Георгій Апалонавіч Гапон

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з прозвішчам Гапон.

Георгій Апалонавіч Гапон
руск.: Георгий Аполлонович Гапон
Рускі святар і палітычны дзеяч Георгій Апалонавіч Гапон (1870—1906).
Дата нараджэння	5 (17) лютага 1870
Месца нараджэння	Белікі, Кабяляцкі павет^[d], Палтаўская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	28 сакавіка (10 красавіка) 1906 (36 гадоў)
Месца смерці	Азёркі^[d], Паргалаўская воласць^[d], Санкт-Пецярбургскі павет^[d], Санкт-Пецярбургская губерня, Расійская імперыя
Грамадзянства	Расійская імперыя
Адукацыя	Палтаўская духоўная семінарыя^[d] (1893) Санкт-Пецярбургская духоўная акадэмія (1903)
Веравызнанне	праваслаўе
Асноўныя ідэі	трэд-юніянізм, сіндыкалізм  (руск.)[1]
Род дзейнасці	палітык, прафсаюзны дзеяч, праваслаўны святар
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гео́ргій Апало́навіч Гапо́н (5 [17] лютага 1870, сяло Білыкы, Кабелякскі павет  (руск.), Палтаўская губерня — 28 сакавіка (10 красавіка) 1906, Азяркі, Санкт-Пецярбургская губерня) — святар Рускай праваслаўнай царквы, палітычны дзеяч і прафсаюзны лідар  (руск.), выбітны прамоўца і прапаведнік.

Стваральнік і нязменны кіраўнік працоўнай арганізацыі «Сход рускіх фабрычна-завадскіх рабочых г. Санкт-Пецярбурга», арганізатар студзеньскай працоўнай забастоўкі і масавага шэсця  (руск.) рабочых да цара 9 (22) студзеня 1905 года, што скончылася расстрэлам рабочых і паклала пачатак рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расіі. Пасля 9 студзеня 1905 года — дзеяч рускай рэвалюцыйнай эміграцыі, арганізатар Жэнеўскай міжпартыйнай канферэнцыі 1905 года  (руск.), удзельнік няўдалай падрыхтоўкі ўзброенага паўстання ў Санкт-Пецярбургу з дапамогай зброі з парахода «Джон Графтан  (руск.)», заснавальнік рэвалюцыйнай арганізацыі «Усерасійскі працоўны саюз». Пасля вяртання ў Расію ў кастрычніку-лістападзе 1905 года — кіраўнік адроджанага «Сходу рускіх фабрычна-завадскіх рабочых г. Санкт-Пецярбурга», саюзнік графа Вітэ, прыхільнік рэформаў  (руск.), абвешчаных Маніфестам 17 кастрычніка, праціўнік узброеных метадаў змагання. У сакавіку 1906 года забіты ў Азярках групай баевікоў-эсэраў па вінавачанні ў супрацы з уладамі і здрадзе  (руск.) рэвалюцыі.

Біяграфія ў 1870—1903 гадах

Раннія гады і святарства

Георгій Гапон нарадзіўся ў 1870 годзе ў сяле Білыкы Кабяляцкага павета Палтаўскай губерні. Прозвішча Гапон паходзіць ад украінскага варыянту хрысціянскага імя Агафон  (руск.)^[2]. Паводле сямейнага падання, продкамі Гапона па мужчынскай лініі былі запарожскія казакі. Бацька Гапона, Апалон Фёдаравіч, быў заможным селянінам, карыстаўся вялікай павагай аднавяскоўцаў і на працягу 35 гадоў абіраўся валасным пісарам. Маці была простай непісьменнай сялянкай^[3].

Дзяцінства Гапона прайшло ў родным сяле, дзе ён займаўся сялянскай працай і, дапамагаючы бацькам, пас авечак, цялят і свінняў. У дзяцінстве Гапон быў вельмі рэлігійным і адрозніваўся схільнасцю да містыкі; любіў слухаць аповеды пра жыццё святых і марыў, як яны, здзяйсняць дзівы. Найбольшае ўражанне на яго зрабіў аповед пра святога Іаана Наўгародскага, якому атрымалася засядлаць нячысціка  (руск.) і з’ездзіць на ім у Іерусалім. Гапон стаў марыць пра той дзень, калі і яму з’явіцца нагода «злавіць чорта»^[3]. Ва ўзросце 7 гадоў быў аддадзены ў пачатковую школу, дзе выявіў вялікія здольнасці да навукі. Па радзе сельскага святара бацькі вырашылі аддаць сына на навучанне ў духоўнае вучылішча. Паспяхова здаўшы ўступны экзамен, Гапон паступіў у другі клас Палтаўскага духоўнага вучылішча. У вучылішчы адрозніваўся дапытлівасцю і быў адным з лепшых вучняў. Выкладчык вучылішча Іван Трэгубаў  (руск.), былы вядомым талстоўцам, даваў Гапону забароненыя складанні Льва Талстога, якія зрабілі на яго вялікі ўплыў^[4].

Біскуп Іларыён  (руск.).

Па сканчэнні духоўнага вучылішча Гапон паступіў у Палтаўскую духоўную семінарыю  (руск.). Падчас навукі ў семінарыі апынуўся пад уплывам іншага талстоўца — Ісаака Фейнермана  (руск.), які прыйшоў з Яснай Паляны. Працягваючы навуку ў семінарыі, Гапон стаў адкрыта выказваць талстоўскія ідэі, што прывяло яго да канфлікту з семінарскім начальствам. Яго прыстрашылі пазбаўленнем стыпендыі, у адказ на што ён заявіў, што сам адмаўляецца ад стыпендыі, і стаў падзарабляць прыватнымі ўрокамі. У 1893 годзе паспяхова скончыў семінарыю, аднак з-за канфлікту з семінарскім начальствам не атрымаў дыплома першай ступені, што даваў права на паступленне ў Томскі ўніверсітэт. Па сканчэнні семінарыі ўладкаваўся працаваць у земскай статыстыцы і працягваў падзарабляць прыватнымі ўрокамі^[3].

У 1894 годзе Гапон жаніўся з купецкай дачкой і паводле яе парады вырашыў прыняць духоўны сан. Пра свой намер ён расказаў палтаўскаму біскупу Іларыёну, і той абяцаў яму заступацца, сказаўшы, што яму патрэбныя такія людзі, як Гапон. У тым жа годзе Гапон быў пасвечаны спачатку ў дыяканы, а потым і ў святары. Па развязку біскупа Іларыёна атрымаў пасаду святара ў беспрыходнай царквы Усіх Святых пры палтаўскіх могілках. У якасці святара Гапон выявіў выдатны талент прапаведніка, і на яго казанні стала сцякацца мноства народа. Імкнучыся ўзгадняць сваё жыццё з хрысціянскай навукай, Гапон дапамагаў беднякам і згаджаўся бязвыплатна здзяйсняць духоўныя адправы для бедных вернікаў з суседніх цэркваў. У свабодны ад набажэнстваў час Гапон уладкоўваў сумоўі на рэлігійныя тэмы, якія збіралі мноства слухачоў, хоць яго царква і была беспрыходнай^[5]. Папулярнасць маладога святара прывяла да яго канфлікту са святарамі суседніх прыходаў, якія сталі казаць, што ён выкрадае ў іх паству. Гапон, са свайго боку, вінаваціў іх у фарысействе і крывадушнасці^[3].

У 1898 годзе ад раптоўнай хваробы памерла маладая жонка Гапона. Засталіся двое маленькіх дзяцей — Марыя і Аляксей^[6]. Гэта падзея стала паваротным момантам у жыцці Гапона. Каб пазбыцца цяжкіх думак, ён паехаў у Санкт-Пецярбург паступаць у духоўную акадэмію. Хоць дыплом другой ступені не даваў яму права на паступленне ў акадэмію, Гапон здолеў заручыцца падтрымкай біскупа Іларыёна, які знаходзіўся ў сяброўскіх адносінах з обер-пракурорам Сінода Канстанцінам Пабеданосцавым  (руск.). Атрымаўшы рэкамендацыйны ліст ад Іларыёна, Гапон з’явіўся да Пабеданосцава і па яго пратэкцыі і пратэкцыі таварыша обер-пракурора — Уладзіміра Саблера  (руск.) паступіў на 1-ы курс акадэміі^[3].

Сергій Страгародскі.

Аднак навука ў духоўнай акадэміі хутка расчаравала Гапона. У выкладаных прадметах ён бачыў толькі мёртвую схаластыку, якая не давала яму адказу на пытанне пра сэнс жыцця. Пазбавіўшыся душэўнай раўнавагі, Гапон закінуў навуку і ўлетку 1899 года з’ехаў папраўляць здароўе ў Крым. У Крыме ён наведваў мясцовыя манастыры, разважаючы, ці не пайсці яму ў манахі, аднак вырашыў, што жыццё ў манастыры несумяшчальнае са служэннем народу. Вялікі ўплыў на Гапона зрабіла знаёмства з мастаком Васілём Верашчагіным  (руск.), які раіў яму скінуць рызу і працаваць на выгоду народа^[3], і ліберальным армянскім публіцыстам Рыгорам Джаншыевым  (руск.)^[6].

Пачатак грамадскай дзейнасці

Царква Мілальванай Божай Маці  (руск.).

Вярнуўшыся ў Санкт-Пецярбург, Гапон пачаў браць удзел у дабрачынных місіях, што займаліся хрысціянскай пропаведдзю сярод працоўных. У гэты час у Санкт-Пецярбургу дзеяла Таварыства рэлігійна-маральнай асветы, якое ў той час узначальваў протаіерэй Філосаф Арнацкі  (руск.), і Гапону было прапанавана ўзяць удзел у яго працы. У 1899 годзе Гапон пачаў выступаць у якасці прапаведніка ў Царкве Мілальванай Божай Маці, у Галернай Гавані на Васільеўскай выспе. Старастам гэтай царквы ў той час быў Уладзімір Саблер.

Пропаведзі Гапона збіралі мноства людзей, і нярэдка царква не мясціла ў сябе ўсіх слухачоў, лік якіх дасягаў 2000^[3]. Галерная Гавань была месцам рассялення піцерскай басаты, і Гапон нярэдка праводзіў цэлыя дні, маючы зносіны з насельнікамі горкаўскага «дна». У сваіх пропаведзях ён выходзіў з той думкі, што праца ёсць аснова і сэнс жыцця^[6], і імкнуўся абудзіць у слухачах усведамленне сваёй чалавечай годнасці^[7]. Аднак Гапон не быў задаволены сваёй дзейнасцю прапаведніка. Маючы зносіны з беднякамі, ён стаў задавацца думкай, як рэальна дапамагчы гэтым людзям вярнуцца да чалавечага жыцця^[3].

Іаан Кранштацкі.

У гэты час Гапон склаў свой першы праект таварыства ўзаемадапамогі. Таварыства меркавалася назваць «Таварыствам змагароў разумнага-хрысціянскага правядзення святочных дзён», і яно павінна было згуртаваць вернікаў у падабенства хрысціянскага брацтва^[6]. Напісаны Гапонам статут гэтага таварыства змяшчаў параграф пра матэрыяльную ўзаемадапамогу яго членаў. Аднак статут не быў зацверджаны царкоўным начальствам, і тады Гапон пайшоў з Таварыства протаіерэя Арнацкага.

У 1900 годзе Гапон быў прызначаны на пасаду настаяцеля сірочага прытулку святой Вольгі, а таксама законавучыцеля і святара прытулку Сіняга Крыжа. Гэтыя прытулкі ўтрымваліся на ахвяраванні багатых людзей, і неўзабаве малады святар набыў папулярнасць у пецярбургскіх прыдворных колах. Паводле слоў Гапона, асаблівы ўплыў ён меў на прыдворных дам, якія бачылі ў ім ледзь не прарока, закліканага абвясціць новыя праўды і раскрыць таемны сэнс навукі Хрыста^[8]. Некалькі разоў Гапон запрашаўся служыць на ўрачыстых святах разам са святым Іаанам Кранштацкім, які зрабіў на яго моцнае ўражанне^[3]. У іншы час Гапон служыў літургію з рэктарам духоўнай акадэміі, будучым патрыярхам Сергіем (Страгародскім)^[6]. Ён таксама нярэдка наведваў Рэлігійна-філасофскія сходы  (руск.), якія праходзілі пад старшынствам Сергія ў Пецярбургу. Адначасна Гапон працягваў працаваць у асяроддзі піцерскіх рабочых і беднякоў, сярод якіх ён хутка набыў велізарную папулярнасць. Яму нярэдка здаралася бараніць беднага чалавека ад розных несправядлівасцей, чым ён выклікаў да сябе непрыхільнасць і варожасць з боку ўлады. Сутыкаючыся з супраціўленнем урадоўцаў, Гапон казаў: «Да цара дайду, а свайго дамагуся»^[9].

