Helen Suzman

Helen Suzman
Helen Suzman in 1959.
LV vir Houghton
Ampstermyn 1953 – 1989
Voorafgegaan deur	Eric Bell
Opgevolg deur	Tony Leon
Persoonlike besonderhede
Gebore	7 November 1917 Germiston, Suid-Afrika
Sterf	1 Januarie 2009 Johannesburg
Politieke party	Verenigde Party Progressiewe Party Progressiewe Reformisteparty Progressiewe Federale Party Demokratiese Party
Eggenoot/-note	Dr. Moses Meyer Suzman
Kind(ers)	Twee: Frances, Patricia
Alma mater	Universiteit van die Witwatersrand
Religie	Judaïsme
Handtekening

Helen Suzman (gebore Helen Gavronsky, Germiston, 7 November 1917 – Johannesburg, 1 Januarie 2009) was ’n lid van die Volksraad van 1953 tot 1989.

Veral nadat sy in 1959 uit die Verenigde Party bedank het weens die amptelike opposisie se halfhartige bestryding van afsonderlike ontwikkeling en van 1961 tot 1974 die Progressiewe Party se enigste Volksraadlid was, was Suzman dikwels die enigste teenstem in die Parlement tydens die aanvaarding van die mees drakoniese apartheidswette. Al was haar opvattings oor die regering se rassebeleid vir die meeste Volksraadslede van die Nasionale Party aanstootlik, het hulle genoeg respek vir die Parlement as instelling gehad dat dit vir haar moontlik was om vergrype en onreg deur die apartheidsregering aan die lig te bring. Sy was ook ses jaar lank die enigste vrou in die Unie-Volksraad.^[1]

Suzman was jare lank een van die bekendste figure in die Suid-Afrikaanse parlement, nie net binnelands nie, maar ook buitelands. By haar uittrede in 1989 was sy die LV met verreweg die langste diens nadat sy die Nasionale Party se apartheidsbeleid 36 jaar lank teengestaan het. As dit nie vir haar volgehoue pogings en sukses by die stembus in haar kiesafdeling, Houghton, was nie, sou die Progressiewe Party, ’n afstammeling van die Suid-Afrikaanse en Verenigde Party (VP) van genls. Louis Botha, Jan Smuts en J.B.M. Hertzog en ’n voorloper van die Demokratiese Alliansie, bes moontlik ten gronde gegaan het, net soos die ses ander partye wat tussen 1953 en 1977 uit die VP ontstaan het. As dit gebeur het, kon die opposisiepolitiek in 'n demokratiese Suid-Afrika heelwat anders daar uitgesien het.

In haar eensame jare van 1961 tot 1974, toe sy die Progge se enigste Volksraadslid was, het selfs VP-lede haar meermale aangeval vir haar onverskrokke geloof in basiese menseregte en die oppergesag van die reg. Met geen geesgenote in die parlement nie, is sy selfs sosiaal uitgesluit en verguis oor onder meer haar sterk standpunt teen aanhouding sonder verhoor en die regering se tuislandbeleid. Al het sy vlymskerp aanvalle op haar teenstanders in die raadsaal geloods, het sy respek by selfs haar vyande afgedwing. Toe sy in 1989 weer haar plek gaan inneem nadat sy haar laaste toespraak in die Volksraad gelewer het, het haar jare lange vriend en medestryder Colin Eglin ’n verkrampte lid van die Konserwatiewe Party teenoor ’n kollega hoor opmerk: "Dié Helen Suzman; sy's darem ’n grand lady."^[2] Gelukkig het sy altyddeur die speakers se beskerming geniet, wat verseker het dat sy haar standpunt kon stel en dat die goedgesinde Engelse pers dit verder kon uitdra.

Hoewel nie een enkele van haar tientalle mosies in die loop van 36 jaar aanvaar is nie, het sy meer vrae as enige ander LV gestel en so inligting aan die lig gebring oor die regering se toepassing van apartheidswetgewing wat andersins verskuil sou gebly het. Vanaf die tweede helfte van die 1960's het sy gereeld gevangenisse besoek om ’n verbetering in aangehoudenes se omstandighede te bewerkstellig, iets wat deur haar toedoen geleidelik wel gebeur het.

Herkoms en skoolopleiding

Albei Suzman se ouers was Litaus-Joodse immigrante. Twee Gavronsky-broers en twee David-susters het op verskillende tye vroeg in die 20ste eeu uit Litaue na Suid-Afrika geëmigreer. Die twee broers is eindelik met elk van die susters getroud. Die Gavronsky-broers het hulle in Transvaal gevestig terwyl die David-susters in Kimberley gaan woon het.^[3] Aan die Rand het die Gavronsky-broers hulle besig gehou met die slagterybedryf (vleis, velle, beenmeel, enigiets wat die plaaslike beesbedryf kon oplewer). Mettertyd het hulle vooruit geboer en hul belange uitgebrei na eiendom, en selfs welvarender geword. Samuel (1888–1965) en Frieda (1888–1917)^[4] Gavronsky het twee dogters gehad, naamlik Gertrude en Helen. Met Helen se geboorte op 17 November 1917 op die destyds myndorpie Germiston was Gertrude vier jaar en ses maande oud. Toe die baba skaars twee weke oud was, is haar ma (toe 28) blykbaar aan nageboortelike komplikasies oorlede. Samuel Gavronsky is 10 jaar later weer getroud. Intussen het hy en sy twee dogters by sy kinderlose broer, Oscar, en skoonsuster, Hansa, gaan woon. Sy jongste dogter, Helen, het Samuel, wat in 1965 oorlede is, onthou as ’n gesellige kêrel, gek oor katte en honde, oor perde en kaartspeletjies en net terloops godsdienstig. Waar hy ook al tuisgegaan het, sou hy altyd Vrydagaande seremoniële kerse aansteek, en niemand mag vark in sy woonplek geëet het nie; tog het dit hom nie juis gepla waar die wors by iemand anders se braaivleis vandaan gekom het nie, volgens sy dogter.^[5]

Soos die geval was met talle ander Joodse meisies destyds aan die Rand, het Suzman haar skoolonderrig ontvang aan ’n Katolieke kloosterskool, die Parktown Convent (die privaat King David- Joodse skole is eers vanaf 1948 in Johannesburg gevestig).^[6] Sy sou later vertel die leerders het geleer memoriseer, want dit is hoe die nonne hulle onderrig het. Hulle is ook geleer om tot elke prys te wen, want as hulle verloor het, sou ’n senior non hulle pak gee. Suzman het gemeen dit het haar goed op die politiek voorberei; "’n mens is nie veronderstel om in die politiek te verloor nie".^[5]

Suzman het nie haar politieke bewustheid in haar ouerhuis gekry nie, want sy kon in later jare nie onthou dat haar vader ooit aan swart mense as enigiets buiten "bediendes" gedink het nie. Nadat sy tot die parlement verkies is, het sy hom twee maal daaraan probeer herinner dat "swart mense in Suid-Afrika aan baie van die beperkings onderwerpe is wat hy in sy vroeë lewe as Jood in die Russiese Ryk moes verduur", maar teen daardie tyd het hy aansienlike eiendomsbelange, onder meer enkele hotelle, gehad en was hy blykbaar min gepla deur haar pleidooi. In haar grootwordjare het Suzman self geen kontak met swart mense gehad nie, buiten met huiswerkers.

Naskoolse opleiding en huwelik

Helen Gavronsky tree op 12 Augustus 1937 in die Groot Sinagoge in Wolmaransstraat, Johannesburg, in die huwelik met dr. Mosie Suzman.

Helen Suzman en haar kinders, Frances, die oudste, en die baba Patricia.

Begin 1934 het die skaars 16-jarige haar aan die Universiteit van die Witwatersrand ingeskryf vir ’n B.Com. met vakke soos ekonomie, rekeningkunde en later ekonomiese geskiedenis. Aan die einde van haar tweede jaar het sy ’n studentetoer na Londen onderneem, waar haar suster, wat toe reeds met ’n dokter getroud was, gewoon het. Suzman het die vorige jaar ook daar gaan kuier en het dié keer gehoop sy kon aan die London School of Economics inskryf, maar haar vader het daarop aangedring sy kom huis toe. Sy het na Wits teruggekeer, maar in haar derde jaar opgeskop. Later het sy tot die gevolgtrekking gekom sy was te jonk toe sy matrikuleer.

Kort nadat sy haar studie laat vaar het, het sy op ’n dag perd gery by ’n ryskool toe sy langs ’n dokter, 14 jaar ouer as sy, beland. Dr. Moses Meyer (Mosie) Suzman (6 Maart 1904 – 11 Julie 1994)^[7] was een van die agt kinders van ’n welgestelde tabakgroothandelaar. Dié twee het mekaar reeds geken, maar nou het hul vriendskap geblom en in 1937 is hulle in die Groot Sinagoge in Wolmaransstraat, Johannesburg, getroud. Dr. Suzman het later ’n internis geword wat gespesialiseer het in siektes van die hart, bloed en senustelsel. Hy het nog tot in sy tagtigerjare in Johannesburg gepraktiseer. Wanneer die parlement in sitting was (sy vrou was Volksraadslid van 1953 tot 1989), het sy al om die ander naweek opgevlieg Johannesburg toe om twee dae saam met haar man deur te bring.

Die egpaar Suzman het twee dogters gehad. Die jongste, Patricia, ’n nefroloog, het in later jare in Boston in die VSA gewoon en gewerk. Frances, die oudste, was ’n kunshistorikus wat met ’n professor in die regte, Jeffrey Jowell, getrou het en in Londen gaan woon het. Dié egpaar het albei aan Harvard afstudeer. Hul eersteling, Joanna, is in Massachusetts gebore en die tweede, Daniel, in Kanada, waar die gesin ’n tyd lank gewoon het.

