Chữ Hmông Latin hóa

Chữ Hmông Latin hóa là bộ chữ Hmông theo ký tự Latin được lập ra trong nỗ lực tìm phương cách ghi lại tiếng H'Mông theo ký tự Latin. Các văn liệu tiếng Anh gọi là Romanized Popular Alphabet, viết tắt RPA.

Cho đến những năm 1950 tiếng H'Mông là một ngôn ngữ chưa có chữ viết. RPA được nhà truyền giáo Tin Lành tại Lào G. Linwood Barney ở tỉnh Xiengkhuang bắt đầu lập ra vào năm 1951 và hoàn thiện vào năm 1953 ^[1].

Bên cạnh đó thì vào năm 1959 thủ lĩnh tinh thần người H'Mông tại Lào là Yang Shong Lue (RPA: Yaj Soob Lwj; 1929 – 1971) lập ra bộ chữ Pahawh Hmông với hệ ký tự riêng (không phải Latin). Bộ chữ Pahawh dựa nhiều vào thổ ngữ ngành H'Mông Đơư (Hmông trắng; Hmong Daw; RPA: Hmoob Dawb) và H'Mông Lềnh (Hmông Xanh; Hmong Leng; RPA: Hmoob Leeg). Bộ chữ Pahawh Hmông hiện có mã unicode là U+16B00–U+16B8F ^[2].

Lịch sử

Năm 1951 nhà truyền giáo Tin Lành tại Lào G. Linwood Barney (1923-2003)^[3] ở tỉnh Xiengkhuang lập ra RPA dựa trên thổ ngữ Hmông Lềnh (Mong Leng), với các cố vấn người H'Mông là Yang Geu và Xiong Tua. Ông tham khảo ý kiến với William A. Smalley, một nhà truyền giáo đã học tiếng Khmu tại tỉnh Luang Prabang vào thời điểm đó. Cùng lúc đó Yves Bertrais, một nhà truyền giáo Công giáo La Mã ở Kiu Katiam, Luang Prabang, đã tiến hành một dự án tương tự với Yang Chong Yeng và Thao Chue Her. Hai nhóm làm việc đã gặp nhau trong năm 1952 và hóa giải mọi sự khác biệt. Năm 1953 cho ra phiên bản "chữ Hmông Latin hóa" thống nhất.

Bộ chữ này đã trở thành hệ thống phổ biến nhất để viết tiếng Hmông ở phương Tây ^[1]. Nó cũng được sử dụng trong khu vực Đông Nam Á và Trung Quốc cùng với các hệ thống văn bản khác.

Phép chính tả

Phụ âm và nguyên âm

Âm tắc	Âm mũi				Âm kết									l l	Âm tắc xát
	ny nh	n n	m m	ml ml	p p	pl pl	t t	d đ	dl đr	r tr	c ch	k c	q k		tx tx	ts ts
Không biến đổi	/ɲ/	/n/	/m/	/mˡ/	/p/	/pˡ/	/t/	/d/	/tˡ/	/ʈ/	/c/	/k/	/q/	/l/	/ts/	/ʈʂ/
Trước ⟨n⟩					np b /ᵐb/	npl bl /ᵐbˡ/	nt nt /ⁿd/		ndl nđr /ⁿdˡ/	nr r /ᶯɖ/	nc nd /ᶮɟ/	nk g /ᵑɡ/	nq ng /ᶰɢ/		ntx nz /ⁿdz/	nts nj /ᶯɖʐ/
Trước/Sau ⟨h⟩	hny hnh /ɲ̥/	hn hn /n̥/	hm hm /m̥/	hml hml /m̥^ɬ/	ph ph /pʰ/	plh fl /p^ɬ/	th th /tʰ/	dh đh /dʱ/	dlh đl /t^ɬ/	rh rh /ʈʰ/	ch q /cʰ/	kh kh /kʰ/	qh qh /qʰ/	hl hl /ɬ/	txh cx /tsʰ/	tsh tsh /ʈʂʰ/
⟨n⟩ và ⟨h⟩					nph mf /ᵐbʱ/	nplh mfl /ᵐb^ɮ/	nth nth /ⁿdʱ/		ndlh nđl /ⁿd^ɮ/	nrh nr /ᶯɖʱ/	nch nq /ᶮɟʱ/	nkh nkh /ᵑɡʱ/	nqh nkr /ᶰɢʱ/		ntxh nx /ⁿdzʱ/	ntsh ntsh /ᶯɖʐʱ/

• Điểm dừng chân thanh hầu không được ghi trong chính tả. Những từ thực sự ban đầu bởi nguyên âm được xác định bằng một dấu nháy đơn, mà do đó hoạt động như một số không phụ âm.