Антоній Вадкоўскі  (польск.).

У 1902 годзе Гапон склаў новы праект сістэмы дабрачынных устаноў. Праект прадугледжваў стварэнне працоўных калоній для рэабілітацыі беспрацоўных галётнікаў, узорам для якіх паслужыла Кранштацкі Дом працавітасці^[10]. На гэту тэму Гапонам быў напісаны даклад для падачы імператрыцы Аляксандры Фёдараўне. Даклад быў ухвалены кіраўніком горада Мікалаем Клейгельсам, аднак не атрымаў далейшага ходу^[3].

Летам 1902 года з-за канфлікту з апякунскім саветам Гапон быў адхілены ад пасады настаяцеля прытулку Сіняга Крыжа. Падчас канфлікту Гапон настроіў сваю шматлікую паству супраць апякунскага савета. Паводле сведчання калегі Гапона святара Міхала (Папова), ужо тады Гапон славіўся ўменнем кіраваць натоўпам. У адрас апекуноў сталі паступаць пагрозы, а на вуліцы ў іх сталі кідаць камяні^[11]. Сыходзячы з прытулку, Гапон забраў з сабой выхаванку Аляксандру Уздалёву, якую пазней зрабіў сваёй грамадзянскай жонкай (па канонах праваслаўнай царквы заўдавелы святар не мае права на паўторны шлюб). У тым жа годзе ён быў адлічаны з 3-га курса акадэміі, прытым прычынай выключэння была няздача Гапонам пераходных экзаменаў^[5]. Старшыня апякунскага савета Мікалай Анічкаў  (руск.) напісаў на Гапона данос у Ахоўнае аддзяленне, і Гапон быў выкліканы туды на допыт^[3]. Гэта падзея паслужыла нагодай для яго знаёмства з Дэпартаментам паліцыі  (руск.).

Восенню 1902 года Гапон быў адноўлены ў духоўнай акадэміі па пратэкцыі мітрапаліта Антонія (Вадкоўскага), які аказваў яму заступніцтва. Ёсць звесткі, што ў аднаўленні Гапона ў акадэміі згуляў сваю ролю Дэпартамент паліцыі^[12]. У 1903 годзе Гапон паспяхова скончыў акадэмію, напісаўшы дыпломную працу на тэму «Сучаснае становішча прыходу ў праваслаўных цэрквах, грэчаскай і рускай», і атрымаў пасаду святара пры турэмнай царкве святога Міхаіла Чарнігаўскага Гарадской перасыльнай турмы^[5].

Адносіны з Дэпартаментам паліцыі

Падрабязней гл. таксама: Зубатаўшчына

Сяргей Зубатаў  (руск.).

Восенню 1902 года Гапон быў пазнаёмлены з начальнікам Асаблівага аддзела Дэпартамента паліцыі Сяргеем Зубатавым^[3]. Зубатаў займаўся стварэннем падкантрольных паліцыі працоўных саюаў, і Гапону было прапанавана ўзяць удзел у гэтай працы. Мэта Зубатава складалася ў тым, каб стварэннем легальных працоўных арганізацый паралізаваць уплыў, які здзяйсняла на працоўных рэвалюцыйная прапаганда. Зубатаву атрымалася стварыць паспяхова дзейныя арганізацыі ў Маскве, Мінску і Адэсе, а ў 1902 годзе ён паспрабаваў перанесці свой досвед у Пецярбург, дзе было заснавана Таварыства ўзаемнай дапамогі працоўных механічнай вытворчасці^[13]. Гапон быў прыцягнуты да справы арганізацыі як папулярны ў працоўным асяроддзі святар^[14]. Паводле некаторых дадзеных, Гапон карыстаўся заступніцтвам пецярбургскага кіраўніка горада Мікалая Клейгельса, у якога быў на добрым рахунку і лічыўся сваім чалавекам^[13]. Па ініцыятыве кіраўніка горада Гапону было даручана вывучыць пагляды Зубатава на працоўнае пытанне і пастаноўку справы ў зубатаўскіх арганізацыях^[15]. Зімой 1902—1903 гадоў Гапон наведваў сходы зубатаўскага таварыства, гутарыў з Зубатавым і яго вучнем І. С. Сакаловым, а потым здзейсніў падарожжа ў Маскву, дзе азнаёміўся з дзейнасцю маскоўскай зубатаўскай арганізацыі. Паводле вынікаў гэтага падарожжа Гапон напісаў даклад, копіі якога былі пададзены кіраўніку горада Клейгельсу, мітрапаліту Антонію і самому Зубатаву. У дакладзе Гапон паддаваў крытыцы існыя зубатаўскія арганізацыі і прапанаваў заснаваць новае працоўнае таварыства на ўзор незалежных англійскіх прафсаюзаў^[3]. Галоўная ідэя Гапона складалася ў тым, што зубатаўскія таварыствы занадта цесна звязаныя з паліцыяй, што кампраметуе іх у вачах працоўных і паралізуе працоўную самадзейнасць^[16]. Паводле слоў Гапона, тэзы яго даклада былі ўхвалены мітрапалітам і кіраўніком горада, але не знайшлі водгуку ў Зубатава. З пункту гледжання Зубатава, пагляды Гапона на працоўнае пытанне з’яўляліся «небяспечнай ерассю»^[15]. Гапон і Зубатаў горача спрачаліся па гэтым пытанні, але не прыходзілі да адзінай думкі^[13].

Аляксей Лапухін  (руск.).

Яўстрацій Меднікаў  (руск.).

У жніўні 1903 года Зубатаў з-за асабістай сваркі з міністрам унутраных спраў Вячаславам Плевэ быў адпраўлены ў адстаўку і высланы з Пецярбурга. Гапон быў адным з нешматлікіх людзей, якія прыехалі на вакзал развітацца з Зубатавым^[15]. Паводле слоў Гапона, Зубатаў са слязьмі на вачах прасіў яго не кідаць працоўную арганізацыю^[13]. Пасля ад’езду Зубатава пецярбургская арганізацыя засталася ў падвешаным стане, і Гапон апынуўся яго натуральным наступнікам. У гэты час пецярбургскае працоўнае таварыства было вельмі малалікім і вяло жаласнае існаванне^[13]. Восенню таго ж года Гапон узяўся за ўзнаўленне арганізацыі ў адпаведнасці са сваімі ідэямі. З гэтай мэтай ім быў напісаны новы статут таварыства, што рэзка абмяжоўваў ўмяшанне паліцыі ў яго ўнутраныя справы. Згодна з новым статутам, увесь кантроль над дзейнасцю арганізацыі ўжыццяўляўся яе прадстаўніком, роля якога адводзілася самому Гапону^[17]. Гэта рабіла яго адзіным пасярэднікам паміж працоўным таварыствам і адміністрацыяй. У дакладзе на імя дырэктара Дэпартамента паліцыі Аляксея Лапухіна Гапон пісаў, што не справа паліцыі — займацца стварэннем працоўных арганізацый, «калі ў яе і сваёй справы па завязку», і паказваў на няўдалыя досведы такога роду ў Маскве, Адэсе і Санкт-Пецярбургу. Далей Гапон паказваў, што «ў таварыстве існуе воблака прадузятасцей супраць паліцыі», і таму паліцыя павінна «як бы адысці ўбок і саступіць месца грамадскай самадзейнасці»^[16]. Закладам поспеху новай арганізацыі Гапон лічыў прынцып працоўнай самадзейнасці, калі справа вядзецца не чынамі паліцыі, а кружком працоўных, якія прасякнуліся ўсведамленнем уласных інтарэсаў^[16]. Даклад Гапона быў спачувальна сустрэты ў міністэрстве ўнутраных спраў, і 15 лютага 1904 года новы статут таварыства быў зацверджаны намеснікам міністра Пятром Дурнаво^[18].

Ствараючы новае таварыства, Гапон не парываў адносін з адстаўленым Зубатавым і некаторы час падтрымваў з ім ліставанне. У канцы 1903 года ў лісце да Зубатава Гапон паведамляў, што працоўныя помняць яго, як свайго настаўніка, і расказваў пра поспехі новай арганізацыі. У той жа час Гапон падкрэсліваў, што новае таварыства ўладкавана на новых пачатках^[15]:

Не хаваем, што ідэя адмысловага працоўнага руху — Ваша ідэя, але падкрэсліваем, што зараз сувязь з паліцыяй парвана (так яно насамрэч і ёсць), што наша справа правая, адкрытая, што паліцыя толькі можа кантраляваць нас, але не трымаць на прывязі.

— С. В. Зубатов. Зубатовщина // Былое. — СПб.: 1917. — № 4. — С. 170.

Сам Зубатаў, як бачна з яго ўспамінаў, ставіўся да навін Гапона скептычна, але паўплываць на становішча спраў ужо не мог. На думку Зубатава, далейшы лёс арганізацыі быў наканаваны лжывай пастаноўкай справы, якую надалі яму Гапон і яго апекуны. «Здаўшы працоўную справу на рукі Гапону і зрабіўшы яго тым самым адказнай асобай, мясцовая ўлада лічыла, што ёю ўсё меры прыняты, што справа працоўных не яе справа і… спачыла на лаўрах. Гапон жа, аддаліўшы ад працоўных уладу ў інтарэсах асабістай ганарыстасці, пазбавіўся апоры пры нападах на яго працоўных з боку прадпрымальнікаў… Кепская пастаноўка дзела, натуральна, прывяла да такіх жа вынікаў». «Такім чынам, не быўшы маім шчырым прыхільнікам, Гапон не мог быць маім натуральным прадаўжальнікам», — складаў Зубатаў^[15].

Біяграфія ў 1903—1905 гадах

На чале «Сходу рускіх фабрычна-завадскіх працоўных»

Г. А. Гапон і І. А. Фулон  (руск.) на адкрыцці Каломенскага аддзела «Сходу Рускіх фабрычна-завадскіх працоўных г. Санкт-Пецярбурга». Восень 1904 года.

У жніўні 1903 года, пасля адстаўкі Зубатава, Гапон прыняўся за ўзнаўленне зубатаўскай арганізацыі на новых пачатках. Сабраўшы групу ініцыятыўных працоўных, Гапон прапанаваў ім «кінуць форму маскоўскай арганізацыі, вызваліцца ад апекі адміністрацыйных нянек і стварыць матэрыяльную незалежнасць»^[13]. Прапанова была падтрымана працоўнымі, і 30 жніўня 1903 года на Выбаргскаму боку  (руск.) на грошы працоўных^[19] была адкрыта першая чайная-клуб, якая стала цэнтрам новага таварыства^[18]. Устаўшы на чале арганізацыі, Гапон хутка выдаліў з яе стаўленікаў Зубатава і прызначыў на ўсе адказныя пасты сваіх людзей. У лютым 1904 года міністэрства ўнутраных спраў зацвердзіла напісаны Гапонам статут прафсаюзу, і неўзабаве ён быў урачыста адкрыты пад назвай «Сход рускіх фабрычна-завадскіх працоўных г. Санкт-Пецярбурга».

Трэба заўважыць, што з 8 студзеня 1904 года па 12 студзеня 1905 года святар Гапон Г. А. з’яўляўся настаяцелем царквы Св. Благавернага князя Міхаіла Чарнігаўскага пры Санкт-Пецярбургскай гарадской перасыльнай турме.