Kort ná Frances se geboorte het Suzman teruggekeer na Wits en daar haar graad in 1942 verwerf. Teen daardie tyd was die Tweede Wêreldoorlog al goed onderweg. Die latere eerste minister John Vorster, met wie Suzman later baie in die parlement te doen sou kry, en sy politieke geesgenote wat nog nie die Britte vir die lyding van die Boereoorlog vergewe het nie, het aangesluit by die Ossewabrandwag wat daarop uit was om die bewind in die Unie van Suid-Afrika omver te werp en deur ’n Nazi-gesinde regering te vervang. Moses Suzman het vir die Suid-Afrikaanse Mediese Korps gewerk en, terwyl sy vrou hul tweede kind verwag het, as luitenant-kolonel in ’n weermaghospitaal in Egipte diens gaan doen. Hy het byna twee jaar lank op afgeleë poste deurgebring. Sy vrou het intussen tyd afgeknyp van die versorging van haar twee dogters om vir die Goewerneur-Generaal se Oorlogsfonds te werk en daarna as statistikus vir die Raad op Oorlogsvoorrade, waar dit haar taak was om mense uit te snuffel wat onwettig by die oorlogspoging baat gevind het.

Ná die oorlog

In 1945 het die Universiteit van die Witwatersrand haar ’n deeltydse betrekking as tutor aangebied en kort voor lank is sy aangestel as dosent in ekonomiese geskiedenis. Hier sou sy agt jaar bly. Mettertyd het sy ál meer in die politiek begin belangstel en betrokke geraak by die veelrassige Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseverhoudings.

Einde 1945 het die eerste minister, genl. Jan Smuts, ’n kommissie van ondersoek aangewys na die wette wat betrekking het op stedelike swart mense. Regter Henry Fagan van die appèlhof sou die hoof daarvan wees. Die Instituut het Suzman, wat gou-gou gevorder het tot in hul uitvoerende raad, gevra om hul voorlegging aan die Fagan-kommissie te help voorberei. Sy het 40 jaar later vertel sy het laat begin op dié gebied, maar "toe ek eers aan die gang kom, het ek absoluut behep geraak daarmee."^[5] Laat in die tagtigerjare het sy tydens ’n debat oor die Wetsontwerp op die Afskaffing van Instromingsbeheer in die Volksraad gesê "dit was die bestudering van die trekarbeidstelsel wat my oorspronklik na die politiek gebring het." Die Fagan-kommissie het eindelik bevind "die migrasie van swart mense na die stedelike gebiede is ’n natuurlike, ekonomiese verskynsel wat gereguleer en bestuur kan word, maar nie omgekeer nie."^[8] Smuts het die aanbevelings van die kommissie aanvaar dat swart mense hulle blywende in die "blanke" stedelike gebiede kom vestig het en dat wetgewing hierdie werklikheid moet erken asook dat ’n bestendige, gevestigde swart werkerstand in die stedelike gebiede ’n betroubare arbeidsmag vir sakeondernemings en fabrieke kon skep en voordelig kon wees vir die kleinhandelsektor. Voor die ou generaal egter werk kon maak van die Fagan-kommissie se bevindings, het die Nasionale Party die verkiesing van 1948 gewen met net 36,6 persent van die stemme en 70 van die 150 setels, maar met behulp van die Afrikanerparty se nege setels die bewind by die Verenigde Party oorgeneem.^[9] Hierna het die Nasionale Party, wat van 1924 tot 1933 aan bewind was en toe reeds talle van sy apartheidswette ingevoer het, teruggekeer na die verouderde opvatting dat swart mense net tydelike vreemdelinge in die "blanke" stedelike gebiede was.^[5]

Politieke bewuswording

Hierdie foto is van Helen Suzman geneem toe sy in die 1953 die eerste keer Unie-Volksraad toe gegaan het. Dit was die begin van 'n 36 jaar lange loopbaan.

Suzman se topprioriteit buiten haar gesin was dosering, maar teen 1949 het sy reeds soveel in die politiek belanggestel dat sy ’n tak van die Verenigde Party op Wits se kampus vir studente en dosente op die been gebring het. In hierdie tyd het die Nasionale Party nog wetgewing by die bestaande wetgewing gevoeg met ’n magdom nuwe beperkings op swart Suid-Afrikaners, van die Groepsgebiedewet tot die Wet op Afsonderlike Geriewe, op Werkreservering, Bantoe-onderwys, die Verbod op Gemengde Huwelike, die Onderdrukking van Kommunisme (wat mettertyd 84 keer gewysig is om dit ál strenger te maak) en op Rasseklassifikasie. In haar 36 jaar in die Volksraad is nie een van Suzman se mosies ooit aanvaar nie, maar aan die einde van haar loopbaan kon sy darem toekyk hoe baie van die wette herroep word waarteen sy so baklei het, veral die Paswette en dié op instromingsbeheer.

Naby die einde van 1952 het die leiers van die VP in die gegoede kiesafdeling Houghton in Johannesburg se noordelike voorstede besluit iemand moes hul verteenwoordiger in die Unie-Volksraad, Eric Bell,^[3] wat in 1943 (toe die kiesafdeling geskep is)^[9] en 1948 onbestrede verkies is, vervang. Houghton was van sy stigting tot die afskaffing van die Driekamerparlement een van net ’n handjie vol kiesafdelings wat die Nasionale Party geen enkele keer kon wen nie en wat altyd veilig in opposisiehande was, hetsy die Verenigde Party, Progressiewe Party en sy opvolgers of die Nuwe Republiek Party. Wie dus ook al vir die 1953-verskieing aan die VP se Houghton-kandidaat benoem is, kon seker wees hy of sy sou Unie-Volksraad toe gaan, of die NP ’n kandidaat daar gestel het al dan nie. Suzman en Joyce Waring is genooi om aan die drierigtingstryd om die benoeming deel te neem. Nadat dr. Suzman by sy vrou aangedring het om haar verkiesbaar te stel (haar dogters was destyds 10 en 13), het sy ingewillig, waarskynlik omdat sy gemeen het haar kans was gering. Maar ook omdat – soos sy later vertel het – "die mees sielsvernietigende ding wat jy vandag in Suid-Afrika kan doen, is om hier te woon en niks aan die situasie te doen nie, om die vleispotte te geniet wat hier is vir ons almal (wit mense), en hoegenaamd niks te doen aan die basiese onreg om ons nie."^[5] Suzman is benoem en in die verkiesing in April 1953 onbestrede verkies en het, voor sy haar kom kry, in die parlement beland.

Na die Volksraad

Helen Suzman se amptelike foto vir die 1961-verkiesing, wat op plakkate aan amper elke lamppaal in die Hougton-kiesafdeling gepryk het.

Die Rand Daily Mail se spotprentkunstenaar Bob Connolly het dié spotprent met profetiese insig geteken kort voor Helen Suzman en nog 10 LV's die Verenigde Party verlaat het.

Harry Oppenheimer was 'n lewenslange vriend van Suzman en 'n getroue ondersteuner van die Progressiewe Party en sy nasate.

Suzman het haar parlementêre buiging in Kaapstad in Julie 1953 gemaak. Tydens die eerste sessie het sy in ’n hotel tuisgegaan, maar later ’n drievertrekwoonstel met ’n uitsig op Tafelberg gekoop. Ná die VP se skoknederlaag in 1948 was die stand van die partye in die Unie-Volksraad as volg: NP 70 plus nege van die Afrikanerparty, vergeleke met 65 van die VP plus ses van die Arbeidersparty. Dié skraal NP-meerderheid is heelwat versterk nadat die party al ses setels in die eerste verkiesing vir die Suid-Afrikaanse parlement in Suidwes-Afrika in 1950 gewen het. In 1953 se algemene verkiesing, ondanks ’n vasbeslote poging van die Verenigde Party, bygestaan deur die Torch Commando onder leiding van die charismatiese Sailor Malan, om die mag te herwin, het die NP sy seteltal opgeskuif tot 95 vergeleke met die VP (ondersteun deur vyf Arbeiders) se 57.^[9] Een van haar kollegas in die VP, wat ’n lewenslange vriend geword het, was Harry Oppenheimer, wat in die Unie-Volksraad gebly het tot sy mynmagnaat-pa se dood in 1957 toe hy uit die parlement getree het om die Oppenheimer-sakeryk te bestuur.

Kort ná Suzman se toetrede tot die Unie-Volksraad het besorgdheid en ontnugtering oor die uitslag van die 1953-verkiesing gelei tot die afstigting van twee partye van die VP, die Verenigde Federale Party (Engels: Union Federal Party) van sen. George Heaton Nicholls van Natal en die Liberale Party, albei in 1953. Die VFP het sy beleid op 11 Mei 1953 gepubliseer. Dit het ’n federale unie van state en gebiede van Suider-Afrika in die vooruitsig gestel met ’n herverspreiding van mag wat ’n veel groter mate van selfstandigheid aan provinsies sou gee sodat provinsies selfs onder seker omstandighede sou kon afstig. Die veroordeling van dié nuwe politieke party was so wydverspreid dat dit in die praktyk niks kon uitrig nie. Die Liberale het ’n veel groter rol gespeel. Die party se sentrale beleidsbeginsel was algemene stemreg op ’n algemene kieserslys, iets waarvoor Suzman eers baie jare later gereed sou wees. Onder sy leiers het mense van aansien soos mev. Margaret Ballinger, Alan Paton, Leo Marquard, dr. Oscar Wolheim, Leslie Rubin en dr. Edgar Brookes getel. Ondanks sy sterk leiers het die LP nooit regtig hond haaraf gemaak by wit kiesers nie en soms ook daarin geslaag om swart en Indiërpolitici te vervreem. Hoewel die LP nie beduidende, gewilde steun op hom kon verenig nie, het dit wel gelei tot verdere verswakking van die VP deur die vooraanstaande, Engelssprekende Suid-Afrikaanse intellektuele van die jare vyftig en sestig van die VP te vervreem.

