Spaanse Ryk

Imperio español
Spaanse Ryk

1492–1898 ↓
Vlag Wapen
Leuse: Plus Ultra (Latyns vir: "Steeds verder")
Volkslied: Marcha Real (Spaans vir: "Koninklike Mars")
Ligging of Spaanse Ryk Gebiede van die wêreld wat op een keer deel van die Spaanse Ryk was saam met gebiede waarop Spanje aanspraak gemaak het.
Hoofstad	Toledo (1492–1561) Madrid (1561–1601) Valladolid (1601–06) Madrid (vanaf 1606) 40°25′N 03°41′W / 40.417°N 3.683°W / 40.417; -3.683
Taal/Tale	Spaans, Baskies, Cebuano, Duits, Frans, Galicies, Guaraní, Italiaans, Katalaans, Mayathan, Mixteks, Nahuatl, Napolitaans, Nederlands, Oksitaans, Portugees, Quechua, Sisiliaans, Zapoteks
Godsdiens	Rooms-Katolieke Kerk
Regering	Monargie
Monarg
- 1516–1556	Keiser Karel V
- 1556–1598	Filips II van Spanje
- 1886–1931	Alfonso XIII
Wetgewer	Spaanse Parlement
Historiese tydperk	Nuwe Tyd
- Christophorus Columbus ontdek die Amerikas	12 Oktober 1492
- Verowering van die Kanariese Eilande	1402–1496
- Verowering van Navarra	1512
- Verowering van die Asteekse Ryk	1519–1521
- Verowering van die Inka-ryk	1532–1537
- Iberiese Unie met Portugal	1580–1640
- Spaans-Amerikaanse oorlog van onafhanklikheid	1810–1833
- Amerikaanse oorwinning in die Spaans-Amerikaanse Oorlog	12 Augustus 1898
Oppervlakte
- 1790	20 000 000 km^2 7 722 043 sq mi
- 1800	12 391 949 km^2 4 784 558 sq mi
Bevolking
- 1790 skatting	60 000 000
Digtheid	3 /km²  7,8 /sq mi
Geldeenheid	Real
Opgevolg deur Argentinië Chili Eerste Meksikaanse Keiserryk Groot-Colombia Spanje

Die Spaanse Ryk  (Spaans: Imperio español) was een van die grootste ryke in die wêreld-geskiedenis en een van die eerste met sò 'n globale omvang. Spanje het die toppunt van sy militêre, politieke en ekonomiese mag onder die Spaanse Habsburgers bereik. Dit het voortgeduur regdeur die meeste van die 16de en 17de eeu, en sy grootste territoriale heerskappy in die 18de eeu onder die Huis van Bourbon bereik toe dit die grootste ryk in die wêreld was. Die Spaanse Ryk was die supermoondheid van sy tyd en die eerste na wie verwys was as "die moondheid oor wie die son nooit sak nie". Die ryk, wat uit Madrid deur die Spaanse Kroon administreer was, het uit gebiede en kolonies in Europa, die Amerikas, Afrika, Asië en Oseanië bestaan. Dit het tydens die verkenningstydperk begin na die seereise van Christopher Columbus, en dit het voortgeduur tot in die laat 19de eeu. Spanje se territoriale invloed het verder as Europa gestrek tot by die Groot Antille, die helfte van Suid-Amerika, die meeste van Sentraal-Amerika, die meeste van Noord-Amerika (insluitende die hedendaagse Meksiko, Florida, Suidwes-Amerika, Sentraalwes-Amerika, en die Weskus-streke van die Verenigde State van Amerika, asook 'n aantal van die Stille Oseaan se eilandgroepe en die Filippyne.^[1]

Die meeste van die Spaanse Ryk het oor drie eeue voortbestaan en in 1492 met die kolonisasie van die Amerikas begin, en voortgeduur tot in die vroeë 19de eeu met die Spaans-Amerikaanse Oorloë vir onafhanklikheid, waarna net Kuba, Puerto Rico, en die Filippyne Spaans gebly het. Na die Spaans-Amerikaanse Oorlog van 1898 het Spanje sy laaste kolonies in die Karibiese Eilande en in die Stille Oseaan aan die Verenigde State oorgegee. Sy laaste Afrika-kolonie het in 1975 onafhanklikheid gekry. Saam met die gebiede van die Portugese Ryk, wat Spanje ook van 1580 tot 1640 beheer het, het die Spaanse Ryk die eerste Europese land geword wat die wêreldhandel oorheers het.