Апынуўшыся на чале працоўнага Сходу, Гапон разгарнуў актыўную дзейнасць. Фармальна Сход займаўся арганізацыяй узаемнай дапамогі і асветніцтвам, аднак Гапон надаў яму іншы кірунак. З ліку дакладных працоўных Гапон арганізаваў асаблівы кружок, які зваў «таемным камітэтам» і які збіраўся на яго кватэры^[3]. Найбліжэйшымі паплечнікамі Гапона па «таемным камітэце» былі працоўныя І. В. Васільеў і М. М. Варнашоў  (руск.). На сходах кружка чыталася нелегальная літаратура, вывучалася гісторыя рэвалюцыйнага руху і абмяркоўваліся планы будучага змагання працоўных за свае правы^[13]. Задума Гапона складалася ў тым, каб з’яднаць шырокія працоўныя масы і падняць іх на змаганне за свае чалавечыя правы, за свае эканамічныя і палітычныя інтарэсы^[20].

Першыя часы справа арганізацыі прасоўвалася туга, і да вясны 1904 года колькасць людзей у Сходзе не перавышала некалькіх сот чалавек^[3]. Імкнучыся пашырыць сваю арганізацыю, Гапон стаў шукаць сувязей з уплывовымі працоўнымі, якія маглі б прывесці ў Сход новых членаў. Восенню 1903 года яму атрымалася прыцягнуць да працы ў Сходзе ўплывовую групу працоўных з Васільеўскай выспы, вядомую пад назвай групы Карэліна. Вядучую ролю ў гэтай групе гулялі Аляксей  (руск.) і Вера Карэліна  (руск.). У большасці гэта былі людзі, якія прайшлі праз сацыял-дэмакратычныя кружкі, але мелі тактычныя разыходжанні з сацыял-дэмакратычнай партыяй  (руск.). Іх яднала нялюбасць да партыйнай інтэлігенцы^[17] і імкненне знайсці шляхі для адкрытай дзейнасці ў працоўных масах^[19].

Аляксей Карэлін.

Апроч Карэліных, у групу ўваходзілі Д. В. Кузін  (руск.), І. М. Харытонаў, Я. І. Іваноў, Г. З. Усанаў, В. А. Князеў, К. В. Бялоў і іншыя^[13]. Адразу прадстаўнікі групы адносіліся да гапонаўскага таварыства з бояззю, падазраючы ў ім чарговы прыклад «зубатаўшчыны» і «правакацыю». Аднак пасля шэрага сустрэч і перамоў з Гапонам яны пераканаліся, што «Гапон — сумленны чалавек», і пагадзіліся з ім супрацоўнічаць. Гапон адкрыў ім сваю задуму, якая складалася ў тым, каб паступова аб’яднаць працоўных усёй краіны. «Калі мы, — казаў ён, — уладкуем такія клубы, як у Пецярбургу, у Маскве, Харкаве, Кіеве, Растове-на-Доне, Іванаве, то пакрыем паступова такой сеткай усю Расію. Аб’яднаем працоўных усёй Расіі. Можа быць выбліск, усеагульны, эканамічны, а мы падамо вымогі палітычныя».

У лістападзе 1903 года А. Я. Карэлін паведамляў свайму знаёмаму І. І. Паўлаву:

— Гапон па сваёй унутранай прыродзе — не толькі не правакатар, але, мабыць, такі жарсны рэвалюцыянер, што, можа, яго палкасць у гэтым дачыненні трохі залішняя. Ён безумоўна захоплены ідэяй вызвалення працоўнага класа, але паколькі падпольную партыйную дзейнасць ён не знаходзіць дамэтнай, то ён лічыць няўхільна патрэбным адкрытую арганізацыю працоўных мас па вядомым плане і спадзяецца на паспяховасць свайго задання, калі асобныя групы свядомых працоўных будуць каля яго і дадуць яму сваю падтрымку. Такім чынам ён думае арганізаваць, ведучы справу магчыма асцярожней, працоўнае таварыства, у якое павінен увайсці магчыма большы лік членаў. Налічваючы ў таварыстве некалькі дзясяткаў, а, можа, і сотняў тысяч, можна арганізаваць такое пралетарскае войска, з якой урэшце ўраду і капіталістам давядзецца лічыцца ў сілу патрэбы… Вось план Гапона, і мы мяркуем, што план гэты мае будучыню.

— И. И. Павлов. Из воспоминаний о «Рабочем Союзе» и священнике Гапоне // Минувшие годы. — СПб.: 1908. — № 3. — С. 26—27.

Вера Карэліна.

На думку некаторых даследчыкаў, задума Гапона ўзыходзіла да ідэі усеагульнай мірнай стачкі, высунутай яго настаўнікам-талстоўцам І. М. Трэгубавым^[21].

У канцы 1903 года працоўныя з групы Карэліна ўступілі ў «Сход» і занялі ў ім кіроўныя пасты. Карэлін і яго найблізкія таварышы ўвайшлі таксама ў склад «таемнага камітэта», ці «штаба», і ўзялі ўдзел у выпрацаванні далейшай тактыкі арганізацыі. У сакавіку 1904 года Г. А. Гапонам і працоўнымі І. В. Васільевым, М. М. Варнашовым, Д. У. Кузіным і А. Я. Карэліным была прынята так званая «праграма пяці», што стала таемнай праграмай арганізацыі^[13]. Праграма, што змяшчала ў сабе як эканамічныя, так і палітычныя вымогі, пазней цалкам увайшла ў змест петыцыі, з якой працоўныя ішлі да цара 9 студзеня 1905 года^[22]. «Шырце гэтыя думкі, імкніцеся да заваявання гэтых вымогаў, але не кажыце, адкуль яны», — наказваў працоўным Гапон.

Уступ у «Сход» групы Карэліна прывёў да хуткага ўзросту колькасці ўдзельнікаў арганізацыі^[13]. Карэлінцы павялі сярод працоўных агітацыю за ўступ у «Сход», пераконваючы іх, што справа Гапона — справа чыстая і не мае нічога агульнага з паліцэйскай задумай Зубатава. «Кожны, паверыўшы ў Гапона і справу, увесь аддаваўся ёй і дзясяткамі даваў такіх членаў, якія самі па сабе ўяўлялі сілу, цалкам падрыхтаваную і апрацаваную для прапаганды і агітацыі», — успамінаў М. М. Варнашоў^[13]. З вясны 1904 года працоўныя сталі ўступаць у «Сход» масамі, і колькасць удзельнікаў «Схода» за кароткі час узрасла да некалькіх тысяч.

Група Карэліна зрабіла вырашальны ўплыў на далейшы кірунак дзейнасці «Сходу». Усярэдзіне кіраўніцтва «Сходу» карэлінцы ўтварылі свайго роду апазіцыю, якая змушала Гапона лічыцца з яе вымогамі. Паводле думкі І. І. Паўлава, апазіцыя гуляла ў «Сходзе» нават важнейшую ролю, чым сам Гапон: «Гапон быў патрэбен, як шырма, і рыза яго гэтаму спрыяла. Але калі б не было Гапона, той рух усё адно высунуў бы каго-небудзь іншага, у якога замест рызы знайшлося б што-небудзь іншае. У гэтым руху брала ўдзел сама працоўная маса, што высунула наперад, у выглядзе авангарда, асобную групу, якая прыняла, усмактала ў сябе Гапона, і, увесь час падштурхоўваючы яго ў пажаданым групе кірунку, прымусіла яго зрабіць тое, што ён павінен быў зрабіць»^[19].

Іван Харытонаў.

З мая 1904 года пачалося адкрыццё новых аддзелаў «Сходу» ў розных частках горада. Усяго да канца года было адкрыта 11 аддзелаў. Адкрыццё аддзелаў не было агадана статутам, але Гапон дасягаў свайго, дзеючы «нахабствам»: наймаў памяшканне і запрашаў на асвячэнне кіраўніка горада, пасля чаго паліцэйскія ўлады ўжо не ўмешваліся і выдавалі дазвол^[23]. Так атрымалася пашырыць дзейнасць «Сходу» па ўсім Пецярбургу.

Улетку 1904 года Гапон у парушэнне статута паспрабаваў пашырыць дзейнасць «Сходу» на іншыя гарады Расіі. З гэтай мэтай ён здзейсніў падарожжа ў Маскву, Кіеў, Харкаў і Палтаву. У Маскве і Кіеве Гапон наведваў мясцовыя зубатаўскія арганізацыі і пры працоўных крытыкаваў іх дзейнасць, ставячы ў прыклад поспехі сваёй працоўнай арганізацыі ў Пецярбургу. Пры гэтым ён пераконваў працоўных адмовіцца ад сувязей з адміністрацыяй і арганізавацца на пачатках самадзейнасці, абяцаючы сваё спрыянне пры правядзенні новага статута^[18]. Пра гэту дзейнасць Гапона стала вядома мясцовай адміністрацыі. Па дырэктыве маскоўскага генерал-губернатара Сяргея Аляксандравіча  (руск.) Гапон быў арыштаваны і высланы з Масквы, і на яго быў напісаны данос міністру ўнутраных спраў, які абвінавачваў яго ў нестатутнай дзейнасці^[12]. Аднак у гэты час міністр У. К. Плевэ быў забіты бомбай тэрарыста, і данос застаўся без наступстваў. Падобная гісторыя адбылася ў Кіеве, дзе генерал-губернатарам быў стары знаёмы Гапона М. В. Клейгельс. У Кіеве Гапон заявіў, што дзейнічае з дазволу дырэктара Дэпартамента паліцыі А. А. Лапухіна. Аднак начальнік мясцовага ахоўнага аддзялення А. І. Спірыдовіч быў супраць стварэння ў горадзе працоўных арганізацый і выехаў у Пецярбург, дзе паведаміў пра свае сумневы Лапухіну. Паводле слоў Спірыдовіча, Лапухін абураўся нахабствам і хлуснёй Гапона, які дзейнічаў без яго ведама. Гапону было забаронена выходзіць за рамкі Пецярбурга^[12].

Увосень 1904 гады па ініцыятыве ліберальнага «Саюзу вызвалення» у краіне пачалася кампанія земскіх петыцый  (руск.). У земскіх петыцыях і ў левым друку высоўваліся вымогі канстытуцыі і народнага прадстаўніцтва. У пачатку лістапада 1904 года Гапон па сваёй ініцыятыве ўсталяваў сувязь з прадстаўнікамі «Саюзу вызвалення» і запрасіў іх на пасяджэнне свайго «таемнага камітэта»^[20]. Па запрашэнні Гапона на сустрэчу прыбыткі К. Д. Кускова  (руск.), С. М. Пракаповіч  (руск.) і В. Я. Якаўлеў-Багучарскі  (руск.). Лібералы прапанавалі працоўным далучыцца да земскай кампаніі і звярнуцца да ўлад з такой жа петыцыяй, з якімі выступалі земскія дзеячы^[24]. Гапон, са свайго боку, азнаёміў іх са сваёй сакавіцкай «праграмай пяці»^[22].

Герасім Усанаў.

28 лістапада 1904 года прапанова выступіць з працоўнай петыцыяй было высунута Гапонам на сходзе старшыняў аддзелаў «Сходу». Прапанова была прынята большасцю галасоў, прытым рашэнне пра ўтрыманне і спосаб падачы петыцыі пакідалася на меркаванне Гапона^[13]. З гэтага моманту кіраўнікі «Сходу» павялі ў масах агітацыю за падачу петыцыі пра працоўныя патрэбы. Перад кіраўнікамі аддзелаў была пастаўлена заданне ўвязваць у сваіх выступах эканамічныя патрэбы працоўных з іх палітычным бяспраўем. Па дамоўленасці з «Саюзам вызвалення» ў аддзелах сталі шырыцца ліберальныя газеты «Наша жыццё» і «Нашы дні» («Сын бацькаўшчыны»). Газеты чыталіся на працоўных сходах, а кіраўнікі аддзелаў давалі ім адпаведнае тлумачэнне. «Газетная тактыка» прывяла да рэзкай палітызацыі «Сходу», што выявілася ў хуткім узросце колькасці яго ўдзельнікаў^[19]. У снежні 1904 года ён налічваў ужо 9000 членаў, а ў пачатку студзеня 1905 года ўзрос да 20000^[19].