Suzman sou eindelik agt jaar lank Houghton vir die VP verteenwoordig, want in 1958 is sy herverkies, weer onbestrede. Al het die VFP nie in die verkiesing gestaan nie en kon die LP net 2 934 van die 492 071 (oftewel 0,2 persent) uitgebragte stemme op hom verenig, het die VP die eerste keer minder stemme as die NP gekry (42,3 vergeleke met 55,2 persent) en het Suzman se kollegas met drie tot 53 afgeneem, maar die NP se seteltal het toegeneem van 95 tot 103 nadat die Arbeidersparty nie ’n enkele setel kon wen nie.^[9] Tydens haar tyd as VP-LV is die African National Congress se Vryheidsmanifes opgestel, het dr. Hendrik Verwoerd (volgens Suzman "die enigste man ter wêreld vir wie ek regtig al ooit bang was")^[5] in 1954 die leisels by die bejaarde dr. D.F. Malan oorgeneem en so nuwe stukrag gegee aan die magdom apartheidswette wat swart mense se lewe ál hoe meer ondraaglik gemaak het.

Daar was steeds wrywing in die VP ondanks die splintering na links en regs. Sommige van die probleme was bloot persoonlik en kleinlik. So het ’n vroulike parlementslid byvoorbeeld tydens ’n koukusvergadering opgemerk: "Wel, ek weet nie van mev. Suzman nie, maar wanneer ek na ’n museum gaan, hou ek nie daarvan dat ’n vreemde swart man homself teen my opvryf nie," waarop Suzman geantwoord het: "Gee jy dan nie om dat ’n vreemde wit man homself teen jou opvryf nie?"

Stigting van die Progressiewe Party

Volksraadslede van die PP in 1960 moes hul intrek neem in kantore in die parlementsgebou se kelder: Helen Suzman, Boris Wilson, Ray Swart, Clive van Ryneveld, Owen Townley Williams, Walter Stanford, Harry Lawrence, Zach de Beer, Jan Steytler, John Cope, Colin Eglin, Ron Butcher.

Die parlementêre koukus van die Progressiewe Party in 1960 op die trap voor die parlement afgeneem. Voor: Walter Stanford, Harry Lawrence, Boris Wilson, Jan Steytler, Helen Suzman, Colin Eglin, Owen Williams. Agter: Ray Swart, Clive van Ryneveld, John Cope, Zach de Beer, Ronald Butcher.

In die aanloop tot die Verenigde Party-kongres in die Bloemfonteinse stadsaal in Augustus 1959 was daar bespiegelinge in die pers dat die party weer lede na links sou afstaan. Suzman was een van die Volksraadslede wat pertinent genoem is. Op dié kongres het die meeste VP-lede die party se beleid met betrekking tot swart mense ondersteun, terwyl ’n klein minderheid dit as reaksionêr beskou het. Die kongres het byvoorbeeld sy sterk afkeur uitgespreek aan enige verdere aankope deur die staat van grond in blanke besit ter wille van die uitbreiding van swart stamgebiede. Elf Volksraadslede het bedank weens dit wat hulle as ’n verkrampte beleidsbesluit bestempel het: vyf van Kaapland, vyf van Transvaal en een van Natal. Die Progressiewe Party se eerste vergadering is op 23 en 24 Augustus 1959 by Suzman se huis gehou.^[3] Die party se stigtingskongres in Johannesburg kort daarna, onder voorsitterskap van Harry Lawrence, wat kabinetsminister onder genls. J.B.M. Hertzog sowel as Smuts was, is ook deur enkele swart mense bygewoon. Die 11 LV's het hul parlementêre debuut in 1960 gemaak onder die leierskap van dr. Jan Steytler, met Townley Williams en Colin Eglin as swepe.^[10]

Dr. Hendrik Verwoerd, eerste minister van 1958 tot 1966, was ongemaklik met die teenwoordigheid van 11 liberale LV's en het gemeen dat ’n vervroegde algemene verkiesing van dié irritasie ontslae sou kon raak. (Die vernaamste rede vir die vervroegde verkiesing was om die kiesers se mening te toets oor Suid-Afrika se onttrekking aan die Statebond nadat kiesers in die volkstemming van 1960 net gestem het oor republiekwording al dan nie.) Sy droom is so te sê bewaarheid toe al die Progge behalwe Suzman in die verkiesing van 18 Oktober 1961 hul setel verloor, almal teen VP-kandidate: O.T. Williams met 959 stemme in Durban-Musgrave, Ron Butcher met 883 in Durban-Berea, Zach de Beer was derde in Maitland met net 16,8 persent van die stemme, Clive van Ryneveld verloor in Oos-Londen-Noord en kry net 28,8 persent van die stemme, John Cope verloor met net 85 stemme in Parktown, Colin Eglin kry slegs 30,7 persent van die stemme in Pinelands, Jan Steytler byt in die stof met 34,6 persent van die stemme in Port Elizabeth-Suid, Harry Lawrence kry net 31,7 persent van die stemme in Soutrivier, en Ray Swart kry ’n skamele 1 persent van die stemme (104 uit 10 160) in Zoeloeland. In Houghton het Suzman vir H. Miller van die VP met 564 stemme verslaan. Al kon die PP se 24 kandidate 8,5 persent van die stemme op hulle verenig, was Suzman al kandidaat wat die paal gehaal het^[9] weens die destydse Westminster-stelsel waarin kandidate met 'n eenvoudige meerderheid van een stem in kiesafdelings verkies is, anders as in proporsionele verteenwoordiging waar 'n party se getal verteenwoordigers sy aandeel aan die stemme in 'n verkiesing weerspieël.

Alleen in die Volksraad

Helen Suzman in die tyd toe sy die enigste lid van die Progressiewe Party in die Suid-Afrikaanse Volksraad was.

Vir die daaropvolgende 13 jaar was Suzman die openbare vergestalting van die hele Progressiewe Party, ’n party wat in die verkiesing van 1961 8,5 persent van die stemme op hom kon verenig,^[9] maar wat weens Suid-Afrika se Westminster-stelsel net een setel kon wen. In dié hele tydperk het sy nie een keer die parlementslede se kantien binnegegaan nie, want niemand van die NP of VP was bereid om met haar middagete te nuttig nie; meestal het sy smiddae ’n broodjie alleen in haar kantoor geëet.^[5] Al "kollega" wat sy gehad het, was ’n navorser wat haar op die hoogte van aktuele gebeure moes hou, maar sy het nie ’n toespraakskrywer gehad nie en as die Progge (soos haar party se lede gou begin bekendstaan het) teen enige wetsontwerp of gebeurtenis beswaar wou maak, moes sy dit self behartig. Sy het later vertel sy het geleer om na iemand se toespraak te luister terwyl sy terselfdertyd haar eie geskryf het en ook het haar kloosterskoolopvoedig, waar die klem op memorisering geplaas is, nuttige te pas gekom. Die meeste van haar mede-Volksraadslede het Afrikaans in die Volksraad gepraat en hoewel sy dit goed verstaan het, het sy amper al haar toesprake en tussenwerpsels in Engels gelewer.

Speaker Henning Klopper het Suzman verseker hy sou toesien sy kon praat wanneer sy ook al wou.

In ’n sekere opsig was haar enigste bondgenoot in die Unie-Volksraad met sy 160 lede, wat voor die 1966-verkiesing 170 geword het, die speaker, Henning Klopper, wat haar getrou aan die begin van elke sitting ingelig het, hoewel hy verwag het om van elke woord wat sy geuiter het, te verskil, hy geglo het aan sekere minderheidsregte. Klopper het haar verseker hy sou toesien sy kon praat wanneer sy ook al wou.^[5] Dié regverdige behandeling in die Volksraad wat haar genoeg praatkans gegun het, het meer as genoeg vir die Engelse pers gegee om oor te berig en blootstelling vir die PP ver buite verband tot sy getalsterkte in die parlement gegee.

’n Klein maar belangrike oplewing vir haar party wat in 1961 so deeglik verslaan is, was in 1965 toe twee wit verteenwoordigers vir die bruin kiesers in 1965 vir die Kaaplandse Provinsiale Raad gekies is, dr. Oscar Wolheim en W.J.M. van Heerden, wat albei ’n VP-kandidaat kon verslaan. Die party se gebrek aan vordering by die stembus in die sestiger- en sewentigerjare kan deels toegeskryf word aan die talle staatsgrepe en burgeroorloë destyds in Afrika. Wit kiesers in Suid-Afrika wat bevrees was dat dit Suid-Afrika se voorland onder ’n nierassige regering was, het nie veel gedink van die Progge se "grondwetlike beskerming vir minderhede" nie.^[10] Dr. Hendrik Verwoerd het waarskynlik baie wit kiesers, veral Afrikaners, se vrese verwoord toe hy op 25 Januarie 1966 in die Volksraad sê: "Ons glo dat swart regering oor blankes in Rhodesië tot vernietiging en chaos sal lei."^[9]

Weer al Prog in die Volksraad

Colin Eglin, 'n jare lange vriend en kollega van Suzman, was een van 26 onsuksesvolle Prog-kandidate in die 1966-verkiesing. Sy alleen kon die paal haal en waarskynlik meer danksy haar persoonlikheid as die Progressiewe Party se beleid.

