Tiếng Yola

Phương ngữ Forth và Bargy
Yola
Sử dụng tại	Ireland
Khu vực	Hạt Wexford
Mất hết người bản ngữ vào	Giữa thế kỷ 19
Phân loại	Ấn-Âu German German Tây Anglo-Frisia Gốc Anh Phương ngữ Forth và Bargy
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	yol
Glottolog	(insufficiently attested or not a distinct language) yola1237[1]
Linguasphere	52-ABA-bd

Tiếng Forth và Bargy còn gọi là Yola, là một dạng tiếng Anh đã biến mất từng được nói tại Forth và Bargy thuộc hạt Wexford, Ireland. Nó nhiều khả năng đã phát triển từ thứ tiếng Anh trung đại được mang tới Ireland trong cuộc xâm lược của người Norman, bắt đầu năm 1169. Do đó, nó tương tự với phương ngữ Fingal của vùng Fingal. Cả hai đều biến mất vào thế kỷ 19, khi chúng bị thay thế bởi tiếng Anh Ireland. Cái tên "Yola" nghĩa là "cũ, cổ".^[2]

Một cái lều Yola được tân trang tại Tagoat, hạt Wexford, Ireland

Lịch sử

Forth và Bargy

Vị trí của Forth và Bargy tại Ireland

Tiếng Forth và Bargy từng được nói tại hạt Wexford, chủ yếu tại Forth và Bargy. Đây là nơi đầu tiên người Norman đặt chân đến trong cuộc xâm lược Ireland. Do vậy nó rất gần với phương ngữ Fingal, từng hiện diện ở vùng Fingal (phía bắc Dublin). Tiếng Anh trung đại được sử dụng rộng rãi khắp đông nam Ireland cho tới thế kỷ 14, khi dân cư dần mất ngôn ngữ của mình do bị Gael hóa. Từ thời điểm này, tiếng Forth và Bargy và tiếng Fingal là dạng tiếng Anh duy nhất phát triển trực tiếp từ tiếng Anh trung đại trong vùng.^[3][4]

Tiếng Anh hiện đại được thực dân Anh mang đến trong và sau thế kỷ 17, tạo nên cơ sở cho tiếng Anh Ireland ngày nay. Thứ tiếng Anh này khác biệt đáng kể với tiếng Forth và Bargy.^[3][4] Do tiếng Anh hiện đại lan rộng, cả tiếng Forth và Bargy và tiếng Fingal biến mất vào thế kỷ 19.

Ngữ âm

Như trong tiếng Hà Lan, các dạng tiếng Anh miền đông nam nước Anh và (ở mức độ ít hơn) tiếng Đức, đa số phụ âm xát vô thanh trong tiếng Forth và Bargy trở nên hữu thanh. Các nguyên âm tiếng Anh trung đại được lưu giữ, chỉ bị ảnh hưởng một phần và không đồng đều bởi Great Vowel Shift.^[5]

Một đặc điểm của Forth và Bargy là trong nhiều trưởng hợp trọng âm được chuyển sang âm tiết thứ hai: morsaale "miếng, mẩu", hatcheat "cái rìu nhỏ", dineare "bữa ăn tối", readeare "người đọc; độc giả", weddeen "đám cưới".^[6]

Ngữ pháp

Đại từ

Đại từ Forth and Bargy tương tự của tiếng Anh trung đại.^[7]

Đại từ nhân xưng

	Ngôi thứ nhất		Ngôi thứ hai		Ngôi thứ ba
	số ít	số nhiều	số ít	số nhiều	số ít	số nhiều
danh cách	Ich	wough/wee	thou	ye	hea, shoo, ?	thye
đối cách	me	ouse	thee	ye	him, her, it	aam
sở hữu cách	mee	oure	yer	yer		aar

Động từ

Động từ Forth và Bargy lưu giữ nhiều nét của tiếng Anh trung đại. Đuôi động từ ngôi thứ hai và ba số nhiều là -eth. Động từ quá khứ phân từ giữ lại tiền tố "y" tiếng Anh trung đại dưới dạng "ee".^[7]

Danh từ

Một số danh từ có đuôi số nhiều -en (giống children tiếng Anh hiện đại), như been (số nhiều của 'bee') và tren (số nhiều của 'tree').

Từ vựng

Bảng từ vựng do Jacob Poole thu thập cho ta biết về khối từ vựng tiếng Forth và Bargy. Poole là một nông dân và thành viên của Religious Society of Friends từ Growtown của giáo xứ Taghmon cạnh biên giới giữa Bargy và Shelmalier.^[8] Ông đã thu thập chúng từ các nông dân xung quanh từ năm 1800 cho đến khi mất năm 1827.

Tiếng Forth và Bargy vay mượn một số từ từ tiếng Ireland.

Từ nghi vấn

Tiếng Việt	Tiếng Anh	Forth and Bargy	Tiếng Scots	Tiếng Frisia	Tiếng Hạ Saxon	Tiếng Hà Lan	Tiếng Đức	Tiếng Goth
ai	who	fho	wha fa trong phương ngữ Scots Doria	wa	wel/wokeen	wie	wer	ƕas
cái gì	what	fade	whit fit trong phương ngữ Scots Doria	wat	wat	wat	was	ƕat
khi nào	when	fan	whan fan trong phương ngữ Scots Doria	wannear	wanneer	wanneer	wann	ƕan
ở đâu	where	fidi	whaur faur trong phương ngữ Scots Doria	wêr	wo/woneem	waar	wo	ƕar
tại sao	why	farthoo	why fy trong phương ngữ Scots Doria	wêrom	worüm	waarom	warum
(cái) nào	which	wich	whilk	hokker	welk	welk	welche	ƕileiks
như thế nào	how	fowe	hou	hoe	wo/woans	hoe	wie	ƕai

