer bitkilerin gelişimini engelleyen fitotoksik özelliğe sahip boğucu bitkidir.

Türkçedeki «madımak» adı etimolojik olarak Ermenice «madideğ» (մատիտեղ) kelimesinden kökenlenen bir alıntıdır.[2]

Adlandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçede Polygonum cognatum için halk dilinde madımak ya da madımak pancarı ve bunun varyasyonları (madımalak, badımak, badımalak, mercimelek, mercimenek) ile kuşekmeği adı kullanılır.[1] Madımak kelimesi etimolojik olarak Türkçeye Ermeniceden geçmiştir.[3][4] Hasan Eren Ermenicedeki biçimini "matutak 'licorice'" olarak verir. Günümüz Ermenicesinde bütün Polygonum türleri için մատիտեղ[5] (Batı: madideğ / Doğu: matiteğ) adı kullanılır

Madımağa çok benzeyen kimi yakın türler de madımak olarak adlandırılır:

Polygonum aviculare (kuşekmeği ya da çobandeğneği) : eşek madımağı,[1] kuş madımağı, çayır madımağı, kadımalak, madımağın oynaşı[1]

Hatta, bütün Polygonum türleri için ortak ad olarak da yaygınlaşmaktadır:

Polygonum afyonicum : Afyon madımağı:[6]Polygonum istanbulicum : İstanbul madımağı:[7]Polygonum samsunicum : Samsun madımağı:[6]Polygonum sivasicum : Sivas madımağı:[6]Polygonum cappadocicum : Kapadokya madımağı[6] ya da mercimelek:[8]Polygonum bellardii : at mercimeleği

Morfoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Genellikle toprak üstünde yatık vaziyette çok yıllıktır. Yaprak kını gövdeyi sarar ve zarımsıdır. Yaprakları oblong-eliptik biçiminde, kısa saplı ve ekseri sivri uçlu, kenarları bütün ve de değişken sıra ile dizilmiştir.. Çiçekleri yaprakların koltuğunda kümeler halinde, pembe veya kırmızımsı pembe renkli ve 4–5 mm boyunda olup 2-5 adedi bir aradadır. Stamenler genellikle 8. Meyve üç köşeli ve kanatsız bir nukstur. İlk çiçeklenme zamanı mayıs, son çiçeklenme zamanı ise eylül ayıdır.

Habitat

[değiştir | kaynağı değiştir]

İran-Turan fitocoğrafyası elementidir.[9] Yol kenarları, tarla sınırları, yamaçlar, uçurumlar ve kültür arazileri ana yaşam alanlarıdır. 720–3000 m yüksekliklerde görülür.[10] Isparta'da step vejetasyonunun ikincil derecede baskın türleri arasında yer alır.[11]

Dağılımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye, Suriye, Kafkasya, İran, Afganistan ve Pakistan'da yayılım gösterir.

Türkiye'de Batı, Orta, Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu'da yayılım gösterir. Çoğunlukla Yozgat, Sivas, Amasya, Tokat, Kayseri ve Gümüşhane yörelerinde yetişir.

Suriye'de 18 Polygonum türünden biridir.[12]

İsrail'de çok nadirdir. İbranicede ארכובית חרמונית adıyla anılır.

Pakistan'da iki alt tür (subsp. cognatum & chitralicum) olarak bulunur.[13]

Alt türleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Polygonum cognatum subsp. chitralicum (syn: P. chitralicum): Pakistan'ın Çitral yöresine özgü endemik alt türdür.
  • Polygonum cognatum subsp. cognatum (syn: P. cognatum var. alpestre, P. confertum, P. ammanioides, P. pamiroalaicum)