Met die eensydige onafhanklikverklaring van Rhodesië op 11 November 1965 as bewys vir wit kiesers in Suid-Afrika van hoe minder as 300 000 wit mense kans kon sien om die hele wêreldgemeenskap te trotseer^[9] en teen die agtergrond van wat baie wit mense in Suid-Afrika beskou het as ’n aanslag op alle wittes in Suider-Afrika, het kiesers op 30 Maart 1966 na die stembus gegaan vir die tweede verkiesing waarin die PP sy bestaansreg kon probeer bewys. In haar eerste sessie as Prog-LV het Suzman te kampe gehad met die regerende party se aanvaarding van die Wette tot Wysiging van Bantoewetgewing van 1962, 1963 en 1964, asook die wysiging van die Groepsgebiedewet van 1962 en 1965. Nog voor die 1966-verkiesing, juis omdat die regering ontevrede was dat die PP "vir homself ’n groter staanplek in die Blanke politiek probeer verower het" deur sy welslae in die verkiesing van Kleurlingverteenwoordigers in die Kaaplandse Provinsiale Raad en ook van plan was om aan die volgende verkiesing vir Kleurlingverteenwoordigers vir die Volksraad deel te neem, en dit "vir die Regering en die uitvoering van sy beleid ’n onuithoubare situasie geskep" het, het Verwoerd aangedui die regering sou wetgewing oorweeg om "hierdie inmenging van Blanke partye in die politiek van Nieblankes te voorkom".^[9] In 1968 is die verteenwoordiging deur wit afgevaardigdes van bruin kiesers in die Kaaplandse Provinsiale Raad en die Volksraad dan ook afgeskaf toe die Verteenwoordigende Raad vir Kleurlinge tot 60 lede vergroot is. Daarna is wit mense uitgesluit van "bruin" verkiesings en het die Progge ’n belangrike platform naas die Volksraad verloor.^[10]

Die PP het die 27 kandidate in die 160 wit kiesafdelings gestel, vier meer as in 1961. By die ontbinding van die Volksraad op 28 Februarie 1966 was die stand van die partye NP 102, VP 49, PP 1, Kleurlingverteenwoordigers vier en vakatures 4. Waarskynlik weens vrees vir die swartgevaar wat die Progge kwansuis op Suid-Afrika wou loslaat, het die party in dié verkiesing swakker gevaar as in 1961 en net 43 869 stemme op hom verenig, sowat 25 000 minder as vyf jaar vantevore. Suzman se meerderheid in Houghton was dié keer 711 teen die VP se A.D. Bensusan, vergeleke met 564 in 1961. Dit was egter al ligpunt in die uitslae vir die PP. Die enigste Prog-kandidate wat enigsins skaflik gevaar het, was in ander kiesafdeling in die noorde van Johannesburg: M.E. Fisher het 25,7 persent van die stemme in Johannesburg-Noord gekry, B. Friedman 34,7 persent in Parktown, W.A. Sands 21,6 persent in Orange Grove, J.C. Joslin 27,3 persent in Hillbrow en S.L. Dishy 21,6 persent in Yeoville. In die Kaap kon R.F. Hurley 24,8 persent van die stemme kry in Constantia en Colin Eglin 29,5 persent in Seepunt. Dat selfs die kiesers in die oënskynlik verligte Houghton meer vir die persoon van Helen Suzman gestem het as vir die beleid van haar party, word bewys deur die feit dat die VP steeds dié setel in die Transvaalse Provinsiale Raad behou het.

Destyds het Suzman gewoond daaraan geraak om haatpos en ontstellende oproepe tuis te ontvang tydens die parlementêre reses. Mettertyd het sy ’n skril fluitjie by die telefoon begin hou wat sy in haatdraende bellers sê oor sou blaas. In die Volksraad is sy uitgekryt as "blind", "ongebalanseerd", "ondermynend" en "seniel". Na aan die einde van haar parlementêre loopbaan het sy gesê: "Baie lank gelede reeds het ek my ophou bekommer oor wat die agbare lede van my sê." Op haar beurt het sy LV's of hul mening in die Volksraad beskryf as onder meer "skrikwekkend", "skandalig", "walglik", "ontstellend", "idioties", "haatdraend" en "belaglik".^[5] Reeds in 1963 het sy haar medewetgewers gewaarsku: "Die regering . . . weier om in te sien dat as niegewelddadige betogings nie toegelaat word nie, sal dit vervang word deur gewelddadige betogings." In 1966 het sy ’n voorbanker geword toe net 10 LV's langer as sy gedien het. Dr. Robert Birley, afgetrede hoof van die Engelse spogskool Eton, het haar in daardie jaar tydens sy besoek aan Suid-Afrika beskryf as "the foremost woman parliamentarian in the western world". En ’n streeksnuustydskrif het haar as die optimis van die jaar vir 1966 aangewys.

Die moord op dr. Verwoerd

Die middag van 6 September 1966 was Suzman in haar voorbank in die Volksraad besig om ’n brief te lees wat ’n bode pas vir haar gebring het, toe nog ’n bode na Verwoerd stap en hom noodlottig met ’n dolk steek. Sy was bewus van die herrie in die raadsaal, maar onbewus van wat gebeur het tot, enkele oomblikke later, woedende LV's wat die aanvaller uit die Volksraad gesleep het, hul houvas verloor het en die aanvaller by haar voete laat val het. Kort op hul hake het P.W. Botha gevolg terwyl hy sy arms geswaai en geskree het. Net daar het hy haar ewige gramskap op die hals gehaal toe hy sy vinger in haar gesig druk en in Afrikaans op haar skree: "Dis julle! Julle liberale het dit gedoen! Nou gaan ons julle kry." Hy is later verplig om haar verskoning te vra, bra onoortuigend, maar sy het hom dit nooit vergewe nie.

Buite die parlement

Die Helen Suzman-boulevard in Seepunt, Kaapstad.

In 1967 het sy die eerste keer verlof gekry om oudpres. Nelson Mandela in die gevangenis op Robbeneiland te besoek. Met die jare het sy ook besoek gebring aan talle Afrikastate, onder meer Angola, Botswana, Gambië, Ghana, Kenia, Lesotho, Malawi, Mosambiek, Swaziland (nou eSwatini), Tanzanië, Zambië en Zimbabwe en hoewel talle Afrikaleiers haar as ’n ondersteuner van die Suid-Afrikaanse parlementêre stelsel beskou het wat swart mense uitsluit, is sy oral hoflik ontvang. Die Standard in Nairobi het haar geloof as ’n "eensame en aanhoudende stem" en in Dar es Salaam het pres. Julius Nyerere vir haar gesê: "Wanneer dit alles verby is, sal jou rol bydrae word." ^[5] In Kenia, terwyl sy en Colin Eglin vroeg in die sewentigerjare op besoek aan dié land was, het adj.pres. Daniel arap Moi haar vroeg geprys as "die uitnemende en dapper teenstander van apartheid in die Suid-Afrikaanse parlement. Ingevolge die reëls van Kenia se parlement, mag die lede nie hande klap nie, maar hulle het hul waardering getoon deur hul vuiste op hul tafels gekap en hul voete op die vloer gestamp. Eglin het later gesê: "Die geraas was soos ’n trop olifante wat verby die Keniaanse Parlement gedreun het as ’n huldeblyk aan Helen Suzman, die eensame Progressie Party-LV uit Suid-Afrika." ^[2] Volgens hom het sy die regering se beleid gekritiseer sonder dat sy ooit die land afgekraak het. Ook hy het haar as ’n idealis beskryf. "Maar sy is ’n idealis met haar voete op die aarde. Sy is ’n individualis. Maar sy is ’n individualis wat die belangrikheid van die span begryp. Sy is ’n taai politieke vegter. Maar ’n vegter wat die respek van haar teenstanders geniet."

Neville Alexander het jare later vertel van Suzman se bydrae tot die verbetering van aangehoudenes se lewensomstandighede op Robbeneiland. Volgens hom was die tronkbewaarders destyds "onbeskaamd wreed, venynig of, op hul beste, kil onverskillig jeens die lyding van die gevangenes". Hy sê daar was drie vername redes vir ’n verbetering in hul omstandighede. Eerstens hul openlike weerstand teen die behandeling wat hulle gekry het, tweedens eksterne druk, binnelands sowel as buitelands en derdens, besoeke deur die Rooikruis, lede van die Suid-Afrikaanse regstelsel en "mev. Suzman". "Sy het elke beskikbare oomblik van die tyd wat haar toegelaat is deur ’n streng beplande rooster (van die gevangenisowerheid) om soveel kennis moontlik op te doen. Met haar eerste besoek het sy verskeie gevangenes besoek, maar met die tweede net Nelson Mandela. Nieamptelik kan haar eerste besoek beskou word as die keerpunt in die behandeling wat die politieke gevangenes moes verduur."