Die Spaanse Ryk het 'n reuse kulturele, stedelike en argitektoniese nalatenskap in die Westelike Halfrond gevestig. Honderde stede en dorpies is gedurende die Spaanse oorheersing in die Amerikas gebou. Die tasbare erfenisse sluit in, forte, kerke, hospitale, regeringsgeboue, en koloniale huise, waarvan baie nog vandag bestaan. 'n Aantal van vandag se paaie, kanale, hawens en brûe is steeds daar waar Spaanse ingenieurs dit eeue gelede gebou het. Die oudste universiteite in die Amerikas is deur Spaanse opvoeders en Katolieke sendelinge begin. Die Spaanse Ryk het ook vir 'n groot kulturele en taalkundige nalatenskap gesorg. Met meer as 470 miljoen moedertaalsprekers vandag, is Spaans die tweede grootste spreektaal in die wêreld. Dit is te danke aan die bekendstelling van die taal van Kastilië—Kastiliaans, "Castellano" — vanaf Iberia tot Spaans-Amerika, wat later verder uitgebrei is deur die regerings van opvolger onafhanklike republieke. Ander kulturele nalatenskappe van die Spaanse Ryk is die Rooms-Katolieke Kerk, wat vandag steeds die vernaamste geloof in Spaans-Amerika is. Die kulturele nalatenskap is ook teenwoordig in die musiek, argitektuur, kosmaak en modes in die grootste deel van Spaans-Amerika.

Die land van die Iberiese Skiereiland het sedert die tyd van Antieke Rome en die Visigotiese Ryk bekend gestaan as Hispanje. Die herwinning van die gebied uit die hande van die More (Reconquista) het tot die skep van vier Christelike ryke gelei, naamlik: Kastilië, Aragon, Navarra en Portugal.

Die dinastiese unie van die Kroon van Kastilië (wat die koninkryk van Navarrre na 1515 ingesluit het) en die Kroon van Aragon,^[2] wat deur die Katolieke Monarge (Spaans: Reyes Católicos) gestig is, het 'n politieke outoritêre stelsel ingestel wat tot aan die begin van die 18de eeu afgedwing was. Dit het bekend gestaan as die Spaanse monargie. In dié tydperk het die Spaanse koning oor al sy gebiede met 'n poli-sinodale stelsel van rade op 'n unitêre wyse regeer, maar sy heerskappy as koning of lord het, van gebied tot gebied, verskil aangesien elke gebied sy eie besondere administrasie en juridiese samestelling behou het. Die eenheid het nie soseer eenvormigheid beteken nie.^[3]

Aangesien die Kroon van Kastilië in 1492 die reise van Christophorus Columbus befonds het, is die koninkryk in die Amerikas (wat ook dikwels die "Indies" genoem is), as 'n nuut-gestigte afhanklikheid van die koninkryk gevestig. Dit het beteken dat die kroon se mag nie deur enige bestaande "cortes"  (byvoorbeeld: 'n parlement), administrasie, of seigneuriële groep (soos feodale leiers) belemmer is nie.

Ingevolge die politieke samestelling, ongeag die denominasies^[4] wat aan die "dinastiese unies"^[5][6] tussen 1580 tot 1640 toegeken was, het die Portugese gebied sy eie adiministrasie en jurisdiksie oor sy gebied behou. So ook die ander koninkryke en gebiede wat deur die Spaanse Habsburgers regeer is.^[7] Sommige historici glo egter dat Portugal as koninkryk deel uitgemaak het van die Spaanse monargie van daardie tyd;^{[8][9][10][11][12]} terwyl ander weer die afleiding maak van 'n duidelike verskil tussen die Portugese en die Spaanse koninkryke.^[13][14]

Die Spaanse Ryk sluit in die dominiums van die Spaanse monarg in die Amerikas, Asië, Oseanië en Afrika, maar sommige historici verskil oor presies watter Europese gebied moet hierby gevoeg word. Die Habsburgse Nederlande word byvoorbeeld ingesluit aangesien die gebiede deel van die Spaanse koning se eiendom was, deur Spaanse amptenare regeer, en deur Spaanse troepe beskerm was. Geskiedkrywers, soos die Britse historikus Henry Kamen reken dat hierdie gebiede nie ten volle by die Spaanse staat integreer het nie, en eerder deel van die breër Habsburgse-eiendom was. Sommige historici gebruik "Habsburg" en "Spaans" byna uitruilbaar wanneer daar na die dinastiese nalatenskap van Keiser Karel V of Filips II van Spanje verwys word.