Âm ma sát	Âm môi		Coronal			Dorsal		Glottal
	f ph	v v	x x	s s	z j	y z	xy sh	h h
	/f/	/v/	/s/	/ʂ/	/ʐ/	/ʝ/	/ç/	/h/

Nguyên âm	Nguyên âm đơn						Nguyên âm mũi			Nguyên âm đôi
	i i	e ê	a a	o o	u u	w ư	ee ênh	aa ang	oo ông	ai ai	aw ơư	au âu	ia iê	ua uô
	/i/	/e/	/a/	/ɔ/	/u/	/ɨ/	/ẽ/	/ã/	/ɔ̃/	/ai/	/aɨ/	/au/	/iə/	/uə/

Âm điệu

RPA chỉ ra giai điệu của chữ viết ở phần cuối của một âm tiết ^[4] chứ không có dấu như trong bảng chữ cái tiếng Việt hoặc bính âm. Không giống như tiếng Việt và tiếng Hoa, và tất cả các âm tiết Hmông kết thúc bằng một nguyên âm, có nghĩa là sử dụng chữ phụ âm để chỉ giai điệu sẽ không phải khó hiểu và cũng không mơ hồ.

Âm	Ví dụ	Chính tả đánh vần
Cao	Pob	/pɔ́/	Pó
Trung	Po	/pɔ/	Po
Thấp	Pos	/pɔ̀/	Pò
Cao xuống giọng	Poj	/pɔ̂/	Po (nhẹ)
Trung lên giọng	Pov	/pɔ̌/	Pó (sắc nhẹ)
Giọng yếu (creaky voice)	Pom	/pɔ̰/	Pọ
Thấp xuống giọng (giọng thở)	Pog	/pɔ̤/	Pò (huyền nhẹ)

1. ⟨d⟩/⟨k⟩ đại diện cho một biến thể tăng thấp cuối cùng của cụm từ của giọng yếu

Tại Việt Nam

Bài chi tiết: Chữ Hmông Việt

Tại Việt Nam cũng có phương án chữ H'Mông theo tự dạng Latin lập năm 1961, và đã được chính phủ Việt Nam phê chuẩn. Bộ chữ được xây dựng theo ngữ âm ngành H'Mông Lềnh vùng Sa Pa, Lào Cai, có bổ sung thêm một số âm vị của các ngành H'Mông khác, gồm 59 phụ âm (có 3 âm vị phụ âm của ngành H'Mông Đơư và H'Mông Sua), 28 vần và 8 thanh. Vào thập niên 1970, phong trào học chữ H'Mông phát triển khá mạnh ở hầu hết các tỉnh miền núi phía Bắc của Việt Nam, nơi có nhiều người H'Mông sinh sống. Nhưng đến nay với nhiều nguyên nhân khác nhau mà tình hình học chữ H'Mông đã không còn phát triển như trước kia nữa.

Gần đây việc học chữ H'Mông bắt đầu phát triển, đáp ứng nhu cầu giao lưu qua mạng của người H'Mông. Tại Thái Nguyên có thày giáo người H'Mông là Trung tá công an, đã viết giáo trình, từ điển tiếng H'Mông ^[5]. Các trang về Hmong Vietnam trên Facebook nở rộ. Tuy nhiên hiện chưa có thông tin về bảng chữ Hmong được sử dụng.^[6]

Tham khảo

1. ^ Smalley, William; Vang, Chia Koua; Gnia Yee, Yang (1990). Mother of Writing, Chicago: University of Chicago Press
2. “N4175: Final proposal to encode the Pahawh Hmong script in the UCS” (PDF). Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 15 tháng 2 năm 2020. Truy cập ngày 3 tháng 7 năm 2014.
3. Dr. William Smalley & Dr. Linwood Barney. hmonglessons, 2011. Truy cập 01/06/2016.
4. *Clark, Marybeth (2000), “Diexis and anaphora and prelinguistic universals”, Oceanic Linguistics Special Publications, 29 (Grammatical analysis: Morphology, Syntax, and Semantics): 46–61
5. Trung tá công an viết giáo trình, từ điển tiếng Mông. vnexpress, 3/1/2015. Truy cập 15/01/2019.
6. Hướng dẫn đọc bảng chữ cái Hmong

• Golston, Chris; Yang, Phong (2001), “Hmong loanword phonology”, trong Féry, Caroline; Green, Antony Dubach; van de Vijver, Ruben (biên tập), Proceedings of HILP 5 (PDF), Potsdam: University of Potsdam, tr. 40–57

Xem thêm

• Chữ Pahawh Hmông

Liên kết ngoài

• Hmong Language FAQ, David Mortensen
• Mong Literacy – gồm cách viết Hmong Leng theo RPA
• Hmong RPA