Giới từ

Tiếng Việt	Tiếng Anh	Forth and Bargy	Tiếng Scots	Tiếng Frisia	Tiếng Hạ Saxon	Tiếng Hà Lan	Tiếng Đức
về	about	abut	aboot	om/rûn	üm/rund	om/rond	um/rund
trên (cái gì đó)	above	aboo	abuin	boppe	baven	boven	über
chống lại	against	ayenst	agin	tsjin	gegen	tegen	gegen
giữa	among	amang	amang	ûnder/tusken	mang/twüschen	onder/tussen	unter/zwischen
quanh	around	arent	aroond	om	üm	om/rond	um
ở bên	at/by	adh/bee	at/by	by	bi	om/bij	bei
trước	before	avar	afore	foar	vöör	voor	vor
dưới	below/beneath/under	aloghe	ablo/aneath/unner	ûnder	(to)neddern/nedder, ünnen/ünner	beneden/onder	unten/unter
cạnh bên	beside/next to	besithe/neeshte	aside/neist	nêst/njonken	blangen/neven	bezijden/naast/neven	neben
giữa	between/betwixt/'twixt	betweesk/beteesh	atween/atweesh	tusken	twüschen	tussen	zwischen
cho	for	vor	for	foar	för	voor	für
từ	from	vrom/vrem/vreem	frae	fan	vun	van	von
trong	in	i/ing	in	yn	in	in	in
(ra) ngoài, (ra) khỏi	out	ut/udh	oot	út	uut	uit	aus
quá, hết	over	ower/oer	ower	oer	över	over	über
qua	through	trugh	throu	troch	döör	door	durch
với	with	wee	wi	mei	mit	met	mit

Từ khác

Tiếng Việt	Tiếng Anh	Forth and Bargy	Tiếng Scots	Tiếng Frisia	Tiếng Hạ Saxon	Tiếng Hà Lan	Tiếng Đức	Tiếng Ireland
	Wexford	Weisforthe	Wexford	"Wexford"	"Wexford"	"Wexford" ("West-voorde")	"Wexford" ("Westfurt")	Loch Garman
mặt trời	sun	zin	sun	sinne	Sünn	zon	Sonne [zɔnə]	Grian
đất đai	land	loan, lhoan	laund	lân	Land	land	Land	Talamh
ngày	day	dei, die	day	dei	Dag	dag	Tag	Iá
chính bạn	yourself	theezil	yersel	dysels	du sülvst/sülven	jezelf	du selbst [du zɛlpst], du selber	tú féin
bạn	friend	vriene	fere	freon	Fründ	vriend	Freund	Cara
	the	a, ee	the	de, it	de, den, dat	de, het	der, die, das, des, dem, den	an, na
thứ	thing	dhing	hing	ting	Ding	ding	Ding	rud, ní
đi	go	ee-go	gae/gang/gan	gean	gaan	gaan	gehen	dul (go), imeacht (go away)
sợ	fear	vear	fear	frees	Forcht, Bang, Angst	vrees, angst	Furcht, Angst	eagla
cũ, cổ	old	yola, yole	auld	âld	oold, oll-	oud	alt	sean, seanda, aosta

Số đếm

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
oan	twye/twyne	dhree	voure	veeve	zeese	zeven	ayght	neen	dhen

So sánh với phương ngữ Dorset: one, two, dree, vower, vive, zix, zeven, aïght, nine, ten.

Chú thích

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Yola”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. Hickey, Raymond (2005). Dublin English: Evolution and Change. John Benjamins Publishing. tr. 238. ISBN 90-272-4895-8.
3. ^ Hickey, Raymond (2005). Dublin English: Evolution and Change. John Benjamins Publishing. tr. 196–198. ISBN 90-272-4895-8.
4. ^ Hickey, Raymond (2002). A Source Book for Irish English. John Benjamins Publishing. tr. 28–29. ISBN 9027237530.
5. Hickey, R. (1988). A lost Middle English dialect. Historical Dialectology: Regional and Social, 37, 235.
6. O'Rahilly, T. F (1932). “The Accent in the English of South-east Wexford”. Irish Dialects Past and Present. Dublin: Browne and Nolan. tr. 94–98. Reprinted 1972 by the Dublin Institute for Advanced Studies, ISBN 0-901282-55-3.
7. ^ Poole 1867, p.133.
8. Jacob Poole of Growtown.

Tài liệu

• Dolan, T. P.; D. Ó Muirithe (1996). The Dialect of Forth and Bargy Co. Wexford, Ireland. Four Courts Press. ISBN 1-85182-200-3.
• Hickey, Raymond (2005). Dublin English: Evolution and Change. John Benjamins Publishing. ISBN 90-272-4895-8.
• Hickey, Raymond (2002). A Source Book for Irish English (PDF). Amsterdam: John Benjamins Publishing. tr. 28–29. ISBN 90-272-3753-0. ISBN 1-58811-209-8 (US)
• Ó Muirithe, Diarmaid (1977). “The Anglo-Norman and their English Dialect of South-East Wexford”. The English Language in Ireland. Mercier Press. ISBN 0853424527.
• O'Rahilly, T. F (1932). “The Accent in the English of South-east Wexford”. Irish Dialects Past and Present. Dublin: Browne and Nolan. tr. 94–98.
• Poole's Glossary (1867) – Ed. Rev. William Barnes (Editorial 'Observations')
• Poole's Glossary (1979) – Ed. Dr. D. O'Muirithe & T.P. Dolan (Corrected Etymologies)

Liên kết ngoài

• Jacob Poole of Growtown — And the Yola Dialect
• A Glossary of Yola
• Songs sung in the Yola language on RTE,i.e. archives (under Kilmore Christmas carols)