Tiếng Kirundi

Tiếng Rundi
Tiếng Rundi
Ikirundi
Sử dụng tại	Burundi
Tổng số người nói	8,8 triệu
Dân tộc	Hutu, Tutsi, và Twa
Phân loại	Niger-Congo Đại Tây Dương–Congo Benue–Congo Nam Bantoid Bantu Bantu Đông Bắc Bantu Hồ Lớn Rwanda-Rundi (D62) Tiếng Rundi; ; ; ; ; ; ; ;
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Burundi
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	rn
ISO 639-2	run
ISO 639-3	run
Glottolog	rund1242 Rundi; rund1241 Rundi-Kitwa
Guthrie code	JD.62
	Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Kirundi, cũng được gọi là Rundi, là một ngôn ngữ Bantu được nói bởi khoảng chín triệu người tại Burundi, những vùng lân cận tại Tanzania và Cộng hòa Dân chủ Congo, và Uganda. Đây là ngôn ngữ chính thức của Burundi. Người nói Kirundi có thể hiểu người nói tiếng Kinyarwanda, ngôn ngữ chính thức của Rwanda^[4], cả hai là một phần của một dãy phương ngữ rộng hơn, gọi là Rwanda-Rundi.^[5]

Người sống ở Rwanda và Burundi thuộc về ba nhóm dân tộc: Hutu (84%), Tutsi - tính cả người Hima (15%), và Twa (1%) (một nhóm người Pygmy). Tiếng Kirundi vốn là của người Hutu, song các dân tộc như Tutsi, Twa, Hima và một số khác đã tiếp nhận nó.

Tiếng Kirundi thường được nhắc đến khi bàn về quy tắc Meeussen, một quy tắc mô tả sự thay đổi về thanh điệu trong những ngôn ngữ Bantu.

Âm vị

Phụ âm

Dù có sự đồng thuận rằng tiếng Kirundi có 5 nguyên âm, số phụ âm có thể biến thiên từ 19 tới 26 tùy theo nghiên cứu.^[6] Bảng phụ âm bên dưới dựa trên một nghiên cứu hàn lâm được chấp nhận.^[7]

		Môi	Chân răng	Sau chân răng	Vòm	Ngạc mềm	Thanh hầu
Mũi		m	n		ɲ	ŋ
Tắc	vô thanh	p	t			k
Tắc	hữu thanh	b	d		ɟ	g
Tắc sát		p͡f	t͡s	t͡ʃ
Sát	vô thanh	f	s	ʃ			h
Sát	hữu thanh	v	z	ʒ
Tiếp cận					j	w
Vỗ			ɾ
Rung			r

Nguyên âm

Bảng dưới là các nguyên âm trong tiếng Rundi.

	Trước	Sau
Đóng	i	u
Nửa đóng	e	o
Mở	a

Cả năm nguyên âm đều có dạng dài và ngắn.^[8]

Thanh điệu

Tiếng Kirundi là một ngôn ngữ thanh điệu về cơ bản có hai thanh: cao và thấp. Vì ngôn ngữ này có sự khác biệt âm vị về chiều dài nguyên âm, khi một nguyên âm dài chuyển từ thanh thấp lên thanh cao, nó được xem như có một thanh lên cao. Ngược lại, khi một nguyên âm dài chuyển từ thanh cao xuống thanh thấp, nó được xem như có thanh xuống thấp.^[9]

Tiếng Kirundi thường được dùng làm ví dụ minh họa cho quy luật Meeussen.^[10]^[11]

Cấu trúc âm tiết

Cấu trúc âm tiết trong tiếng Kirundi là CV (phụ âm-nguyên âm), nghĩa là không cụm phụ âm, không phụ âm đuôi, và không nhóm nguyên âm phức tạp. Từng có đề xuất về sự hiện diện của cấu trúc CVV, song những âm tiết CVV này đã được chứng minh rằng là CV về cấu trúc sâu, trong đó phụ âm kết hợp với nguyên âm thứ nhất.^[12]

Ví dụ

Ví dụ chuyển ngữ
Mwaramutse	Chào/Chào buổi sáng
Mwiriwe	Chào buổi tổi
Ijoro ryiza	Chúc ngủ ngon
Bite?	Chuyện gì vậy?
Uravuga icongereza?	Bạn có nói tiếng Anh không?
Ego	Có
Oya	Không
Witwa gute?	Tên bạn là gì?
Jewe nitwa	Tên tôi là
Woshobora kumfasha?	Bạn có thể giúp tôi không?
Ingezi	Du khách
Amahera	Tiền
Ikirundi n'ikinyarwanda bisa nk'igi czek n'igi slovak	Rundi và Rwanda giống nhau như tiếng Séc và Slovak.
Amazi	Nước
Amata	Sữa
Ejo	Ngày hôm qua
Eejo°	Ngày mai
Nzoza ejo/Nzoz'ejo	Tôi sẽ đến ngày mai
Ubu	Bây giờ
Igihugu	Quốc gia
Faransa/Ubufaransa	Pháp
Ngereza/Ubwongereza	Anh
Leta zunz'ubumwe z'amerika	Hoa Kỳ
Ubudagi	Đức
Ububirigi	Bỉ
°: eejo được phát âm giống ejo: chữ e được viết thêm để phân biệt.

Chú thích

^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Rundi”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Rundi-Kitwa”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
^ Jouni Filip Maho, 2009. New Updated Guthrie List Online
^ National African Languages Resource Center. “Kinyarwanda” (PDF). Indiana University. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 29 tháng 3 năm 2017. Truy cập ngày 25 tháng 9 năm 2016.
^ Ethnologue, 15th ed.
^ Zorc and Nibagwire 2007, p. 23.
^ Zorc and Nibagwire 2007, p. 25.
^ Meeussen 1959
^ de Samie 2009
^ Myers 1987
^ Phillipson 2003
^ Sagey 1986

Broselow, E. & Niyondagara, A. (1990) Feature geometry and Kirundi palatalization. Studies in the Linguistic Sciences 20: 71-88.
de Samie. (2009) Dictionnaire Francais-Kirundi. L'Harmattan. Paris.
Goldsmith, J. & Sabimana, F. (1989) The Kirundi Verb. Modèles en tonologie. Editions du CNRS. Paris.
Meeussen, A.E. (1959) Essai de grammaire Rundi. Annales du Musée Royal du Congo Belge, Série Sciences Humaines - Linguistique, vol. 24. Tervuren.
Myers, S. (1987) Tone and the structure of words in Shona. PhD dissertation, University of Massachusetts, Amherst. Garland Press. New York.
Ntihirageza, J. (1993) Kirundi Palatization and Sibilant Harmony: Implications for Feature Geometry. Master thesis, Southern Illinois University, Carbondale, Illinois.
Philippson, G. (2003) Tone reduction vs. metrical attraction in the evolution of Eastern Bantu tone systems. INALCO. Paris.
Sagey, E. (1986) The Representation of Features and Relations in Non-Linear Phonology. Doctoral dissertation, MIT, Cambridge, Mass.
Zorc, R. D. & Nibagwire, L. (2007) Kinyarwanda and Kirundi Comparative Grammar. Dunwoody Press. Hyattsville.