У снежні 1904 года пытанне пра падачу петыцыі прывяло да расколу ў кіраўніцтве «Сходу». Штабная апазіцыя (А. Я. Карэлін, В. М. Карэліна) настойвалі на неадкладнай падачы петыцыі, тады як Гапон і яго прыхільнікі лічылі яе заўчаснай. Гапон меркаваў, што падача петыцыі, не падмацаваная паўстаннем масы, прывядзе толькі да арышту кіраўніцтва «Сходу» і зачынення яго аддзелаў^[23]. Таму ён лічыў патрэбным як след падрыхтаваць працоўную масу да выступлення^[20]. У гэты час у Гапона склаўся план стварыць па ўсёй Расіі сетка спажывецкіх кааператываў  (руск.), з дапамогай якіх ён вылічваў сарганізаваць працоўных іншых гарадоў, а таксама сялян. Ён нават склаў на гэты конт дамову з купцом А. Е. Міхайлавым, які абавязаўся падаць пазыковы капітал. Аднак апазіцыя меркавала, што менавіта зараз наступіў той самы момант, калі працоўныя павінны выступіць са сваімі вымогамі, і што іншага выпадку можа не быць. Бачачы, што Гапон адкладае петыцыю на нявызначаную будучыню, апазіцыя стала рыхтаваць глебу для скідання яго з пастамента працоўнага правадыра^[19]. Адносіны бакоў абвастрыліся. У гэты самы час адбыўся інцыдэнт са звальненнем чатырох працоўных з Пуцілаўскага завода, які надаў падзеям новы зварот.

На чале студзеньскага працоўнага страйку 1905 года

Іван Фулон.

Напачатку снежня 1904 года з Пуцілаўскага завода  (руск.) паводле рашэння майстра Цяцяўкіна былі звольнены чацвёра працоўных — членаў «Сходу»: Сяргунін, Субоцін, Уколаў і Фёдараў. Паводле сцвярджэння адміністрацыі, яны былі звольнены на законнай падставе. Аднак у асяроддзі працоўных пашырылася чутка, што яны звольнены за прыналежнасць да гапонаўскага «Схода». Па інфармацыі І. І. Паўлава, кіраўнікі Пуцілаўскага завода былі занепакоены імклівым узростам Нарвскага аддзела «Сходу», які пагражаў увабраць у сябе ўсіх працоўных завода^[19]. Інцыдэнт са звальненнем працоўных разглядаўся ў Нарвскім аддзеле, і там было вырашана, што яны звольнены незаконна, пра што было сказана Гапону^[18]. Вярнуўшыся з Нарвскага аддзела, Гапон заявіў сваім супрацоўнікам, што бачыць у звальненні выклік, кінуты «Сходу» з боку капіталістаў. Гапон сказаў, што «Сход» павінен уступіцца за сваіх членаў і што ў адваротным выпадку ён нічога не каштуе і ён сам з яго выйдзе^[23].

27 снежня адбылося пасяджэнне кіраўнікоў аддзелаў «Сходу» на Васільеўскай выспе, на якім абмяркоўвалася пытанне пра пуцілаўскі інцыдэнт. Паводле вынікаў пасяджэння было прынята рашэнне паслаць тры дэпутацыі: адну — да дырэктара завода С. І. Смірнова, іншую — да фабрычнага інспектара С. П. Чыжова і трэцюю — да кіраўніка горада І. А. Фулона. У прынятай рэзалюцыі ад заводчыкаў патрабавалі аднавіць на сваіх месцах звольненых працоўных і звольніць майстра Цяцяўкіна. У выпадку адмовы ў выкананні вымогаў працоўныя заяўлялі, што не ручаюцца за захаванне ў горадзе парадку. Пасля прыняцця рэзалюцыі ў вузейшым коле кіраўнікоў «Сходу» было паднята пытанне пра петыцыю. Гапон і на гэтым пасяджэнні быў супраць петыцыі, пераконваючы працоўных весці толькі стачку. «Я чалавек практычны і думаю, як бы не выйшла з гэтага горш, — казаў Гапон. — Я глыбока перакананы, што стачку мы выйграем, а петыцыя — недарэчнасць цяпер». Апазіцыя ж лічыла, што менавіта цяпер наступіў самы зручны момант.

Паводле ўспамінаў А. я. Карэліна, вынік справы вырашыў яго выступ: «Выйшла так, што пры галасаванні падзяліліся амаль пароўну і вырашальным павінен быў быць голас Гапона: як ён скажа, так і будзе. Моцна верылі ў яго. Тады я і сказаў: „Таварышы! Нас завуць зубатаўцамі. Але зубатаўцы апраўдалі сябе тым рухам, што быў ад іх у Адэсе, а мы апраўдаем сябе падачай петыцыі“. Мае словы і былі як быццам бы апошняй кропляй. Гапон сказаў: „Хочаце сарваць стачку, ну, зрывайце!“ — і галасаваў за выступленне. Гэта і вырашыла справу, бо большасць галасавала за Гапонам».

Уладзімір Какоўцаў.

Паводле вынікаў галасавання было прынята рашэнне: у выпадку невыканання вымогаў працоўных абвясціць страйк на Пуцілаўскім заводзе і падаць адміністрацыі шырэйшыя эканамічныя вымогі; калі і тады вымогі не будуць выкананы, пашырыць страйк яшчэ на некалькі заводаў і падаць яшчэ шырэйшыя вымогі; калі ж і гэтым разам заводчыкі не саступяць, звярнуць страйк ва ўсеагульны і выкарыстаць яго для падачы петыцыі^[13][19].

28 снежня дэпутацыі ад працоўных з’явіліся да дырэктара Смірнова і фабрычнага інспектара Чыжова, і тыя адмовілі ім ва ўсіх вымогах. Пры гэтым дырэктар Смірноў скончыў сваю прамову вінавачаннямі ў адрас Гапона, сказаўшы, што ён і ёсць галоўны вораг працоўных^[19]. Кіраўнік горада Фулон, наадварот, прыняў дэпутацыю ветліва і абяцаў зрабіць спрыянне. У наступныя дні Гапон вёў аднаасобныя перамовы са Смірновым і Чыжовым, пераконваючы іх пайсці на саступкі, аднак тыя засталіся непахіснымі. Паводле сцвярджэння інспектара Чыжова, падчас гутаркі Гапон прапанаваў яму перайсці на бок «Сходы», пагражаючы ў адваротным выпадку пусціць супраць яго ўсе сродкі: суд, друк і раздражненне 6000 працоўных. Калі ж Чыжоў спытаў, ці азначае «раздражненне 6000 працоўных», што яго могуць забіць, Гапон адказаў, што так^[25]. Аднак Чыжоў не паддаўся на пагрозу. Пасля Чыжоў пісаў: «Атрымаўшы адпор ад дырэктара С. І. Смірнова, святар Гапон убачыў сябе ў становішчы чалавека, якому ўжо нельга спыняцца на паўдарозе: ускалыхнутая частка працоўных не прабачыла б яму чаканняў, якія не спраўдзіліся, і ён пусціў у ход усё, каб падтрымаць свой аўтарытэт»^[25].

Нягледзячы на адмову адміністрацыі і фабрычнай інспекцыі, Гапон да апошняга моманту спадзяваўся на мірнае ўрэгуляванне канфлікту. Напярэдадні Новага года ў гутарцы з І. І. Паўлавым Гапон выказаў упэўненасць, што ўрад, апавешчаны пра вымогі працоўных, зробіць ціск на адміністрацыю завода. «Мне здаецца, што наверсе паспеюць зразумець сапраўднае становішча справы і не дадуць завярнуцца падзеям — пойдуць на саступкі, то бок зробяць пуцілаўскай адміністрацыі выкліканне, і яна задаволіць нашы пакуль мізэрныя вымогі», — казаў Гапон^[19].

Пётр Святаполк-Мірскі.

Гапон ускладаў свае надзеі на Фулона, які вёў перамовы пра аднаўленне працоўных з С. Ю. Вітэ^[3]. Аднак насуперак чаканням Гапона, вымогі так і не былі здаволены. 2 студзеня на сходзе ў Нарвскім аддзеле было прынята рашэнне пра пачатак страйку, і 3 студзеня Пуцілаўскі завод устаў. Адначасова гапонаўскія працоўныя пачалі друкаваць і шырыць па заводах Пецярбурга спісы шырокіх эканамічных вымогаў да адміністрацыі^[26].

3 студзеня ў міністра фінансаў У. М. Какоўцава адбылася нарада заводчыкаў і фабрыкантаў, на якой абмяркоўваліся меры па спыненні працоўнага страйку. Паводле вынікаў гэтай нарады Какоўцаў напісаў даклад на імя імператара, які быў пададзены яму 5 студзеня. У дакладзе Какоўцаў сцвярджаў, што вымогі працоўных незаконныя і невыканальныя для прамыслоўцаў, а выкананне некаторых з іх магло б вырабіць цяжкую шкоду расійскай прамысловасці. У прыватнасці, усталяванне 8-гадзіннага працоўнага дня на Пуцілаўскім заводзе, што выконваў адказны заказ для Маньчжурскай арміі, магло б прывесці да непапраўных наступстваў на ваенным фронце і таму зусім недазволена. Какоўцаў таксама звяртаў увагу цара на тое, што страйкам кіруе дапушчаны ўладамі «Сход» на чале са святаром Гапонам і паведамляў, што звярнуўся па гэтай нагодзе ў Дэпартамент паліцыі. Цар азнаёміўся з дакладам^[27].

4 студзеня Гапон на чале дэпутацыі з’явіўся да дырэктара Пуцілаўскага завода Смірнова і зачытаў яму спіс эканамічных вымогаў. З нагоды кожнага пункта вымогаў Гапон даваў тлумачэнні і пярэчыў на заўвагі, што рабіліся дырэктарам, прытым неаднаразова звяртаўся да суправаджалых яго працоўных са словамі: «Ці не так, таварышы?»^[26]. Смірноў у чарговы раз адмовіў у задавальненні вымогаў, паказаўшы падставы, чаму яны невыканальныя. На наступны дзень страйк быў пашыраны на іншыя заводы Пецярбурга, і ім былі таксама паданы шырокія эканамічныя вымогі. 5 студзеня Гапон хадзіў з дэпутацыяй у кіраванне акцыянераў Пуцілаўскага завода і пераканаўся, што вымогі працоўных не будуць задаволены^[18]. 6 студзеня ён адправіўся да міністра ўнутраных спраў П. Д. Святаполк-Мірскага, але той адмовіўся яго прыняць^[18]. Пасля таго, як стала ясна, што ўсе эканамічныя сродкі змагання вычарпаны, Гапон вырашыў перайсці на шлях палітыкі і звярнуцца непасрэдна да цара. У сваіх успамінах Гапон пісаў: «Усведамляючы, што са свайго боку я зрабіў усё, каб захаваць мір, я вырашыў, што іншага выніку не было, як усеагульны страйк, а бо страйк гэты, без сумневу, выкліча зачыненне майго саюзу, то я і паспяшаўся са складаннем петыцыі і апошнімі гатаваннямі»^[3].

Шэсце да цара і «Крывавая нядзеля»

Падрабязней гл. таксама: Крывавая нядзеля

6 студзеня Гапон прыехаў у Нарвскі аддзел «Сходу» і прамовіў запальную прамову, у якой заклікаў працоўных звярнуцца са сваімі патрэбамі непасрэдна да цара. Сутнасць прамовы складалася ў тым, што на працоўнага не зважаюць, не лічаць яго за чалавека, праўды нідзе нельга дамагчыся, усе законы патаптаны, і працоўныя павінны паставіць сябе у такое становішча, каб з імі лічыліся, як з людзьмі^[18]. Пры гэтым Гапон заклікаў усіх працоўных, з жонкамі і дзецьмі, ісці 9 студзеня ў 2 гадзіны дня да Зімовага палаца.