Die Spaanse Habsburgers: Die Son Sak Nooit (1516–1700)

Keiser Karel V, die keiser van die Heilige Romeinse Ryk en koning van Spanje (links) saam met sy seun Filips II van Spanje.

Die tydperk vanaf die 16de eeu tot die middel-17de eeu staan bekend as "die Spaanse Goue Tydperk" (Spaans: Siglo de Oro). As gevolg van die politiek rondom die huwelike van die Katolieke monarge (Spaans: Reyes Católicos), het hul Habsburgse skoonseun, Keiser Karel V die Kastiliaanse ryk in die Amerikas, die Aragonese ryk in die Middellandse See (insluitende 'n groot deel van die hedendaagse Italië), lande in Duitsland, die Lae Lande, Franche-Comté, en Oostenryk geërf. Oostenryk, saam met die res van die oorerflike Habsburg domeins is byna onmiddellik oorgeplaas na Ferdinand, die keiser se broer.

Hoewel dit nie 'n regstreekse erflating was nie, is Karel na sy oupa, keiser Maximilian se dood, as keiser van die Heilige Romeinse Ryk verkies – danksy die ontsagtelike omkoopgeld wat betaal is. Karel het die magtigste mens in Europa geword en sy heerskappy, het met die grootte van sy koninkryk geen vergelyk in Europa gehad nie, totdat die Napolitaanse tydperk aangebreek het. Daar is dikwels in hierdie tydperk verwys na die koninkryk waaroor die son nooit sak nie. Hierdie uitgestrekte oorsese ryk van die Spaanse Goue Era is nie vanuit die binnelandse Spaanse stad van Valladolid beheer nie, maar wel uit Sevilla waar die Casa de Contratación (Huis van Handel) die handel met die Indies (die Amerikas en Asië) en die uitreik van lisensies vir emigrasie beheer het. Die oppergesag wat die Indies administreer het, het bekend gestaan as die Raad van die Indies en is in 1524 gestig.^[15]

Die laaste Spaanse Habsburgers

Die verdediging van Cádiz, deur Zurbarán.

Die Spaanse Armada verlaat die Baai van Ferrol (1588).

Geskiedskrywers het die Slag van Rocroi (1643) as die tradisionele einde van die Spaanse oorheersing in Europa bestempel, maar die oorlog was nog nie verby nie, en Spanje het hierna nog verskeie oorwinnings behaal.

Die Katalane, die inwoners van Napels, en die Portugese het met die hulp van die Franse in die 1640's in opstand teen Spanje gekom. Met die Spaans-Nederlande vasgevang tussen die Franse- en Nederlandse magte, na die Slag van Lens in 1648, het die Spanjaarde vrede verklaar met die Nederlanders en die onafhanklike verenigde provinsies erken. Die Vrede van Wesfale het beide die Tagtigjarige Oorlog en die Dertigjarige Oorlog tot 'n einde gebring.

Die ontmoeting van Fillips IV van Spanje en Lodewyk XIV van Frankryk op 7 Julie 1660. 

Die oorlog met Frankryk het nog elf jaar voortgeduur. Hoewel Frankryk swaargekry het onder die burgeroorlog van 1648 tot 1652, was Spanje ook uitgemergel deur die Dertigjarige oorlog en die voortslepende opstande in Portugal, Katalonië en Napels. Met die oorlog teen die verenigde provinsies op 'n einde in 1648, dryf die Spanjaarde dieselfde jaar die Franse uit Napels en in 1648 uit Katalonië. Spanje herower Duinkerken en beset verskeie forte in die noorde van Frankryk totdat die vrede gesluit is. Die oorlog het kort na die Slag van die Duine (1685) geëindig waartydens die Franse leër, onder aanvoering van burggraaf Turenne, Duinkerken van die Spanjaarde teruggeneem het. Spanje onderteken die Vrede van die Pireneë in 1659 wat die Spaans-Nederlandse gebiede van Artois en die noordelike Kataloniese gebied van Roussillon aan Frankryk oordra.