Besin olarak kullanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de özellikle Yozgat, Sivas, Çorum gibi Orta Anadolu ve Tokat, Gümüşhane gibi iç Karadeniz illerinde sebze olarak kullanımı oldukça yaygındır. Eskiden yalnızca köylerde rağbet gören madımak, köyden şehre yapılan göçlerle şehirlerde de aranır olduğundan büyük şehirlerde pazarlarda da satılır. Madımağın toplanması (yolunması) ufak bir bıçak («pancar bıçağı»[14] ya da «madımak bıçağı» adı da verilen çakı) yardımıyla ya da zahmetli olsa da el ile olur. En yaygın olan «madımak yemeği» (ya da «madımak aşı»), toplarken karışmış olan yabancı otundan ve kötü yapraklarından ayıklanıp yıkanan ve bir tahta üzerinde keser ya da satırla kıyılarak pişmeye hazır hâle getirilen madımak kıyıntısına bulgur, yarma[15] ya da pirinç[1][16] eklenerek uzun süre haşlanır; inmeye yakın salça yakılarak, sade yemek istenmiyorsa pastırma,[1] sucuk, kıyma,[17] kuzu kaburgası[18] gibi et ve et ürünleri ya da çemen[19] katıp sıcak servis yapılır. Madımak aşı Sivas'ta süt katılırsa sıcak veya soğuk çorba olarak, süt katılmadan yapılırsa sıcak ya da soğuk veya sarımsaklı yoğurt ilavesiyle soğuk olarak servis yapılır.[20] Bunun dışında, bulgur pilavına katılır,[1] yumurtalı[16] yemeği, çorbası ya da cacığı yapılır. Yumurtayla «madımak mıhlaması»[21] yapılır. Çorum'un Mecitözü ilçesinin Konaç köyünde sulu «madımak yahnisi» yapılır. Taze yaprakları salata olarak ya da yufkaya sarılıp çiğ olarak da yenir.[22] Yozgat, Kırşehir ve Sivas'ta «madımak cacığı» yapılır.[23][24] Yozgat'ta pastırmalı ya da sucuklu yapılır.[25] Kırşehir'de pastırmasız sade yapılır. Amasya'da taze sürgün ve yaprakları tek başına kavrulur; ayrıca bahçelerde kültüre de alınır; kurutularak her mevsim tüketilir.[26] Pidesi ve sütlü yemeği de yapılır.[22] Kurutulurak kışlık olarak da kullanılır. Samsun'da daha çok yüksek kesimlerde yetişen bitkinin konservesi yapılır.[27] Burdur'da salata şeklinde çiğ ya da yemeği yapılarak tüketilir.[28] Eskişehir'in Mihalıççık ilçesinde yumurtalı ya da sade yemeği yapıldığı gibi, börek iç malzemesi olarak değerlendirilir ya da boş çiğ olarak da yenir veya tuzlanıp limon sıkılarak sade «madımak salatası» olarak da tüketilir.[16] Kayseri'de «madımak böreği» yapılır. Çankırı'nın Atkaracalar ilçesinde kavrularak iç yapılan madımaktan «madımak gözlemesi»[29] (ya da «martimalak bükmesi») adlı D biçiminde katlanıp sacda pişirilen bir hamurişi yapılır. Aynı hamurişine Çerkeş ilçesinde «madımak bükmesi»[30] (ya da yöre şivesiyle «badıma bükmesi»[31]) adı verilir ve Çerkeş'te ayrıca «madımak çorbası» da yapılır. Kayseri'nin Develi ilçesinde «mercimenek» adıyla bilinir ve çiğ olarak yenir ya da içine bulgur katılarak sebze gibi pişirilir.[32]

Tıbbi kullanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Halk tıbbında kullanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yetiştiği yörelerde sevilen ve aranan bir yemek maddesi olsa da halk tıbbında kullanımı sınırlıdır. İdrar artırıcı, şeker hastalarında kan şeker düşürücü, damar büzücü olması sebebi ile uzun süreli kanamalarda kadınlarda ve hemoroidlerde kullanıldığı diyare ve kusmada, böbrek taşlarını düşürmede etkili olduğu kayıtlıdır.[33] Tohumları bronşit tedavisinde kullanılmaktadır.[34] Burdur'da şeker hastalığı ve egzema için kullanılır ve guatr için lapası boğaza sarılır.[28] Erzurum'da jinekolojik hastalıklar için sütte haşlanır ve buğusu kullanılır.[35] Tunceli'de romatizma hastalığı için kullanılır.[36]