Alexander sê ná die moord op Verwoerd het, het die bewaarders gereageer met "brutale geweld", veral jeens die gevangenes in die enkelselafdeling. Hul dwangarbeid is verskerp en die ouer en siek gevangenes het die wreedste tyd van hul aanhouding beleef. "As mev. Suzman nie in Februarie 1967 (Robbeneiland toe) gekom het nie, is dit onmoontlik om te raai wat sou gebeur het. Die wete dat sy op pad was, het die owerheid gedwing om die behandeling te versag en haar besoek op sigself en die rapportering (deur haar) van dié besonder laakbare vervolging was regstreeks daarvoor verantwoordelik dat (ene Van Rensburg, wat in bevel was van die gevangenes in die enkelselle se werklading) oorgeplaas is na ’n ander gevangenis." Alexander onthou tydens latere interaksies met Suzman het haar "vasbeslote toewyding aan die basiese demokratiese waardes" hom opgeval. "Dalk sal die grootste hulde wat ’n bevryde en demokratiese Suid-Afrika/Azanië aan haar pogings kan bring, die erkenning wees dat daardie stryd van haar . . . ’n besonderse bydrae was tot die proses van ons oorlewing en, inderdaad, ons bevryding." ^[11]

Haar derde termyn as enigste Prog

Dr. Albert Hertzog was die eerste leier van die Herstigte Nasionale Party, wat op 25 Oktober 1969 in Pretoria gestig is. Die destydse eerste minister, John Vorster, het in 1970 'n vervroegde algemene verkiesing gehou om te probeer keer dat die HNP hom as 'n mag regs van die regerende NP vestig. In dié verkiesing het die Verenigde Party sy seteltal opgeskuif tot 47 omdat die regerende party sy volle mag teen die HNP ingespan het, maar Suzman was die derde maal al suksesvolle kandidaat van die Progressiewe Party. Geen HNP-kandidaat het die paal gehaal nie.

Suzman was Volksraadslid tydens die bewind van eerste ministers Malan, Strijdom en Verwoerd en daarna van 1966 af John Vorster. Sy het later gesê hy was "altyd gemeen" met haar, toe hy LV, minister, eerste minister en staatspresident was. "Maar daar was een ding wat hy sommer vroeg al van my geleer het – dat, ongeag watter amp hy beklee het, ek nie bang was vir hom nie."^[5]

In ’n feitlike herhaling van die gebeure 10 jaar vantevore in Engelse geledere toe ’n deel van die Verenigde Party na links afgesplinter het, is die verdeeldheid in Afrikanergeledere tydens die parlementsitting van 1969 op die spits gedryf en het dit eindelik gelei tot ’n afsplintering van verkramptes en nog ’n maal ’n vervroegde algemene verkiesing om van die nuwe faktor in blanke politiek ontslae te raak. Aan die hoof van die verkrampte faksie het dr. Albert Hertzog, seun van genl. J.B.M. Hertzog, gestaan wat in 1968 van sy oorblywende portefeulje as minister van gesondheid onthef is. In April 1969 het Hertzog sy sogenaamde Calvinistiese toespraak in die Volksraad gelewer waarin hy die verskille onderstreep tussen Afrikaners se Calvinistiese inslag en Engelssprekendes se tradisioneel liberale wêreldbeskouing. In die Volksraad het sir De Villiers Graaff, leier van die opposisie, geëis dat Hertzog bedank. Die Transvaalse NP-leier, min. Ben Schoeman, het die eerste repudiëring in die Volksraad gedoen deur te sê dat die toespraak “’n verskriklike belediging van die Engelssprekendes was”. Eerste minister John Vorster self het Hertzog hierna gerepudieer. Die spanning in die NP het breekpunt bereik op die party se Transvaalse kongres op 9 September 1969. Afgevaardigdes moes oor vier besprekingspunte stem: die sportbeleid, immigrasie, Engels-Afrikaanse verhoudinge en die regering se uitwaartse beleid. Elf lede het daarteen gestem en sewe het buite stemming gebly. Die name is toe aan hul kiesfadelingsbestuur oorhandig vir optrede teen hulle.

Vorster moes vinnig optree om enige moontlike wyer verset by die kiesers te besweer en Hertzog en sy volgelinge die geleentheid te ontneem om ’n nuwe party regs van die NP te vestig. Die enigste uitweg was ’n vervroegde algemene verkiesing, nes dr. Verwoerd in 1961 gemaak het nadat hy eers die volkstemming oor republiekwording in 1960 uit die weg moes kry. Op die Vrystaatse kongres op 16 September 1969, slegs ’n week ná die Transvaalse, kondig Vorster aan dat die verkiesing wat aanvanklik in 1971 moes volg, reeds in April 1970 gehou sou word. Hertzog hou op 24 Oktober 1969 ’n groot openbare vergadering in die Skilpadsaal in Pretoria, wat die volgende dag uitloop op die stigting van die Herstigte Nasionale Party (HNP).

Die verkiesing van 1970 sou dus ’n botsing wees tussen vier partye. Die NP, VP, PP en die HNP. Al die klem het egter geval op die bittere stryd tussen die NP en die nuwe, regsgesinde party. Die veldtog wat op die skeuring in Afrikanergeledere gevolg het, was die bitterste in ’n lang tyd. Vuisgevegte, tamatiegooiery en ander laakbare optrede was aan die orde van die dag. Dit was moeilik vir die pasgestigte HNP om onder sodanige omstandighede sy boodskap aan die publiek oor te dra. Die oormag was ook geweldig teen die HNP omdat die volle omvang van die regeringspers ingespan is ter ondersteuning van die regerende party om die nuweling te kelder. Tydens die veldtog het die regeringslede al hul aanvalle op die HNP toegespits en die VP en PP feitlik geïgnoreer. Dit was heel moontlik omdat die VP en PP se krag reeds herhaaldelik getoets is, maar die NP nie geweet het hoe diep die ondersteuning vir die HNP geloop het nie.

As Hertzog se haatdraendheid jeens Engelssprekendes enigsins ’n uitwerking gehad het, dan was dit om Engelse kiesers in die veilige laer van die Verenigde Party te hou en sommige selfs terug daarheen te dryf. In 1966 het dié party 36,3 persent van die stemme op hom verenig vergeleke met die NP se 57,8 en die PP se 3,4. Die setelverdeling was VP 39, NP 126 en PP een. In 1970 het die VP 36,7 persent van die stemme gekry en 47 setels, die eerste keer sedert die party se stigting dat hy beter kon vertoon as in die vorige algemene verkiesing. Die NP se setels het afgeneem tot 117 en sy aandeel aan die stemme tot 54,6 persent.^[9] Al kon die HNP beter vaar as die Progge met 3,5 persent van die stemme, was dit te dun versprei om aan hom ’n setel te besorg. Op hul beurt het die Progge die tweede maal in ’n algemene verkiesing geen vordering getoon nie. Al wenner was die VP, en volgens alle aanduidings bloot omdat die NP sy aanvalle op die HNP gerig het. Die NP het agt setels aan die VP afgestaan: Florida, Benoni, Jeppes, Turffontein, Umhlatuzana, Zoeloeland, Port Elizabeth-Sentraal en Maitland.

Suzman het weer haar meerderheid opgestoot, dié keer tot 2 049, maar weer kon die PP net enigsins skaflik vaar in die kiesafdelings naaste aan Houghton (Berea, Johannesburg-Noord, Noordrand, Orange Grove en Parktown), twee in die Kaapse Skiereiland (Constantia en Seepunt, waar Colin Eglin met net 231 die onderspit moes delf) en twee in Durban, naamlik Musgrave en Pinetown. Ná 11 jaar het dit begin lyk asof die PP nie werklikheid bestaansreg gehad het nie. Dr. Jan Steytler het die tuig as partyleier einde November 1971 neergelê en op die PP-kongres in 1972 is Eglin as sy opvolger aangewys. In Augustus daardie jaar is die party se rassebeleid hersien, waarskynlik as gevolg van die VP se pogings om sy eie rassebeleid te herformuleer. Die belangrikste besluit was dat die PP sou poog om die provinsiale grense so te laat verander dat veelrassige Bantoestans ingesluit kon word provinsies onder ’n federale parlement. So het die party gehou om ’n balans daar te stel wat dit onmoontlik sou maak vir enige bevolkingsgroep om ’n ander te oorheers. Stemreg sou steeds gegrond wees op opvoedings- en ekonomiese kwalifikasies.^[12] In dié tyd, ondanks die teleurstelling van 1970 se algemene verkiesing, het die nuutgevonde steun van ’n aantal jong Afrikaanssprekendes nuwe hoop in die PP laat opflikker, maar Suzman het in die aanloop tot die 1974-verkiesing besluit 13 jaar alleen in die Volksraad was genoeg: as sy weer sou wen en geen ander Prog die paal haal nie, sou sy tou opgooi.^[5]

Aanloop tot 1974 en daarna

Onder sir De Villiers Graaff se leiding het die Verenigde Party in die middel sewentigerjare stelselmatig uitmekaargespat.

Mettertyd het Suzman bekend geraak vir die vrae waarmee sy kabinetslede gedurig gepeper het. As sy nie wetgewing kon beïnvloed nie, so het sy gemeen, kon sy die regering ten minste verplig om besonderhede van die uitvoering en toepassing daarvan bekend te maak. Op ’n keer het sy gesê die parlement is die enigste plek waar die regering aanspreeklik gehou en inligting uit hulle getrek kan word.^[5] So het die eertydse statistikus van die Tweede Wêreldoorlog ’n versameling nuttige statistiek opgebou: hoeveel mense aangehou is sonder verhoor, wie waarvoor vervolg is, wie gehang is, ens. Dié syfers kon die pers wat haar en geregtigheid goedgesind was, na hartelus plaas omdat alles wat in Hansard (die rekord van alles wat in die parlement gesê word) vervat word, selfs in die donkerste tye van apartheidsbeperkings op persvryheid gepubliseer kon word.