У той жа дзень Гапон на падставе прапанаваных яму накідаў склаў тэкст петыцыі на імя цара. У грунт петыцыі была пакладзена сакавіцкая «праграма пяці», да якой Гапон дадаў вялізную прадмову і кароткую выснову^[22]. Прадмова, напісаная ў стылі царкоўнага красамоўства, утрымлівала зварот да цара, апісанне бядотнага становішча і бяспраўя працоўных і вымогу неадкладнага склікання Устаноўчага сходу. «Не адмоў у дапамозе Твайму народу, выведзі яго з магілы бяспраўя, галечы і невуцтва, дай яму магчымасць самому чыніць свой лёс, скінь з яго невыносны прыгнёт урадоўцаў. Разбуры сцяну паміж Табой і тваім народам, і хай ён кіруе краінай разам з Табой», — пісаў цару Гапон^[28]. У кароткай выснове Гапон ад імя працоўных выяўляў гатовасць памерці ля сцен царскага палаца, калі просьба не будзе выканана:

Вось, Гасудар, нашы галоўныя патрэбы, з якімі мы прыйшлі да Цябе! Загадай і пакляніся выканаць іх, і Ты зробіш Расію шчаслівай і слаўнай, а імя сваё захаваеш у сэрцах нашых і нашых нашчадкаў на вечныя часы. А не загадаеш, не адгукнешся на наша маленне, — мы памром тут, на гэтым пляцы, прад Тваім палацам. Нам няма куды больш ісці і няма чаго! У нас толькі два шляхі: — ці да волі і шчасця, ці ў магілу. Пакажы, Гасудар, любы з іх, мы пойдзем па ім беспярэчна, хоць бы гэта і быў шлях да смерці. Хай наша жыццё будзе ахвярай для змучанай Расіі! Нам не шкада гэтай ахвяры, мы ахвотна прыносім яе!''

— Г. А. Гапон. Петиция рабочих Санкт-Петербурга для подачи царю Николаю II // Красная летопись. — Л.: 1925. — № 2. — С. 1.

Ідэя шэсця да палаца «ўсей грамадай» паўстала 6 студзеня і прыналежала самому Гапону^[22]. Сутнасць ідэі была простай: петыцыю, пададзеную дэпутацыяй ад працоўных, можна пакласці пад сукно, але петыцыю, прынесеную дзясяткамі тысяч працоўных, нельга пакласці пад сукно^[9][13]. Цар так ці інакш павінен будзе адказаць на гэту просьбу, і з гэтага адказу стане ясна, з кім ён — з народам ці супраць народа^[13].

6, 7 і 8 студзеня тэкст петыцыі чытаўся ва ўсіх аддзелах «Сходу», і пад ім збіраліся тысячы подпісаў. Паводле падліку гісторыка В. Я. Багучарскага, толькі 6 студзеня пад петыцыяй былі сабраны не менш 7 тысяч подпісаў^[29]. Паводле падліку журналіста Н. Сімбірскага, усяго былі сабраны не менш 40 тысяч подпісаў^[9], а паводле ацэнкі самога Гапона, подпісаў было больш 100 тысяч^[3].

Гапон раз’язджаў па аддзелах «Сходу», зачытваў петыцыю і даваў ёй тлумачэнне. Казаў Гапон проста і шчыра і лёгка авалодваў аўдыторыяй. Сакрэт прамоўніцкага талента Гапона складаўся ў тым, што ён гаварыў з працоўнымі на адной мове і выяўляў іх уласныя пачуцці і жаданні^[30]. Пасля кожнага пункта петыцыі Гапон даваў яму кароткае тлумачэнне і звяртаўся да натоўпу з пытаннем: «Ці трэба вам гэта, таварышы?» — «Трэба, трэба!» — адзіным уздыхам адказваў натоўп. Пад канец прамовы Гапон патрабаваў ад працоўных паклясціся, што яны з’явяцца ў нядзелю на плошчу і не адступяцца ад сваіх вымогаў, нават калі ім будзе пагражаць смерць.

Паводле сведчанняў сведак, натоўп, наэлектрызаваны Гапонам, знаходзіўся ў стане рэлігійнай экзальтацыі^[31]. Людзі плакалі, тупалі нагамі, стукалі крэсламі, біліся кулакамі ў сцены і кляліся, як адзін, з’явіцца на плошчу і памерці за праўду і волю^[20]. У «Сходзе» панавала атмасфера містычнага экстазу. Людзі складалі пальцы крыжыкамі, паказваючы, што гэтыя вымогі для іх святыя і іх клятва раўназначная прысязе на крыжы^[20]. Сведка падзей Л. Я. Гурэвіч  (руск.) пісала: «Можа, ніколі і нідзе яшчэ рэвалюцыйны ўздым велізарных народных мас — гатовасць памерці за волю і абнаўленне жыцця — не злучаўся з такім урачыстым, можна сказаць, народна-рэлігійным настроем»^[20]. Папулярнасць самага Гапона ў гэтыя дні дасягнула небывалых памераў. Многія бачылі ў ім прарока, пасланага Богам для вызвалення працоўнага народа. Кабеты падносілі да яго для дабраславення сваіх дзяцей. Людзі бачылі, з якой лёгкасцю спыняліся велізарныя фабрыкі і заводы, і прыпісвалі гэта «сіле» Гапона. Пракурор Пецярбургскай судовай палаты пісаў у запісцы на імя міністра юстыцыі:

Названы святар набыў надзвычайнае значэнне ў вачах народа. Большасць лічыць яго прарокам, які з’явіўся ад Бога для абароны працоўнага люду. Да гэтага ўжо дадаюцца легенды пра яго непаражальнасць, няўлоўнасць і да т.п. Кабеты гавораць пра яго са слязьмі на вачах. Абапіраючыся на рэлігійнасць велізарнай большасці працоўных, Гапон захапіў усю масу фабрычных і рамеснікаў, так што ў наш час у руху бярэ ўдзел каля 200 000 чалавек. Скарыстаўшы менавіта гэты бок маральнай сілы рускага прастачыны, Гапон, па выразе адной асобы, «даў аплявуху» рэвалюцыянерам, якія страцілі любое значэнне ў гэтых хваляваннях, выдаўшы ўсяго 3 пракламацыі ў нязначнай колькасці. На загад а. Гапона працоўныя гоняць ад сябе агітатараў і знішчаюць лісткі, слепа ідуць за сваім духоўным бацькам. Пры такім кірунку складу думак натоўпу ён, без сумневу, цвёрды і пераканана верыць у правасць свайго жадання падаць чалабітную цару і мець ад яго адказ, лічачы, што калі пераследуюць студэнтаў за іх прапаганду і дэманстрацыі, той напад на натоўп, што ідзе да цара з крыжам і святаром, будзе выяўным довадам немагчымасці для падданых цара прасіць яго пра свае патрэбы.

— Записки прокурора Петербургской судебной палаты министру юстиции 4—9 января 1905 г. // Красный архив. — Л.: 1935. — № 1. — С. 48.

Георгій Гапон з групай працоўных напярэдадні
9-га студзеня 1905 г. Сядзяць: Іназемцаў, Гапон, Філіпаў. Стаяць: Янаў і Клімаў.

6 студзеня Гапон абвясціў пра пачатак усеагульнага страйку, і да 7 чысла ўсе заводы і фабрыкі Пецярбурга застрайкавалі. Гапонаўскія працоўныя праходзілі па прадпрыемствах і лёгка здымалі людзей з працы. Апошнім спыніўся Імператарскі парцалянавы завод  (руск.). Дэлегат ад завода паведаміў Гапону, што іх працоўныя не жадаюць страйкаваць. «Скажы працоўным парцалянавага завода, — адказаў Гапон, — калі яны заўтра пад паўдня ўсе не кінуць працу, я дашлю туды тысячу чалавек, якія прымусяць іх зрабіць гэта». На іншы дзень казённы завод устаў, як адзін чалавек^[9].

Каб забяспечыць мірны характар руху, Гапон уступіў у перамовы з прадстаўнікамі рэвалюцыйных партый. 6 і 7 студзеня ён сустракаўся з сацыял-дэмакратамі і эсэрамі і прасіў іх не ўносіць разлад у народны рух. «Пойдзем пад адным сцягам, агульным і мірным, да нашай святой мэты», — казаў Гапон^[20]. 7 студзеня Гапон уладкаваў сустрэчу з прадстаўнікамі рэвалюцыйных партый за Неўскай заставай  (руск.). На сустрэчы ён пераконваў іх далучыцца да мірнага шэсця, не звяртацца да гвалту, не выкідваць чырвоных сцягоў і не крычаць «далоў самадзяржаўе». Паводле сведчанняў удзельнікаў сустрэчы, Гапон выяўляў упэўненасць у поспеху руху і меркаваў, што цар выйдзе да народа і прыме петыцыю. Гапон ахвотна развіваў свой план дзеянняў. У выпадку, калі цар прыме петыцыю, ён возьме з яго клятву неадкладна падпісаць указ пра ўсеагульную амністыю і пра скліканне ўсенароднага Земскага сабора. Пасля гэтага ён выйдзе да народа і махне белай хусткай, — і пачнецца ўсенароднае свята. Калі ж цар адмовіцца прыняць петыцыю і не падпіша ўказ, ён выйдзе да народа і махне чырвонай хусткай, — і пачнецца ўсенароднае паўстанне. У апошнім выпадку ўсім разбуральным сілам, да якіх Гапон прылічаў і рэвалюцыянераў, падавалася поўная свабода дзеянняў^[32]. «Тады выкідвайце чырвоныя сцягі і рабіце ўсё, што знойдзеце разумным», — казаў Гапон.

Такім чынам Гапону атрымалася прыцягнуць рэвалюцыянераў на свой бок, і яны цалкам падпарадкаваліся агульнаму руху^[32]. Пачынаючы з 6 студзеня, партыйным прамоўцам падаваўся свабодны доступ ва ўсе аддзелы «Сходу». Яны выступалі перад працоўнымі, заклікалі іх ісці да Зімовага палаца і зачытвалі гапонаўскую петыцыю. Бальшавік Д. Д. Гімер паражаўся арганізатарскай волі Гапона, які гэтак падпарадкаваў сабе партыйных працаўнікоў, што, выступаючы ў аддзелах, яны ва ўсім капіявалі Гапона і нават гаварылі з яго ўкраінскім акцэнтам^[33].

7 студзеня Гапон хадзіў на прыём да міністра юстыцыі М. В. Мураўёва  (руск.) і пераконваў яго зрабіць уплыў на цара і ўгаварыць яго прыняць петыцыю. «Упадзіце яму ў ногі, — казаў Гапон, — і маліце яго, дзеля яго самога, прыняць дэпутацыю, і тады ўдзячная Расія занясе ваша імя ў летапісы краіны»^[3]. Мураўёў, падумаўшы, адказаў, што ў яго ёсць свой абавязак, якому ён застанецца верны. На наступны дзень Мураўёў расказаў пра сваю сустрэчу з Гапонам іншым міністрам. Гапон, паводле слоў Мураўёва, — «перакананы да фанатызму сацыяліст; кажа, што яго абавязак — пакласці жывот за „сябру свая“, і кажа, што, уласна, працоўнае пытанне — дробязі, што яны толькі прычапіліся да гэтага, а галоўнае — [палітыка]»^[34]. Гэта думка была даведзена да імператара Мікалая II, які запісаў у сваім Дзённіку  (руск.) 8 студзеня: «З учорашняга дня ў Пецярбургу застрайкавалі ўсе заводы і фабрыкі… На чале працоўнага саюзу — нейкі святар-сацыяліст Гапон»^[35].

Гапон ля Нарвскай заставы. Карціна невядомага мастака.

Каб не даць уладам нагоды ўжыць сілу, Гапон вырашыў надаць руху максімальна мірны характар^[13]. Было вырашана, што народ пойдзе да цара абсалютна бяззбройным і не дапусціць ніякіх хваляванняў. Гэту думку Гапон настойліва ўнушаў працоўным у сваіх выступах. Паводле слоў сведкі, Гапон «грозна, падобна Саванароле, патрабаваў і замаўляў — і ўвесь народ голасна паўтараў услед за ім у сходах гэту клятву — не датыкацца да спіртных напояў, не мець пры сабе зброі, нават складаных нажоў, і не ўжываць грубай сілы пры сутыкненні з уладамі»^[36].

Прадбачачы, што цар не захоча выйсці да народа з боязі за сваё жыццё, Гапон запатрабаваў ад кіроўнага кружка працоўных паклясціся, што яны гарантуюць бяспеку цара цаной свайго ўласнага жыцця. «Калі што-небудзь здарыцца з царом, я першы скончу з сабой на вашых вачах, — казаў Гапон. — Вы ведаеце, што я ўмею трымаць слова, а ў гэтым я клянуся вам»^[9]. Па дырэктыве Гапона з усіх аддзелаў былі вылучаны асаблівыя дружыны, якія павінны былі забяспечыць ахову цара. Такіх было да 1000 чалавек, і яны павінны былі назіраць за парадкам падчас мірнага шэсця^[9].