Farmakolojik kullanımı ve etkinliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

Madımak, diğer yabani ve kültür bitkilerinin gelişimi üzerine olumsuz etkileri olduğu bilinen fenolik bileşiklerce zengindir ve içeriğinde 13 farklı fenolik bileşik (gallik asit, catechol, gentisic asit, catechin, chlorogenic asit, caffeic asit, epicatechin, P- coumaric asit, sinapic asit, coumarin, salisilik asit, quercitrin, t-cinnamic asit) belirlenmiştir. Genel olarak madımağın toprak üstü bitki aksamlarından elde edilen ekstrenin inhibitör etkisi toprak altı bitki aksamlarından elde edilene göre daha yüksektir.[37]

Bazı farmakolojik araştırmalarda bitki ekstrelerinin antibakteriyel aktivitesinden bireysel fenolik bileşiklerin sorumlu olduğu gösterilmiştir.[38] Yapılan bir farmakolojik araştırmada madımağın eter ve etanollü ekstreleri Staphylococcus aureus ve Bacillus subtilis bakterilerine karşı antibakteriyel aktivite göstermiş, fakat sulu ekstresi herhangi bir aktivite göstermemiştir.[39]

Boyarmadde

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de yaprakları sarı renk elde etmek için kullanılır.[40]

Kültüre yansıması

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sivas'tan kaydedilen ve Nida Tüfekçi tarafından derlenip notaya aktarılan «Madımak oylum oylum» (TRT repertuvar no: 01737) ile Muzaffer Sarısözen tarafından derlenip notaya aktarılan «Madımah bitti m'ola» (TRT repertuvar no: 00595) adını taşıyan türküler madımağın Türk halk müziğine yansıyan en tanınmış örnekleridir.[41]

Yozgat'ın Sorgun ilçesine bağlı Akocak köyünde yedincisi 2012 yılında yapılan «Madımak Şenliği» düzenlenir.[42] Sivas'ın Akıncılar ilçesinde «Madımak Festivali» düzenlenir.[43] Sivas'ta Perakende Sebze Hali Derneği tarafından «Geleneksel Sebze hali-madımak-çiçek ve tohumculuk yaz festivali» düzenlenir.[44][45]

Kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c d e f g h Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997
  2. ^ Güncel Türkçe Sözlük 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'te madımak 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ Prof. Dr. Hasan Eren, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Ankara 1999
  4. ^ Prof. Dr. Robert Dankoff, Armenian Loanwords in Turkish, Wiesbaden 1995
  5. ^ Туманян, С. А. (1965) К строению стебля и черешка некоторых видов рода Polygonum L. 27 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր բիոլոգիական գիտությունների, 18 (5). pp. 85-90
  6. ^ a b c d "T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü : Yemeklik Endemik Bitkiler". 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2012. 
  7. ^ Mustafa Keskin (2010), İstanbul’un Bitkileri[ölü/kırık bağlantı], Bağbahçe 28 (Mart-Nisan 2010)
  8. ^ Osman Yüksel (2010), Kapadokya'nın şifalı bitkileri 11 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi, Ağustos 2010
  9. ^ "Flora of Pakistan : Polygonum cognatum subsp. cognatum". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. 
  10. ^ "Van herbaryumu". 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. 
  11. ^ Murat Akten (2008), Isparta ovasının optimal alan kullanım planlaması üzerine bir araştırma 2 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi, Isparta, 2008
  12. ^ Flora Syria[ölü/kırık bağlantı]
  13. ^ "Flora of Pakistan". 6 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. 
  14. ^ Aziz Özkan (2010), Madımak da neyin nesi? 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Yeni Asya, 19.05.2010
  15. ^ "Yozgat Akdağmadeni Kartal köyü : Madımalak (Pıncor)". 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  16. ^ a b c Ersin Yücel, Feryal Güney & İlkin Yücel Şengün (2010), Mihalıççık ilçesinde (Eskişehir/Türkiye) gıda olarak tüketilen yabani bitkiler ve bu bitkilerin tüketim şekilleri 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Biological Diversity and Conservation, 3/3 (2010) 158-175
  17. ^ "Akseki Köyü : Madımak yemeği". 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  18. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  19. ^ "Çorum yemekleri". 29 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  20. ^ "Madımak aşı". 20 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  21. ^ "Madımak mıhlaması". 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  22. ^ a b "Turkish Cuisine". 15 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. 
  23. ^ "Yozgat bostanlıkları". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  24. ^ Ali Bıyık, Gemerek ve Köyleri
  25. ^ "Kaşkışla köyü". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. 
  26. ^ Arzu Cansaran, Ömer Faruk Kaya & Cengiz Yıldırım (2007), Ovabası, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma 11 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi, 19 (3), 243-257, 2007
  27. ^ İlkay Koca, İncinur Hasbay & Şeyda Bostancı (2011), Samsun ve çevresinde sebze olarak kullanılan bazı yabani bitkiler ve tüketim şekilleri 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Samsun Sempozyumu 2011
  28. ^ a b Hasan Özçelik & Cahit Balabanlı, Burdur ilinin tıbbi ve aromatik bitkileri 8 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. I. Burdur Sempozyumu
  29. ^ Hürriyet : Türkiye’nin en iyi 10 gözlemecisi[ölü/kırık bağlantı] 28.05.2004
  30. ^ Hasan Pulur,Olaylar ve İnsanlar : Gündem dışı gündem... 26 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Mesela yarın, Çankırı ile Çerkeş yakınındaki Bedil köyündeki ağaç dikme töreninden kaç kişinin haberi var? ... Cumartesi günü eğlendik, unutulmakta olan cizleme ekmeği, madımak bükmesi, keşkek yedik.)
  31. ^ "Çankırı Turizm Derneği : Ne Yenir?". 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  32. ^ "Kayseri Develi Sindelhöyük kasabası : Mutfağımız". 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  33. ^ Prof. Dr. Turhan Baytop (1984), Türkiye'de Bitkiler ile Tedavi, İstanbul, 1984
  34. ^ Hasan Özçelik & Cahit Balabanlı (2003). Burdur ilinin tıbbi ve aromatik bitkileri 8 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. I. Burdur Sempozyumu
  35. ^ Ufuk Özgen, Yusuf Kaya, Peter Houghton (2012), Folk medicines in the villages of Ilıca District (Erzurum, Turkey) 24 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TÜBİTAK Turk J Biol 36 (2012) 93-106
  36. ^ Tuzlacı, E. & Doğan, A. (2010), “Turkish Folk Medicinal Plants, IX: Ovacık (Tunceli)”, Marmara Pharmaceutical Journal, 14: 136-143
  37. ^ Melih Yılar (2007). Polygonum cognatum Meissn. (madımak)'un allelopatik potansiyelinin belirlenmesi 25 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., T.C. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Ana Bilim Dalı, yüksek lisans tezi, Tokat 2007
  38. ^ Prof. Dr. Sedat Velioğlu (2006), Ekstraksiyon Kosullarının Siyah Çayda ve Mate Çayında Polifenol, Antioksidan ve Antimikrobiyal Aktivite Üzerine Etkileri 26 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ankara Üniversitesi Bilimsel Arastırma Projeleri, Ankara-“2006”
  39. ^ Ali Yıldırım, Ahmet Mavi & Ayşe Aydan Kara (2003). Antioxidant and antimicrobial activities of Polygonum cognatum Meissn extracts 8 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Journal of the Science of Food and Agriculture Volume 83, Issue 1, pages 64–69, 1 January 2003
  40. ^ Yunus Doığan, Süleyman Başlar, Hasan Hüseyin Mert & Güngör Ay (2003), Plants used as natural dye sources in Turkey
  41. ^ "Yörelere Göre Türkülerimiz - Sivas". 16 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  42. ^ "Akocak köyü : Madımak Şenliğinde Yapılaması Planlanan Etkinlikler". 31 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  43. ^ "Sivas'ta Madımak Festivali". 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  44. ^ "Para ve gül yerine madımak saçtılar". 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012. 
  45. ^ "Sebze Hali Esnafı Festival Düzenledi". 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2012.