Al het dit omstreeks 1970 gelyk asof die opflikkering in die Verenigde Party se kiesersteun ’n einde sou kon bring aan die VP se lang afdraande pad, het juis die teenoorgestelde gebeur. Dié party was in ’n gunstige posisie om te konsolideer en voort te bou op sy sukses in die verkiesing, want die Afrikanergeledere was diep verdeeld ná die skeuring van die vorige jaar en die Progge se bestaansreg is allerweë bevraagteken, selfs deur ondersteuners. Tog het veral interne rusies mettertyd stukrag begin gee aan die verbrokkeling van die VP. Dit het veral gewentel om die party se leierskap, maar dit was waarskynlik nie die vernaamste rede vir die versplintering nie. Ná die 1970-verkiesing het invloedryke lede van die Engelse Establishment, onder wie lede van die Engelse pers, begin wonder of die VP regtig nog die werktuig kon wees waarmee Engelssprekendes se deelname aan die politiek ’n faktor kon bly. Selfs in 1970 het die twyfel reeds diep wortelgeskiet, maar die tradisionele verbondenheid aan die VP het oor baie jare gestrek en sou lank duur om weg te kalwe.

Toe die lojaliteit van die Establishment eindelik uitrafel, het ’n opstand teen die VP-leierskap gedreig. Sir De Villiers Graaff het die slagoffer van omstandighede geword waaroor hy geen beheer gehad het nie, maar geen ander leier sou waarskynlik toe nog die golf kon keer nie. Al alternatief vir die Establishment was die Progressiewe Party, hoewel die meeste gewone Engelssprekende kiesers nie dié mening gedeel het nie. Die PP het sy skielike vordering in die 1974-verkiesing tot ses parlementslede (sewe ná die tussenverkiesing in Pinelands) te danke aan die interne stryd in die VP gehad, maar daar het toe al twyfel bestaan of die party ooit die moontlike leemte weens die verwagte ondergang van die VP sou kon vul.

Net toe dit begin lyk asof die einde van haar 20 jaar lange loopbaan in die Volksraad op hande is, kry Suzman in 1974 se algemene verkiesing skielik eers vyf kollegas en kort daarna, in ’n tussenverkiesing in Pinelands wat genoodsaak is deur die dood van die VP-kandidaat vir die verkiesing, ’n sesde. Ou lojaliteit aan die VP het gekeer dat dié party, wat boonop benadeel is deur ingrypende veranderings in die afbakening van kiesafdelings voor die verkiesing wat die Nasionale Party tot groot hoogte begunstig het,^[9] in 1974 se verkiesing ’n bloedneus kry. Die VP het steeds 41 setels verower, vergeleke met die NP se 123 (ná ’n tussenverkiesing in Karas in Suidwes-Afrika) en die PP se sewe (ná die Pinelands-tussenverkiesing). Weer kon die HNP nie ’n setel wen nie.

’n Belangrike gevolg van die 1970-verkiesing, veral vir die Progge, was die verstewiging van die sogenaamde reformiste of Jong Turke se posisie in die VP. Die reformiste het hierna vergeefs probeer om die leiersposisies in die party te infiltreer en oor te neem sodat die hele party beweeg kon word om ’n liberale interpretasie aan sy beleid te gee. Die Engelse pers, op wie se steun die VP altyd kon reken, het kant gekies vir die reformiste en selfs geëis “Graaff must go”. ’n Belangrike mylpaal was toe “Meneer Sap”, Marais Steyn, wat as Transvaalse leier deur die Jong Turk Harry Schwarz verslaan is, ná ’n botsing oor die betekenis van “blanke baasskap” in die partybeleid, na die NP oorstap.

Intussen kon Suzman, wat nou die luukse van nie een nie maar ses kollegas in die Volksraad gehad het, haar toespits op dié gebiede waarin sy belanggestel het: aanhouding sonder verhoor, menseregte, swart aangeleenthede, gevangenes en tronke, basiese geregtigheid. In dié tyd het sy selfs meer 'n kampvegter vir aangehoudenes geword, dié wat verhoor is en dié wat, ingevolge die wetgewing wat die NP met die VP se steun deurgevoer het, onbepaald vir 90 dae op 'n keer aangehou kon word sonder dat hulle ooit verhoor is. Baie mense met veel radikaler politieke oortuigings was wrokkig dat sy, ’n wit vrou in ’n wit parlement, al een was wat hulle kon help, en talle was agterna selfs vyandig jeens haar, veral van die jonger geslag wat niks met enigeen wou uit te waai gehad het wat op die een of ander manier deel was van die apartheidstelsel nie. Suzman se houding was: "Wel, dis nou maar jammer. Ek was toevallig in ’n posisie waarin ek toegang gehad het en dis wat saakgemaak het."^[5]

Haar derde en vierde politieke tuiste

Harry Schwartz was leier van die kortstondige Reformisteparty wat kort ná sy stigting met die Progressiewe Party saamgesmelt het om die Progressiewe Federale Party te vorm. Danksy dié samesmelting en die verbrokkeling van die Verenigde Party het Suzman haar in 1977 die eerste keer sedert 1959 in die Amptelike Opposisie in die Volksraad bevind.

Tydens die parlementsitting ná die 1974-verkiesing het die VP nog terugslae beleef toe vier LV's asook enkele plaaslike verteenwoordigers en lede van provinsiale rade die party verlaat om die Reformisteparty onder Harry Schwartz te stig. Hul beleid was links van die VP, maar nog nie so links soos die PP s’n nie; nietemin het die PP die RP tydens die 1975-sitting van die Volksraad ingesluk en toe die Progressiewe Reformisteparty geword. Die skrif was aan die muur vir sir De Villiers Graaff se VP toe die PRP dié party se kandidaat in Mei 1976 in ’n tussenverkiesing in die "veilige" VP-setel Durban-Noord met ’n meerderheid van 324 stemme. Intussen het Theo Gerdener, leier van die Demokratiese Party, met net 30 stemme verloor in die ewe "veilige" Natalse setel Umhlatuzana. Graaff het in September 1976 bekendgemaak sy party sou die leiding neem om ’n nuwe opposisieparty links van die Nasionale Party op ’n breë grondslag te vorm. Op 29 Junie 1977, nadat Myburgh Streicher en nog vyf konserwatiewe LV's uit die party geskors is en die Suid-Afrikaanse Party gevorm het, het die VP en DP op ’n gesamentlike kongres die Nuwe Republiek Party gevorm. Japie Basson en nog vyf VP-LV's was ontevrede met die beperkte grondslag waarop die nuwe party gestig is en, tesame met DP-lede wat nie met die VP wou saamsmelt nie, het hulle op 5 September 1977 met die PRP saamgesmelt as die Progressiewe Federale Party. So bevind Suzman haar in die lente van 1977, kort voor haar 60ste verjaardag, in haar vierde politieke tuiste.

Al die moeite wat soveel lede van die VP, PP en DP gedoen het om ’n verenigde opposisie links van die Nasionale Party daar te stel, het eindelik daarop uitgeloop dat die Nasionale Party in 1977 se algemene verkiesing die grootste oorwinning in sy bestaan behaal: 134 setels, vergeleke met die PFP se 17, die NRP se 10 en die SAP se drie – ’n totaal van net 30, teenoor die VP en PP se 48 ná 1974. Nietemin was Suzman eindelik weer ná 18 jaar lid van die Amptelike Opposisie en het sy 10 meer kollegas gehad as drie jaar tevore. In 1979 het dr. Frederik Van Zyl Slabbert vir Eglin as PFP-leier vervang en in die verkiesing van 1981 het dié party sy seteltal opgeskuif tot 26, vergeleke met die NRP se agt. Dit was die voorlaaste verkiesing waaraan Suzman sou deelneem en die derde laaste onder Suid-Afrika se vorige bedeling.

Haar laaste verkiesing

In die algemene verkiesing van 1987, die laaste waaraan Suzman sou deelneem en die laaste van nege keer dat sy gekies is as Volksraadslid vir Houghton, het dr. Denis Worrall met net 39 stemme as verligte onafhanklike kandidaat teen min. Chris Heunis in die kiesafdeling Helderberg verloor.

In die aanloop tot die 1987-verkiesing het die PFP 'n groot terugslag beleef weens die bedanking die jaar vantevore van sy charismatiese leier, dr. Van Zyl Slabbert, nadat hy tot die gevolgtrekking gekom het dat die parlement nie meer ’n instelling was waardeur hy doeltreffend kon werk om fundamentele verandering in Suid-Afrika teweeg te bring nie.^[3] Suzman sou later sy bedanking as "een van die teleurstellendste gebeurtenisse" in haar lang openbare loopbaan uitsonder.^[13]

Intussen is die Konserwatiewe Party (KP) gestig onder leiding van dr. Andries Treurnicht en sou dit in die 1987-verkiesing die deurbraak maak waarop die HNP al sedert 1970 gehoop het, toe hy 22 setels wen vergeleke met die PFP se 19 en die NRP se een. Steeds was die NP loshande voor met 123 setels, maar die eerste keer sedert 1948 bevind dié party hom links van die amptelike opposisie. In dié tyd het Suzman opgemerk: "Ek hoop ek het genoeg gesonde verstand om te weet wanneer dit tyd is om uit tree". Sy het egter ál meer begin wanhoop aan die treurige politieke toestand in die land waartoe, in haar woorde, ’n "laegraadse burgeroorlog" gewoed het "met jong swart mense wat oortuig is die oorwinning is op hande solank hulle net die druk kan volhou, aangesien dit lyk asof die hele wêreld aan hulle kant is". Maar, het sy gesê, as die regering net "al die wette kon skrap wat in die eerste plek nooit op die wetboek geplaas moes word nie...dan sal ons die deurslaggewende vraagstuk van politieke deelname vir swart mense kan aanpak, en dan alleen het Suid-Afrika ’n kans om die instel van strafmaatreëls deur die res van die wêreld te vermy".