Напярэдадні выступлення Гапон накіраваў ліста міністру ўнутраных спраў П. Д. Святаполк-Мірскаму^[37] і цару Мікалаю II з заклікам унікнуць кровапраліцця^[38]. У сваім лісце да цара Гапон пісаў:

Гасудар, баюся, што Твае міністры не сказалі Табе ўсёй праўды пра сапраўдны стан рэчаў у сталіцы. Ведай, што працоўныя і жыхары г. Пецярбурга, верачы ў Цябе, беззваротна вырашылі з’явіцца заўтра ў 2 гадзіны папаўдні да Зімовага палаца, каб прадставіць Табе свае патрэбы і патрэбы ўсяго рускага народа. Калі Ты, вагаючыся душой, не явішся народу і калі разальецца нявінная кроў, то падзярэцца тая маральная сувязь, якая дагэтуль яшчэ існуе паміж Табой і Тваім народам. Давер, які ён сілкуе да Цябе, назаўжды знікне. З’явіся ж заўтра з мужным сэрцам прад Тваім народам і прымі з адкрытай душой нашу пакорлівую петыцыю. Я, прадстаўнік працоўных, і мае мужныя таварышы цаной свайго ўласнага жыцця гарантуем недатыкальнасць Тваёй асобы.

— Г. А. Гапон. Письмо к царю Николаю II // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 13.

8 студзеня таварышам міністра ўнутраных спраў К. Н. Рыдзеўскім быў падпісаны ордар на арышт Гапона. Аднак арыштаваць яго не атрымалася, бо Гапон быў аточаны шчыльным натоўпам працоўных і для яго арышту запатрабавалася б прынесці ў ахвяру не менш 10 чалавек паліцыі^[39].

8 студзеня, выступаючы перад працоўнымі, Гапон ужо выказваў думку, што цар можа не выйсці да народа і выслаць супраць яго войскі. У такіх выпадках ён сканчаў сваю прамову словамі: «І тады ў нас больш няма цара!» — і ўвесь натоўп адказваў хорам: «Няма цара…»^[20]. Напярэдадні шэсця важакі руху ўжо не верылі, што цар прыме петыцыю. Паводле слоў А. Я. Карэліна, «ні ў Гапона, ні ў кіроўнай групы не было веры ў тое, што цар прыме працоўных і што нават іх пусцяць дайсці да плошчы. Усё добра ведалі, што працоўных расстраляюць».

Расстрэл працоўнага шэсця 9 студзеня 1905 года. Фатаграфія Карла Булы  (руск.).

А паводле словах М. М. Варнашёва, «усё ясна ўсведамлялі маральную адказнасць за будучыя ахвяры, бо ні ў каго не было сумневаў у хуткай крывавай расправе ўрада з народам»^[13]. Але спыніць рух ужо было немагчыма, бо ён прыняў стыхійны характар^[9]. Важакі вырашылі, што яны давядуць чысціню і сумленнасць сваіх намераў, калі, ідучы на чале сваіх аддзелаў, бяззбройныя, без гоману падзеляць агульны лёс^[13].

У адной з апошніх прамоў напярэдадні шэсці Гапон казаў: «Тут можа разліцца кроў. Помніце — гэта будзе святая кроў. Кроў мучанікаў ніколі не знікае — яна дае парасткі свабоды…»^[9]. Вечарам 8 студзеня Гапон і кіраўнікі «Сходу» паехалі ў фатаграфію і зняліся «на развітанне», пасля чаго раз’ехаліся па сваіх аддзелах^[18].

Раніцай 9 студзеня Гапон на чале Нарвскага аддзела «Сходу» рушыў у кірунку Зімовага палаца. З ім ішлі не менш 50 000 чалавек^[19]. Іншыя працоўныя ішлі ад сваіх аддзелаў, вылічваючы злучыцца на Палацавай плошчы. Перад выступам Гапон звярнуўся да натоўпу са словамі: «Калі цар не выканае нашу просьбу, значыць, у нас няма цара»^[18]. У апошні момант было вырашана надаць працэсіі характар хроснага ходу. З найбліжэйшай капліцы былі ўзяты чатыры харугвы, абразы і святарская епітрахіль, у якую апрануўся Гапон. Наперадзе шэсці неслі партрэты цара і вялікі белы сцяг з надпісам: «Салдаты! Не страляйце ў народ!» Калі натоўп наблізіўся да Нарвскай заставе, яго атакаваў атрад кавалерыі. Гапон закамандаваў: «Наперад, таварышы! Ці смерць, ці свабода!» — пасля чаго натоўп стуліў шэрагі і працягваў рух^[3].

«Наэлектрызаваныя агітацыяй, натоўпы працоўных, не паддаючыся ўплыву звычайных агульна-паліцэйскіх мер і нават атакам кавалерыі, зацята імкнуліся да Зімовага палаца», — гаварылася ва ўрадавым дакладзе. У гэты час па натоўпе былі здзейсненыя ружэйныя залпы, і першыя шэрагі паваліліся на зямлю. Залпамі былі забіты найбліжэйшыя паплечнікі Гапона — працоўны Іван Васільеў і целаахоўнік М. Філіпаў, якія ішлі каля яго. Сам Гапон атрымаў лёгкае раненне ў руку і быў павалены на зямлю агульным напорам натоўпу^[20]. Пасля апошняга залпа заднія шэрагі пусціліся наўцёкі, і шэсце было рассеяна. Гэты дзень увайшоў у гісторыю пад назвай «Крывавай нядзелі».

Біяграфія ў 1905—1906 гадах

Уцёкі за мяжу і дзейнасць у эміграцыі

Падрабязней гл. таксама: Жэнеўская канферэнцыя 1905 года

Пасля расстрэлу дэманстрацыі Гапона адвёў з плошчы эсэр П. М. Рутэнберг  (руск.). Па дарозе Гапона падстрыглі, пераапранулі ў свецкае адзенне, аддадзенае адным з працоўных, а потым прывялі на кватэру пісьменніка Максіма Горкага. Убачыўшы Гапона, Горкі абняў яго, заплакаў і сказаў, што зараз «трэба ісці да канца»^[40]. На кватэры Горкага Гапон напісаў ліст да працоўных, у якім заклікаў іх да ўзброенай барацьбы супраць самадзяржаўя^[41]. У сваім лісце Гапон пісаў: «Родныя таварышы-працоўныя! Такім чынам, у нас больш няма цара! Нявінная кроў лягла паміж ім і народам. Жыве ж пачатак народнай барацьбы за свабоду!»^[42]. Вечарам таго ж дня Гапон разам з Горкім прыйшоў на сход левай інтэлігенцыі ў Вольным эканамічным таварыстве  (руск.). Выступаючы перад сабранымі, Гапон заклікаў іх падтрымаць народнае паўстанне і дапамагчы працоўным здабыць зброю. Падчас выступу ён зачытваў дакументы, з якіх было зразумела, што ініцыятарамі расстрэлу шэсця былі дзядзькі цара — Уладзімір Аляксандравіч  (руск.) і Сяргей Аляксандравіч  (руск.)^[33]. Пасля выступлення Гапона адвялі і схавалі на кватэры літаратара Ф. Д. Бацюшкова  (руск.). Тут ён напісаў яшчэ некалькі лістоў да працоўных з заклікам да паўстання. У адным з лістоў Гапон пісаў:

Родныя, кроўю злітаваныя браты, таварышы-працоўныя! Мы мірна шлі 9-га да цара за праўдай. Мы папярэдзілі пра гэта яго апрычнікаў-міністраў, прасілі прыбраць войскі, не замінаць нам ісці да нашага цара. Самому цару я паслаў 8-га ліст у Царскае Сяло, прасіў яго выйсці да свайго народа са шляхетным сэрцам, з мужнай душой. Цаной уласнага жыцця мы гарантавалі яму недатыкальнасць яго асобы. І што ж? Нявінная кроў усё-такі разлілася. Звер-цар, яго службоўцы-казнакрады і рабаўнікі рускага народа свядома хацелі быць і зрабіліся забойцамі няўзброеных нашых братоў, жонак і дзяцей. Кулі царскіх салдатаў, якія забілі за Нарвскай заставай працоўных, якія неслі царскія партрэты, прастрэльвалі гэтыя партрэты і забілі нашу веру ў цара. Так адпомсцім жа, браты, праклятаму народам цару, усяму яго змяінаму царскаму вырадку, яго міністрам і ўсім рабаўнікам няшчаснай рускай зямлі! Смерць ім усім!

— Г. А. Гапон. Третье послание к рабочим // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 14—15.

У першыя дні пасля расстрэлу шэсця Гапон сур’ёзна разлічваў на масавае народнае паўстанне. У сваіх успамінах ён пісаў: «Я думаў, што паўстанне магчыма і, вядома, лічыў сваім абавязкам стаць на чале руху. Я арганізаваў і павёў народ на мірную дэманстрацыю, тым больш маім абавязкам было весці яго тым адзіным шляхам, які нам заставаўся»^[3]. Аднак, насуперак чаканням Гапона, масавага паўстання не адбылося, а ў горадзе прайшлі толькі асобныя хваляванні. Лідары гапонаўскага «Сходу» былі арыштаваны і пасаджаны ў турму, і ён страціў любую сувязь са сваімі працоўнымі^[3]. Па патрабаванні эсэраў Гапон вырашыў выехаць з Пецярбурга, а праз некалькі дзён было вырашана пераправіць яго за мяжу^[40]. Рутэнберг даў яму адрасы і паролі для пераходу праз мяжу і для яўкі за мяжой. Аднак па дарозе Гапон размінуўся з людзьмі, якія яго чакалі, і перайшоў мяжу самастойна. Прыбыўшы ў пагранічны раён, Гапон склаў угоду з мясцовымі кантрабандыстамі, і пад канец студзеня адзін, без дакументаў перайшоў руска-германскую мяжу блізу Таўрагена. Пры пераходзе граніцы ў Гапона страляў салдат-пагранічнік, але прамахнуўся^[3].

Георгій Пляханаў.

Напачатку лютага 1905 года Гапон прыбыў у Жэневу — галоўны цэнтр замежнай дзейнасці рускіх рэвалюцыянераў. Тым часам пра святара-рэвалюцыянера пісалі ўсе еўрапейскія газеты, і імя яго было ва ўсіх на слыху. У кароткі час Гапон прыдбаў за мяжой такую славу, якой у мінулым не было ў ніводнага рускага рэвалюцыянера^[43]. Не ведаючы замежных моў, Гапон зайшоў у Жэневе ў рускую бібліятэку і назваў сваё імя бібліятэкару. Бібліятэкар, які аказаўся сацыял-дэмакратам, неадкладна адвёў яго на кватэру Г. В. Пляханава. Пляханаў сустрэў Гапона з распасцёртымі абдымкамі і ўладкаваў яму ганараванне, на якое былі запрошаны галоўныя лідары сацыял-дэмакратычнай партыі — В. І. Засуліч, П. Б. Аксельрод  (руск.), Л. І. Аксельрод  (руск.), А. М. Патрэсаў  (руск.), Ф. І. Дан  (руск.) і іншыя^[43]. Тут, паводле слоў Гапона, яго «ўзялі ў палон» і некалькі дзён паддавалі апрацоўцы, спрабуючы звярнуць у прававернага сацыял-дэмакрата^[44]. У гутарцы Гапон выказаў сваю сімпатыю да сацыял-дэмакратычнай навукі, і на наступны дзень у газетах з’явілася паведамленне, што Гапон абвясціў сябе сацыял-дэмакратам^[9]. Па словах Л. Р. Дэйча, сацыял-дэмакраты, сапраўды, «не супраць былі мець яго ў сваіх шэрагах, але пры ўмове, што ён засвоіць марксісцкі светапогляд і не будзе прэтэндаваць на ролю большую той, на якую дадуць яму права яго веды і здольнасці»^[43]. Аднак Гапон не выявіў імкнення да тэарэтычных ведаў, і неўзабаве зблізіўся з эсэрамі, якіх лічыў «практычнымі» людзьмі.