Die lang koloniale tydperk in Spaans-Amerika het gesorg dat die Spanjaarde deur die jare met die Europese en inheemse bevolkings vermeng het, terwyl 'n gedeelte ook met Afrika-bloed vermeng is. Die enigste uitsonderings is in Argentinië, Chili en Uruguay waar die hoë Europese immigrasiesyfer in die post-koloniale era 'n groter invloed uitgeoefen het.

Saam met die Portugese Ryk het die Spaanse Ryk die grondslag gebou vir wêredhandel deur die trans-oseaniese handelsroetes oop te maak. Die Spaanse dollar was die wêreld se eerste globale geldeenheid.

Een van die kenmerke van hierdie handel was die uitruil van 'n groot verskeidenheid van huishoudelike plante en diere tussen die "Ou Wêreld" en die "Nuwe Wêreld" en ook andersom. Koring, gort, appels, beeste, skape, varke, perde, donkies en talle ander dinge is vir die eerste keer aan die Amerikas bekend gestel. Hierteenoor kon Amerika weer die Ou Wêreld vir die eerste keer bekendstel aan mielies, aartappels, tamaties, tabak, bone, kakao (sjokolade), vanilla, pynappels, kougom, rubber, neute, aarbeie ens. Die resultate hiervan, wat bekend gestaan het as die Columbiaanse Uitruiling, het verseker dat die landboukundige potensiaal van nie net die Amerikas nie, maar ook dié van Europa en Asië uitgebrei kon word.

Sien ook

• Nieu-Spanje, die belangrikste kolonie van Spanje

Verwysings

1. Tracy, James D. (1993). The Rise of Merchant Empires: Long-Distance Trade in the Early Modern World, 1350–1750. Cambridge University Press. p. 35. ISBN 978-0-521-45735-4.
2. Farazmand, Ali (1994). Handbook of bureaucracy. M. Dekker. pp. 12–13. ISBN 978-0-8247-9182-7.
3. Ruiz Martín, Felipe (1996). La proyección europea de la monarquía hispánica (in Spanish). Editorial Complutense. p. 465. ISBN 978-84-95983-30-5.
4. Denominations as Iberian union, imperio hispano-portugués, Spanish-Portuguese empire, dual monarchy, Portugal as part of the Spanish Monarchy, Portugal incorporated into the Habsburg monarchy, Portugal incorporated in the Spanish Monarchy, Habsburg rule in Portugal, of Union of Castile and Portugal
5. John Huxtable Elliott (2002) España en Europa: Estudios de historia comparada: escritos seleccionados, bl. 80
6. Jean-Frédéric Schaub (2001) Le Portugal au temps du Comte-Duc d'Olivares, 1621–1640, pag 59
7. Ali Farazmand (1994) Handbook of Bureaucracy, bl. 13
8. Wolfgang Reinhard, European Science Foundation (1996), Power Elites and State Building, bl. 92
9. Daviken Studnicki-Gizbert (2007), A Nation Upon the Ocean Sea: Portugal's Atlantic Diaspora and the Crisis of the Spanish Empire, 1492–1640, bl. 36
10. Anderson 2000, p. 103
11. Lockhart & Schwartz 1983, p. 250
12. Lach & Van Kley 1994, p. 9
13. Donald F. Lach, Edwin J. Van Kley (1993), Asia in the Making of Europe: A Century of Advance, bl. 9
14. Kamen 2003, p. 403
15. Clarence Haring, The Spanish Empire in America.

Eksterne skakels

Wikimedia Commons bevat media in verband met Spanish Empire.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.

Koloniale ryke
Amerikaans  • Australies  • Belgies  • Brits  • Deens  • Duits  • Engels  • Frans  • Habsburgs  • Italiaans  • Japannees  • Koers  • Nederlands  • Nieu-Seelands  • Noors  • Ottomaans  • Portugees  • Russies  • Spaans  • Suid-Afrikaans  • Sweeds