Teen daardie tyd het die PFP lankal die beginsel van een-mens-een-stem aanvaar, maar steeds die idee van ’n federale staat voorgestaan waarin geen groep ’n ander sou kon oorheers nie. Tog het Suzman in privaat gesprekke erken sy besef die meeste swart mense is nie ten gunste van ’n federale stelsel nie. Sy het ook geglo duisende opgevoede swart mense sou bereid wees om wit mense se vennote te word, pleks van oor te neem en te oorheers. Sy het destyds gesê as dit moes gebeur dat swart mense wel oorneem en daar geen oppergesag van die reg is nie en geen handves van menseregte nie, sou sy waarskynlik nie in Suid-Afrika wou bly nie.^[5]

Ten einde die idee van ’n federale staat met die beskerming van minderheidsregte beter aan kiesers te bemark, het die PFP en die NRP in Januarie 1987 ’n verkiesingsalliansie gevorm, 10 jaar ná die pogings van 1977 om ’n breë koalisie links van die NP te vorm. Daarvolgens sou hulle nie mekaar se kandidate in die naderende verkiesing teenstaan nie. Die alliansie, waarin die PFP verreweg die sterkste vennoot was, sou ingevolge dié party se beleid hom beywer vir volle burgerskap vir alle Suid-Afrikaners sonder diskriminasie op grond van ras, die deel van politieke regte deur alle burgers sonder dat een groep ’n ander kan oorheers en die beskerming van individuele regte. Die PFP was ook ten gunste van intensiewe onderhandelings tussen die werklike leiers van alle dele van die bevolking oor ’n nuwe Grondwet tydens ’n nasionale konvensie wat die leiers van al die vername politieke groeperinge sou bywoon, behalwe diegene wat teen daardie tyd steeds die gebruik van geweld sou voorstaan.^[14]

Van veel groter belang vir die media was die bedanking van Wynand Malan as LV vir Randburg weens die stadige pas van hervorming en van Denis Worrall as Suid-Afrika se ambassadeur in Londen, onder meer weens die regering se standpunt oor die Groepsgebiedewet. Worrall staan in die verkiesing min. Chris Heunis in Helderberg teë en verloor met net 39 stemme. Malan behou Randburg as onafhanklike en dr. Esther Lategan, wat die steun van ’n groot aantal akademici op Stellenbosch gehad het wat ongeduldig was met die gebrek aan betekenisvolle hervorming, verloor daar teen die NP.

Met die NRP so te sê uit die weg en die bemoedigende steun wat die onafhanklikes in die verkiesing gekry het, begin taai onderhandelings hierna om weer, soos in die middel sewentigerjare, die magte links van die NP te verenig. Malan se Nasionale Demokratiese Beweging (waarby drie PFP-LV's hulle ná die verkiesing aangesluit het), Worrall se Onafhanklike Party en die PFP smelt op 8 April 1989 saam as die Demokratiese Party.^[15]

Aftrede

Tony Leon het Suzman ná 36 jaar in 1989 se verkiesing opgevolg as LV vir Houghton.

'n Maand of wat ná die stigtingskongres van die DP, waar Suzman groot lof toegeswaai is, kondig sy in Mei daardie jaar haar uittrede uit die aktiewe politiek aan omdat sy reeds 71 jaar oud was en nie kans gesien het vir nog vyf jaar in die parlement nie. Suzman, destyds die langsdienende Parlementslid, het haar uittrede ná 36 jaar as 'n LP uit die aktiewe politiek op 17 Mei bekendgemaak. Op daardie dag het sy in 'n onderhoud aan Die Burger gesê: "Ek weet ek sal nog spyt wees oor die stap, maar ek weet ook dat ek die regte ding gedoen het. Dis beter om te loop as die mense jou nog wil hê as wat dit is om vas te klou terwyl almal sukkel om van jou ontslae te raak." Luidens dié berig het sy haar grootste teleurstellings beskou as die feit dat die Progressiewe Party en die ander partye waarin sy opgegaan het, nooit daarin kon slaag om 'n deurbraak by die stembus te maak nie. "Tog was die groeiende getal Prog-LP's wat sedert 1974 verkies is, vir haar bemoedigend. Moontlik die grootste teleurstelling was in 1987 toe die Konserwatiewe Party die PFP as Amptelike Opposisie in die Volksraad vervang het. Die grootste genoegdoening in haar openbare lewe het sy gesmaak telkens wanneer die Regering 'n wet herroep het waarteen sy geveg het, het mev. Suzman gister gesê."^[16]

Sy is as LV vir Houghton opgevolg deur Tony Leon, wat later die DP se leier en eindelik ook die eerste leier van die Demokratiese Alliansie sou word.

Die liberale waardes waarvoor Suzman haar jare lank beywer het, is vervat in die Grondwet van die demokratiese Suid-Afrika. Nadat sy afgetree het, het sy aktief in die politieke lewe gebly en is sy aangestel in die Onafhanklike Verkiesingskommissie, wat toesig gehou het oor die eerste demokratiese verkiesing in 1994. Tog het sy, eie aan haar aard, ook nie gehuiwer om die nuwe regering te kritiseer nie,^[4] veral weens die ANC se neiging om party en die staat bo die individu te stel. In dié opsig was sy steeds 'n geswore liberaal.^[17]

Dood

Helen Zille, toe nog leier van die Demokratiese Alliansie, het Suzman ná haar dood op Nuwejaarsdag 2009 gehuldig as "’n reus in die Suid-Afrikaanse geskiedenis".

Suzman is vreedsaam tuis in Johannesburg oorlede op 1 Januarie 2009. Luidens ’n voorbladberig in Die Burger die volgende dag het haar afsterwe " ’n skok deur die gemeenskap gestuur, en Die Burger is oorval met mense wat die nuus wou bevestig en hul waardering vir haar werk wou uitspreek." Die koerant beskryf haar as "die doyenne van die liberale politiek in Suid-Afrika" en skryf: "Sy het wêreldwye beroemdheid verwerf vir die wyse waarop sy vir 36 jaar, van 1953 tot 1989, die kiesafdeling Houghton in die parlement verteenwoordig het. Sy was ’n verbete teenstander van apartheid en moes dikwels ’n alleenstryd vir nie-rassigheid voer."

Sy is op Sondag 4 Januarie in die Wespark-begraafplaas in Johannesburg langs haar man begrawe tydens 'n privaat, Joodse seremonie. Pres. Kgalema Motlanthe het 'n staatsbegrafnis aangebied, maar haar naasbestaandes het dié aanbod van die hand gewys. Tog het talle hooggeplaastes in die African National Congress eer aan haar kom betoon. Van die kisdraers was Motlanthe, ANC-sekretaris-generaal Gwede Mantashe, Gauteng-premier Paul Mashatile en Johannesburg se burgemeester, Amos Masondo.^[18]

Die vorige DA-leier, Helen Zille, het Suzman bestempel as "’n reus in die Suid-Afrikaanse geskiedenis", en gesê: “Die duidelikheid van haar visie, haar moed en haar beginselvastheid, is bakens van hoop vir diegene van ons wat daardie proses verder wil laat groei. Ons sal toesien dat haar nalatenskap nooit vergeet word nie...”

Colin Eglin het aan die koerant gesê hy het ’n sielsgenoot verloor saam met wie hy 50 jaar lank “gewerk, veldtogte gestry en pret gehad het. Sy het nooit voorgegee dat sy juis kon kook nie, maar sy was ’n wonderlike gasvrou. As nabootser van mense – almal van mnr. John Vorster, oudpremier, tot die Kappiekommando se Marie van Zyl of die tronkbewaarders van Roelandstraat – was sy sonder gelyke. Die lewe was nooit vervelig waar Helen by was nie, en sy het my lewe verryk, ook omdat daar altyd in die agtergrond die besef was dat sy vir mense omgee. Sy was in daardie sin ’n uitsondering op die politieke reël. Dit het altyd vir haar gegaan om die heil en die welstand van minderbevoorregtes. As ’n mens by haar gebly het, het tot dertig mense per week by haar kom aanklop vir hulp. Sy het, soos ander, die betrokke staatsdepartement gebel, maar gots, boetie, dan het sy hul galle gewerk! Ek is nie ’n emosionele mens nie, maar ek meen ’n baken van lig is in ons land gedoof met die afsterwe van Helen Suzman. In die smerigheid van die politiek was sy iemand wat werklik vir mense omgegee het."^[19]

Eerbewyse

Met die jare het 27 universiteite in talle wêrelddele 'n eredoktorsgraad aan Suzman toegeken, onder meer Oxford in 1973, Wits en Harvard in 1976, Columbia en Smith College in 1977, Brandeis in 1981, Denison in 1982, Sacred Heart, Connecticut in 1984, Kaapstad in 1986. Ook is sy in 1973 aangestel as eregenoot van die St. Hugh's College, Oxford en in 1975 van die London School of Economics. In 1978 het sy die Verenigde Nasies se prys van die Internasionale Liga vir Menseregte ontvang en in 1984 die American Liberties Medallion. Sy is twee maal vir die Nobel-vredesprys en die kanselierskap van Wits benoem.^[3]

In 1989, die jaar van haar uittrede, het die Britse monarg die eretitel Honorary Dame Commander (Civil Division) of the Most Excellent Order of the Britsh Empire aan haar toegeken, wat sy in Buckingham-paleis ontvang het. Omdat Suid-Afrika nie destyds deel was van die Statebond nie, kon sy nie aangespreek word as "dame" nie, hoewel baie mense wel na haar verwys het as dame Helen of Houghton. Indertyd het Wits haar vereer met die instelling van die Helen Suzman-leerstoel vir politieke wetenskap vanaf 1990. Suzman het self ’n groot deel van die geld wat sy ontvang het vir haar 36 jaar diens in die Helen Suzman-beursfonds gestort waarmee een bruin, swart of Indiërvrou jaarliks universiteit toe gestuur sou word. Ook is ’n reeks van 10 Britse beurse wat aan Suid-Afrikaanse kandidate beskikbaargestel sou word om in Brittanje of aan die Rhodes-universiteit te studeer, na haar genoem.^[14]

Waardering

Die bekroonde skrywer Nadine Gordimer het Suzman geloof as iemand wat nooit geskroom het om die werklikheid van die politieke situasie in Suid-Afrika vierkant in die oë te staar nie.