Пераехаўшы да эсэраў, Гапон пасяліўся на кватэры Л. Э. Шышко  (руск.). Тут з ім пазнаёміліся галоўныя дзеячы партыі эсэраў — В. М. Чарноў, Б. В. Савінкаў, К. К. Брэшка-Брашкоўская, М. Р. Гоц  (руск.), Е. Ф. Азеф, М. С. Русанаў  (руск.) і іншыя. Эсэры атачылі Гапона шанаваннем, за ўсё хвалілі і пазнаёмілі з бачнымі французскімі палітыкамі — Ж. Жарэсам і Ж. Клемансо. Тым часам Гапон актыўна рыхтаваўся да новага рэвалюцыйнага выступлення, у якім меркаваў згуляць галоўную ролю. Рыхтуючыся ўстаць на чале паўстання, Гапон вучыўся яздзе конна, стральбе з пісталета і мастацтву вырабу бомб^[43]. Гаворка яго тым часам стракацела адборнай лаянкай у адрас царскіх улад і вялікай колькасцю словаў, вытворных ад слова «кроў»^[44]. У гутарках з эсэрамі Гапон гаварыў, што пакляўся адпомсціць за 9 студзеня і гатовы выкарыстаць для гэтага любыя сродкі^[45]. Каб падрыхтаваць народ да паўстання, Гапон пісаў рэвалюцыйныя заклікі, якія друкаваліся эсэрамі і нелегальна ўвозіліся на тэрыторыю Расіі. У сваіх закліках ён заклікаў да самых крайніх метадаў барацьбы з самадзяржаўем. Так, у «Закліку да ўсяго сялянскага люду»^[46] он писал:

Забойства Георгія Гапона

Асноўны артыкул: Забойства Георгія Гапона

28 сакавіка 1906 года Георгіq Гапон выехаў з Пецярбурга па Фінляндскай чыгунцы  (руск.) і не вярнуўся назад. Паводле звестак працоўных, ён адпраўляўся на дзелавую сустрэчу з прадстаўніком партыі эсэраў^[47]. З’язджаючы, Гапон не ўзяў з сабой ні рэчаў, ні зброі, і абяцаў да вечара вярнуцца. Працоўныя занепакоіліся, ці не здарылася з ім якой-небудзь бяды^[23]. У сярэдзіне красавіка ў газетах з’явіліся паведамленні, што Гапон забіты членам партыі эсэраў Пятром Рутэнбергам  (руск.)^[48]. Паведамлялася, што Гапон быў задушаны вяроўкай і яго труп вісіць на адной з пуставалых дач пад Пецярбургам. Паведамленні пацвердзіліся. 30 красавіка на дачы Звяржынскай у Азёрках было выяўлена цела забітага чалавека, па ўсіх азнаках падобнага на Гапона. Працоўныя гапонаўскіх арганізацый пацвердзілі, што забіты з’яўляецца Георгіем Гапонам^[49]. Выкрыццё паказала, што смерць наступіла ад задушвання. Паводле папярэдніх дадзеных, Гапон быў запрошаны на дачу добра знаёмым яму чалавекам, падпаў пад напад групы асоб, быў задушаны вяроўкай і падвешаны на ўбіты ў сцяну крук^[50]. У забойстве бралі ўдзел каля 3—4 чалавек. Чалавек, які наймаў дачу, быў апазнаны дворнікам па фатаграфіі. Ім апынуўся інжынер Пётр Рутэнберг. Г. А. Гапон быў пахаваны на Успенскіх (цяпер — Паўночных) могілках Санкт-Пецярбурга^[51].

Асоба Георгія Гапона

Выгляд

Георгій Гапон.

Паводле сведчанняў сучаснікаў, Гапон меў яркую, прыгожую і запамінальны выгляд. Людзі, якія бачылі яго адзін раз, беспамылкова пазнавалі яго праз шмат гадоў. Гапон меў паўднёвы тып твару, з асмуглай скурай, буйным носам, чорнымі, як смоль, валасамі, барадой «колеру крумкачынага крыла» і чорнымі вачамі^[6]. Паводле розных ацэнак, ён быў падобны на цыгана^[19], прадстаўніка горных рас, паўднёвага італьянца, яўрэя ці армяніна. У рызе святара, з доўгімі павойнымі валасамі і барадой ён здзяйсняў асабліва моцнае ўражанне. Некаторыя адзначалі, што ён падобны на Хрыста. Асаблівае ўражанне на сучаснікаў рабілі яго вочы. Гапон валодаў магнетычным паглядам, які было цяжка вытрымаць, мог гадзінамі, не адрываючыся, глядзець на суразмоўцу. Паводле сведчання А. Я. Карэліна, вочы Гапона «дакладна зазіралі ў душу, у самую глыбіню душы, будзілі сумленне чалавечае». Гапон ведаў сілу сваіх вачэй і пры патрэбе ёй карыстаўся. Узросту ён быў сярэдняга, меў стройны, хударлявы, амаль жаночы целасклад, слабое здароўе^[19], пры гэтым валодаў вялікай фізічнай сілай^[6]. Адрозніваўся надзвычайнай рухомасцю, ніколі не сядзеў на месцы, валодаў нярвовымі, імпэтнымі рухамі. «Актыўнасць і рухомасць у якім б там ні было кірунку складалі характэрную асаблівасць самой натуры Гапона», — успамінаў А. Філіпаў^[36].

Многія адзначалі вялікія асабістыя чары, таварыскасць, уменне завязваць адносіны і ўплываць на людзей. Гапон лёгка ўваходзіў у давер да незнаёмых людзей і знаходзіў з імі агульную мову. Не ведаючы ніводнай замежнай мовы, ён мог паразумецца з людзьмі любой нацыянальнасці. Ён таксама быў добрым акцёрам і ўмеў вырабляць на суразмоўцу эмацыйнае ўражанне. «На сустраканых з ім першым разам Гапон вырабляў, калі яму трэба было, самае лепшае ўражанне, а на кабет — чароўнае», — успамінаў І. І. Паўлаў^[19]. Паводле слоў Л. Р. Дэйча, з першага позірку ён рабіў уражанне жорсткага, сухога і падазронага чалавека. «Але сімпатычная ўсмешка, якая з’яўлялася ў гутарцы на яго твары, рэзка змяняла ўражанне: тады здавалася, што гутарыш з чалавекам цалкам шчырым». На працоўных яго чары дзеялі асабліва моцна. Сярод іх ён хутка заваяваў усеагульныя сімпатыі, асабліва сярод так званых «масавікоў», якія даверліва ставіліся да тых, у кому яны адчувалі аднаго са сваіх. Гапон падкупляў працоўных прастатой звароту, дэмакратызмам і гатовасцю дапамагчы кожнаму, хто меў патрэбу ў радзе ці ў грашах^[13]. Працоўныя яго вельмі любілі, а калі нехта з партыйных агітатараў спрабаваў выступіць супраць святара з асабістымі нападкамі, яго маглі прыстойна пабіць^[52].

Валявыя і лідарскія якасці

Паводле шматлікіх сведчанняў, Гапон меў моцную волю, вялікую энергію і «шалёны» тэмперамент  (руск.). Так, паводле слоў Марыі Вільбушэвіч  (руск.), у Гапона быў «моцны, як крамень, характар»^[53], а М. Сімбірскі пісаў: «У гэтага чалавека сталёвая воля — яна гнецца, але не ломіцца»^[9]. Пра моцную волю, настойлівасць і энергію пісалі і людзі, якія мелі зносіны з былым святаром за мяжой^[44][54]. Фінскія рэвалюцыянеры клікалі яго «агнявым чалавекам»^[55]. З ранніх гадоў Гапон адрозніваўся зацятасцю і настойлівасцю ў дасягненні мэт. Часамі гэтыя якасці пераходзілі ва ўпартасць і нахабства. Для дасягнення сваіх мэт ён не баяўся звяртацца да пагроз, ціску і шантажу. Гэта ўвесь час прыводзіла яго да канфліктаў з атачэннем. Сканчаючы семінарыю, Гапон заявіў выкладніку, што, калі той не паставіць яму добрай ацэнкі, патрэбнай для паступлення ва ўніверсітэт, ён загубіць сябе і яго^[5]. Фабрычнаму інспектару Чыжову ён сказаў, што, калі той не пойдзе насустрач паданым вымогам, ён скіруе супраць яго раздражненне 6000 працоўных, якія могуць яго забіць^[25]. У петыцыі цару Гапон пісаў, што, калі цар не выйдзе і не прыме петыцыі працоўных, яны памруць тут, на плошчы, перад яго палацам. І на сходах патрабаваў ад працоўных паклясціся, што яны памруць. Жывучы за мяжой, паставіў перад сабой мэту: прывесці да пагаднення ўсе партыі і аб’яднаць іх для ўзброенага паўстання. «Трэба ўзяць іх за чубы і звесці разам», — казаў ён^[44]. Калі ж сацыял-дэмакраты адмовіліся ўвайсці ў пагадненне, стаў пагражаць ім, што настроіць супраць іх працоўных^[43].

У характары Гапона адсутнічалі гнуткасць і здольнасць да кампрамісу. Прыняўшы нейкае рашэнне, ён не супакойваўся, пакуль не прымушаў акружэнне пагадзіцца са сваёй думкай. Аказаўшыся ў меншасці пры абмеркаванні нейкага пытання ў працоўным «Сходзе», ён заяўляў: «Хоць вас і большасць, але я не жадаю гэтага і не дазволю, таму што ўсё гэта створана мною. Я практычны чалавек і ведаю больш вас, а вы фантазёры»^[56]. З-за такіх паводзін некаторыя вінавацілі яго ў дыктатарстве. «Працоўным падавалася быць толькі сляпой прыладай у руках Гапона, а тая самадзейнасць працоўных, пра якую так крычаў Гапон, засталася пустым толькі гукам», — пісаў працоўны Н. Пятроў^[57]. Маючы такі характар, Гапон быў няздольны супрацоўнічаць з іншымі людзьмі як з роўнымі. М. Сімбірскі пісаў, што Гапон не цярпеў супярэчнасцей, а чалавека роўнай сабе сілы не пацярпеў бы поруч з сабой ніколі^[9]. А паводле слоў В. М. Чарнова, любую арганізацыю ён мог сабе ўявіць толькі як надбудову над адным мацнейшым асабістым уплывам. «Ён павінен быў адзін стаяць у цэнтры, адзін усё ведаць, адзін засяроджваць у сваіх руках усе ніткі арганізацыі і тузаць імі моцна прывязаных на іх людзей як заманецца і калі заманецца»^[45]. Уступіўшы ў партыю эсэраў, Гапон паспрабаваў падначаліць яе свайму ўплыву, а не дасягнуўшы ў гэтым поспеху, парваў з імі адносіны.

Пры ўсім гэтым Гапон меў прыроджаны талента лідара. Ён умеў уплываць на людзей, падначальваць іх сваёй волі і весці за сабой. С. Ан-скі пісаў: «Што Гапон меў велізарны, захапляльны ўплыў на працоўных, што не спыняўся, збольшага, нават пасля ўсіх неспасціжных выхадак яго, па вяртанні ў Расію, — не падлягае ніякаму сумневу. За ім ішлі слепа, без развагі; па першым яго слове тысячы і дзясяткі тысяч працоўных гатовы былі ісці на смерць. Ён гэта добра ведаў, прымаў як належнае і патрабаваў такога ж дачынення да сябе і з боку інтэлігенцыі. І дзіўнае тое, што некаторыя інтэлігенты, старыя эмігранты, дасведчаныя рэвалюцыянеры, людзі не схільныя да захапленняў, цалкам падпадалі пад яго ўплыў»^[44]. Паводле слоў Н. Пятрова, Гапон сапраўды мог падначаліць чалавека сваёй уладзе, асабліва натуру палкую, гарачую. «Фанатычней за ўсіх верылі ў Гапона жанчыны, якія жылі за мяжой. Некаторыя ездзілі з Жэневы ў Лондан, насілу адшуквалі яго там і прапанавалі яму свае паслугі на ўсё. Сярод жанчын ён дзеяў асабліва паспяхова, захапляў іх прыкладам Юдыфі і так зачароўваў, што палкія галовы кідаліся на ўсё»^[56]. А У. А. Посэ  (руск.) ўспамінаў, што для Гапона былі характэрныя тая лёгкасць, з якой ён даваў даручэнні малазнаёмым людзям, і тая сіла выклікання, якой ён часова падначальваў іх сваёй волі^[55]. Парваўшы ўсе сувязі з рэвалюцыйнымі партыямі, Гапон атачыў сябе невялікім лікам паслядоўнікаў, якія верылі ў яго фанатычна. «Яны былі абсалютна слухмянымі і сляпымі прыладамі ў яго руках і любілі яго бязмежна, — успамінаў В. М. Чарноў. — Іх ён умеў занявольваць і прыкоўваць да сябе нязломнымі кайданамі»^[45].