Dr. Hendrik Verwoerd, eerste minister van Suid-Afrika van 1958 tot sy sluipmoord in 1966, het Suzman, van wie hy hewig verskil het, beskryf as ’n “uitmuntende” parlementariër.

Haar kollega in die Progressiewe Party en sy nasate Colin Eglin het laat in die tagtigerjare van haar gesê: "Regdeur die donkerste dae het Helen daarin geslaag om in Suid-Afrika die geloof in die fundamentele liberale waardes van menswaardigheid, individuele vryheid en die oppergesag van die reg lewend te hou. Deur haar optrede en die argumente wat sy aangevoer het, het sy getoon dat hierdie waardes nie bloot abstrakte beginsels is nie, maar dat hulle die grondslag is van goeie regering en ’n beskaafde samelewing. Sy het dit reggekry dat hierdie waardes nie net die inspirerende doelwitte van Suid-Afrikaners van hierdie geslag is nie, maar dat hulle belangrike eienskappe van die regering sal wees, lank nadat die apartheidsera verdwyn het."^[2]

Die bekroonde skrywer Nadine Gordimer het op ’n keer hulde aan haar jare lange vriendin, van wie sy hewig verskil het oor deelname aan die Suid-Afrikaanse parlement, sanksies en disinvestering, gesê: "Helen Suzman het nooit toegelaat dat sy aandadig raak aan die bose toediening van pyn, vernedering en onreg in ons land nie; deur haar eie woorde en dade het sy gewerk om wit Suid-Afrikaners te leer onverskilligheid is ’n verderflike ontsnappingsroete na die hel. Sy het reguit op die werklikheid afgepyl, met haar oë wawyd oop."^[20]

Dr. Hendrik Verwoerd, wat haar tydens al hul jare saam in die Volksraad geïntimideer het, het haar beskryf as "’n uitmuntende parlementariër met weldeurdagte argumente". Swart leiers soos Albert Luthuli het haar "’n helder ster in ’n donker kamer" genoem. Oudpres. Nelson Mandela het op ’n keer gesê terwyl hy en sy kamerade op Robbeneiland in die gevangenis was, was "dit ’n wonderlike gesig om dié dapper vrou by ’n mens se sel te sien inloer".^[21]

Die Burger het hom met die aankondiging van haar aftrede in 1989 as volg in 'n hoofartikel oor Suzman uitgelaat: "In die 36 jaar dat mev. Suzman haar kiesafdeling, Houghton, in die Parlement verteenwoordig het … het sy as gedugte politieke opponent en parlementariër agting verwerf. Haar politieke beginselvastheid, soos onder meer haar verset teen sanksies, en lojaliteit teenoor haar party asook die Parlement het bygedra tot die aansien wat sy geniet . . . Terselfdertyd was haar onversetlike ywer vir 'n politieke siening volgens die tradisionele liberalistiese patroon een van haar grootste beperkings. Die eensydigheid waarmee sy dié ideologie nagestreef het, het geen ruimte gelaat vir die akkommodering van ander sienings of 'n kompromis nie. In Suid-Afrika se unieke en gekompliseerde omstandighede kan só 'n benadering selde werk. Dit moet een van die hoofredes wees waarom die Progressiewe Federale Party homself nooit as die alternatiewe regering kon vestig nie."^[13]

Dit was juis haar onversetlikheid wat die politieke waarnemer en eertydse redakteur van Vrye Weekblad, Max du Preez, die meeste beïndruk het. Kort ná haar dood het hy in die Mail & Guardian geskryf: "Ek het Suzman bewonder omdat sy so uiters onkreukbaar, ondubbelsinnig en vreesloos was. Maar boweal het ek haar gerespekteer omdat sy nooit haar fundamentele opvattings en beginsels verander het nie, anders as die politici wat ná haar dood lofuitinge op haar laat neerreën het.”^[22] Ook hy het van haar verskil met betrekking tot deelname aan die parlement.

Terselfdertyd het Die Burger as volg oor "lofbetuigings uit verskeie oorde" vir haar berig: "Dr. Zach de Beer, mede-leier van die DP, het gesê gemeet aan moed, integriteit, toewyding en harde werk het mev. Suzman nooit haar gelyke as 'n Parlementslid gehad nie. Mnr. Colin Eglin, LP vir Seepunt en oud-leier van die PFP, het gesê sy tree uit met die respek en bewondering van mense oor die hele wêreld heen wat haar toewyding tot burgerlike vryhede en haar geloof in menslike vryheid deel. En die hoofleier van die Nasionale Party, mnr. F.W. de Klerk, het gisteraand gesê ofskoon hy heftig gekant is teen mev. Suzman se politieke ideë, het hy haar moed en vasbeslotenheid altyd bewonder.^[16]

Verwysings

1. (en) 'n Kort biografie op die webtuiste van die Helen Suzman-stigting Geargiveer 5 Oktober 2015 op Wayback Machine. URL besoek op 19 Oktober 2015.
2. (en) Eglin, Colin in Lee, Robin. 1990. Values Alive. A Tribute to Helen Suzman. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.
3. (en) Gastrow, Shelagh. 1987. Who's Who in South African Politics. Johannesburg: Ravan Press.
4. (en) Jewish Women's Archive. URL besoek op 19 Oktober 2015.
5. (en) Kahn, E.J. jr. in Lee, Robin. 1990. Values Alive. A Tribute to Helen Suzman. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.
6. (en) Die skole se geskiedenis^{[dooie skakel]}. URL besoek op 17 Oktober 2015.
7. (en) Obituary: Dr Mosie Suzman, Independent, 19 Julie 1994. URL besoek op 19 Oktober 2015.
8. (af) Cameron, Trewhella (hoofred.) 1986. Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.
9. (af) Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
10. (en) Potgieter, D.J. 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
11. (en) Alexander, Neville in Lee, Robin. 1990. Values Alive. A Tribute to Helen Suzman. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.
12. (en) Potgieter, D.J. 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Kaastad: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
13. (af) Mev. Suzman tree uit^{[dooie skakel]}, Die Burger, 18 Mei 1989. URL besoek op 18 Oktober 2015.
14. (af) Lubbe, Pat (uitvoerende red.) 1988. Aktueel '88. Wêreldspektrum. Silverton: Gesinsbiblioteek (Edms.) Bpk.
15. (af) Al meer steun Worrall as linkse hoofleier, Die Burger, 20 Februarie 1989. URL besoek op 18 Oktober 2015.
16. (af) Tweestryd in DP ontketen Helen Suzman ná 36 j. uit as LP, Die Burger, 17 Mei 1989. URL besoek op 18 Oktober 2015.
17. (en) 'n Resensie in die Economist van Robin Renwick se boek Helen Suzman: Bright Star in a Dark Chamber. URL besoek op 19 Oktober 2015.
18. (en) The Helen Suzman portrait the ANC caused to disappear, Moneyweb, 6 Januarie 2009. URL besoek op 19 Oktober 2009.
19. (af) Helen Suzman sterf. In smerigheid van politiek het sy werklik vir mense omgegee – Colin Eglin^{[dooie skakel]}, Die Burger, 2 Januarie 2019. URL besoek op 18 Oktober 2015.
20. (en) Gordimer, Nadine in Lee, Robin. 1990. Values Alive. A Tribute to Helen Suzman. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.
21. (af) Giliomee, Herman en Mbenga, Bernard. 2007. Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Tafelberg.
22. (en) Suzman – incorruptible and fearless, Mail & Guardian, 11 Januarie 2009. URL besoek op 19 Oktober 2015.

Bronnelys

• (en) Gastrow, Shelagh. 1987. Who's Who in South African Politics. Johannesburg: Ravan Press.
• (af) Giliomee, Herman en Mbenga, Bernard. 2007. Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Tafelberg.
• (en) Heyns, Roné. 1988. Official Yearbook of the Republic of South Africa, 1987–1988. Pretoria: Bureau for Information.
• (en) Lee, Robin. 1990. Values Alive. A Tribute to Helen Suzman. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.
• (af) Lubbe, Pat (uitvoerende red.) 1988. Aktueel '88. Wêreldspektrum. Silverton: Gesinsbiblioteek (Edms.) Bpk.
• (en) Potgieter, D.J. 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (af) Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.

Eksterne skakels

Wikimedia Commons bevat media in verband met Helen Suzman.

• (af) Pad spog nou met Suzman se naam, Die Burger, 8 November 2011. URL besoek op 19 Oktober 2015.
• (en) Die Helen Suzman-stigting se tuisblad
• (en) Haar lewensberig deur die BBC. URL besoek op 19 Oktober 2015.
• (en) Haar lewensberig deur The Guardian. URL besoek op 19 Oktober 2015.
• (en) Haar lewensberig deur Mail & Guardian. URL besoek op 19 Oktober 2015.
• (en) Haar lewensberig in die New York Times. URL besoek op 19 Oktober 2015.
• (en) John Pilger – The Outsiders – Helen Suzman (1983). URL besoek op 19 Oktober 2015.