Інтэлектуальныя і прамоўніцкія якасці

Паводле агульнай думкі, Гапон быў разумны, кемлівы і меў вялікую долю цвярозага розуму  (руск.)^[58]. Пры гэтым у яго быў не тэарэтычны, а асабліва практычны склад розуму. Да адцягненых тэарэтычных ведаў ён не меў ніякай цікавасці. Навукі, што вывучаюцца ў Духоўнай акадэміі, здаваліся яму мёртвай схаластыкай, а партыйных інтэлігентаў ён клікаў талмудыстамі, якія набілі сабе галовы чужым розумам. Чытаць кнігі Гапон не любіў, мусібыць, лічачы гэта пустым марнаваннем часу, а за патрэбнымі ведамі аддаваў перавагу звяртацца да абазнаных людзей. Па думцы Л. Г. Дэйча, да прыезду за мяжу ён наўрад ці прачытаў хоць адну кнігу па палітычных пытаннях^[43], а В. М. Чарноў проста сцвярджаў, што Гапон і кніга — гэта было нешта несумяшчальнае^[45]. Пры такім дачыненні да тэарэтычных ведаў Гапон вырабляў на адукаваных людзей уражанне цёмнага і невуцкага чалавека. Пакуль ён жыў у Расіі і круціўся сярод працоўных, гэта не так кідалася ў вочы. Меншавік С. І. Сомаў адзначаў, што Гапон быў «мала сапсаваны» лішнімі ведамі і звесткамі, а па сваім разумовым узроўні наўрад ці стаяў вышэй за развітых працоўных. «Гэта акалічнасць збліжала яго з масай, псіхалогіяй якой ён зусім прасякаўся: ён выдатна разумеў працоўных, як і яны яго»^[32]. Але аказаўшыся за мяжой, у асяроддзі партыйных інтэлігентаў, ён адразу ж трапіў у чужое асяроддзе. Тут яго невуцтва і неадукаванасць кідаліся ў вочы і выклікалі кплівае дачыненне.

Прадстаўнік Бунда пасля сустрэчы з Гапонам пісаў: «Чалавек ён зусім неадукаваны, невуцкі, які не разбіраецца ў пытаннях партыйнага жыцця. Гаворыць з моцным маларускім акцэнтам і дрэнна выкладае свае думкі, выпрабоўвае вялікую цяжкасць пры сутыкненні з замежнымі словамі… Адарваўшыся ад масы і трапіўшы ў нязвыклае для сябе спецыфічна інтэлігенцкае асяроддзе, ён устаў на шлях несумнеўнага авантурызму»^[23]. Асабліва раздражняла партыйных інтэлігентаў тое, што ён зусім не разбіраўся ў партыйных праграмах і дагматычных нязгодах, якім яны надавалі першараднае значэнне^[54]. «Пра праграму партыі і яе тэарэтычныя асновы Гапон меў даволі-такі смутнае і павярхоўнае ўяўленне, — пісаў Ан-скі — Ён не толькі нічога гэтага не ведаў, але ўглыбіні душы зусім не цікавіўся гэтым, не імкнуўся разбірацца ў пытаннях, якія здаваліся яму лішнімі і непатрэбнымі для рэвалюцыі»^[44]. Пазнаёміўшыся з Гапонам, Г. В. Пляханаў, У. І. Ленін і іншыя партыйныя лідары настойліва раілі яму «павучыцца», але ён зусім не слухаў іх парады. Нядзіва, што партыйныя дзеячы хутка расчараваліся ў Гапоне, а сам ён, пачуваючыся за мяжой не ў сваёй талерцы, стаў імкнуцца ў Расію, да сваіх працоўных, з якімі гаварыў на адной мове^[8].

Не быўшы інтэлектуалам, Гапон у той жа час меў выдатныя прамоўніцкія таленты, а некаторыя лічаць, што ён быў адным з лепшых прамоўцаў сваёй эпохі^[59]. Б. В. Савінкаў сцвярджаў, што ў яго быў «б’ючы ў вочы прамоўніцкі талент»^[60]. Бальшавік Д. Д. Гімер уражаўся «вялізным дэмагагічным талентам» Гапона^[33], а французскі журналіст Э. Авенар пісаў, што ён валодае «дарам народнага, усёпераможнага красамоўства»^[61]. Асаблівасцю прамоўніцкага талента Гапона было тое, што ён выяўляўся толькі перад вялікай аўдыторыяй. У вузкім коле суразмоўцаў, асабліва інтэлігентаў, ён вырабляў зусім бездапаможнае ўражанне. Так, Чарноў успамінаў, што Гапон быў малацікавы як суразмоўца. «Ён гаварыў адрывіста, блытаўся, губляўся. Калі ён хацеў вас у чымсьці пераканаць, ён страшна паўтараўся, казаў адно і тое ж амаль даслоўна, як быццам хацеў проста загіпнатызаваць вас гэтым настойлівым, аднастайным паўторам»^[45]. Паводле слоў А. Філіпава, «ён тлумачыўся так павольна і няўцямна, шукаючы выразаў і, відаць, не маючы пэўнай думкі, што было нудна»^[36], а Ан-скі сцвярджаў, што ён літаральна не ўмеў звязаць двух словаў^[44].

Затое на трыбуне, перад вялікай аўдыторыяй, Гапон даслоўна зменьваўся і мог без запінкі прамаўляць доўгія прамовы, вырабляючы моцнае ўражанне і прыкоўваючы да сябе ўсеагульную ўвагу. Усе сведкі адзначаюць здольнасць Гапона авалодваць аўдыторыяй і трымаць яе ў напрузе. Калі ён выступаў перад натоўпам, тысячы людзей слухалі, стаіўшы дыханне, захоўваючы поўную цішыню і імкнучыся ўлавіць кожнае слова прамоўцы^[31]. Прамовы Гапона аказвалі магічнае дзеянне на аўдыторыю. Не адрозніваючыся багаццем зместу, яны ўплывалі на эмоцыі людзей. На выступах Гапона людзі плакалі, западалі ў ашалеласць, некаторыя трацілі прытомнасць^[62]. Наэлектрызаваўшы натоўп, Гапон мог павесці яго куды заўгодна. Журналіст П. М. Пільскі  (руск.) пісаў: «Не было больш гугнівага чалавека, чым Гапон, калі ён казаў у коле нешматлікіх. З інтэлігентамі ён гаварыць не ўмеў зусім. Словы гразлі, думкі блыталіся, мова была чужая і смешная. Але ніколі я яшчэ не чуў такога праўдзівага, усхваляванага, прыгожага, нечаканага прамоўцы, прамоўцы-князя, прамоўцы-бога, прамоўцы-музыканта, як ён, у тыя нешматлікія хвіліны, калі ён выступаў прад тысячнай аўдыторыяй зачараваных, узбуджаных, зачараваных людзей-дзяцей, якімі рабіліся яны пад нязгаснымі чарамі гапонаўскіх прамоў. І, прыўзняты гэтай агульнай узрушанасцю і гэтай верай, і гэтым агульным, быццам малітоўным, настроем, зменьваўся і сам Гапон»^[63].

Сучаснікі па-рознаму тлумачылі сакрэт прамоўніцкага талента Гапона. Адны меркавалі, што Гапон, быўшы выхадцам з народа, гаварыў з ім на адной мове і таму быў яму такі блізкі, такі зразумелы і такі чароўны^[32]. Іншыя лічылі, што, выступаючы перад натоўпам, Гапон умеў лавіць і адлюстроўваць думкі, пачуцці і настроі натоўпу, падначальваючыся яму і служачы яго рупарам^[30]. Сам жа Гапон быў упэўнены, што сіла яго прамоў у тым, што яго вуснамі гаворыць Бог^[62].

Славалюбства і амбітнасць

Гапон чытае петыцыю  (руск.) ў сходзе працоўных. Невядомы мастак.

Паводле агульнай думкі, галоўнай рысай характару Гапона было велізарнае славалюбства. «Гапон — гэта вар’яцкі, апантаны славалюб», — пісаў адзін з яго крытыкаў з ліку сацыял-дэмакратаў^[64]. А па словах П. М. Пільскага, «у Гапоне жыло д’ябальскае, велізарнае, амаль нечалавечае славалюбства, упартае і агнявое, няўступлівае і злое»^[63]. З ранніх гадоў Гапон быў перакананы, што яму наканавана згуляць вялікую ролю ў гісторыі. Яшчэ быўшы студэнтам Духоўнай акадэміі, ён любіў паўтараць: «Я буду або выбітным чалавекам, або катаржнікам»^[11]. І. П. Ювачоў  (руск.), які сустрэў Гапона ў 1902 годзе, успамінаў: «Аднойчы, пасля гарачай гаворкі, ён стукнуў рукою па стале і ўпэўнена заявіў: — Пачакайце! Пазнаюць потым, хто такі Гапон!.. — Сапраўды, праз тры гады даведаліся пра яго не толькі рускія, але і ўсе народы, увесь свет»^[65]. У 1903 годзе, ствараючы працоўную арганізацыю, Гапон казаў І. І. Паўлаву, што спадзяецца дасягнуць такіх вынікаў, што гісторыя потым разважыць^[19]. Стаўшы на чале працоўнага «Сходу», ён свядома ствараў культ сваёй асобы, выстаўляючы сябе адзіным абаронцам інтарэсаў працоўнага народа. Актывісты «Сходу» шырылі сярод працоўных яго партрэты і расказвалі, як ён, сын селяніна, з ранніх гадоў стаіць за просты народ^[66]. «Адзін наш бацюшка такой, а то ўсе нягоднікі», — казалі працоўныя^[20].

У дні студзеньскага страйку 1905 гады Гапон пачуваўся некім кшталту прарока ці Месіі^[67], закліканага вывесці пакутны народ «з магілы бяспраўя, невуцтва і галечы». Такая ж думка пашырылася пра яго і ў народзе^[26]. У петыцыі 9 студзеня і ў сваіх лістах да цара ён, падобна біблейскім прарокам, звяртаўся да цара на «Ты» і пагражаў, што, калі той не выйдзе да працоўных, паміж ім і яго народам знікне маральная сувязь. А. Філіпаў пісаў: «Напэўна, як і Жанна д’Арк, ён лічыў сябе таемным выбраннікам лёсу, і яму малявалася чароўная карціна шэсця на чале мас у кірунку да Зімовага палаца. Ён бачыў ажыццяўленне яго думак — адчуць удзячны поціск рукі Паўночнага Уладара і пачуць пераможнае „ура“ дзясяткаў тысяч працоўных, за якімі палілася б і інтэлігенцыя»^[36]. Аднойчы, ужо за мяжой, у Гапона спыталі, што б ён зрабіў, калі б цар прыняў петыцыю. «Я зваліўся б перад ім на калені і пераканаў бы яго пры мне ж напісаць указ пра амністыю ўсіх палітычных. Мы б выйшлі з царом на балкон, я прачытаў бы народу ўказ. Усеагульная весялосць. З гэтага моманту я — першы саветнік цара і фактычны ўладнік Расіі. Пачаў бы будаваць Царства Боскае на зямлі. — Ну, а калі б цар не пагадзіўся? — Тады было б тое ж, што і пры адмове прыняць дэлегацыю. Усеагульнае паўстанне, і я на чале яго»^[55].

Прыбыўшы за мяжу, Гапон паставіў сваёй мэтай аб’яднаць усе рэвалюцыйныя партыі для ўзброенага паўстання. Не сумняваўся, што будзе прызнаны правадыром рэвалюцыі і ўсе партыі схіляць перад ім, як перад пераможцам, свае сцягі. У гутарках з партыйнымі дзеячамі выяўляў упэўненасць у блізкай перамозе рэвалюцыі, у якой меркаваў згуляць кіроўную ролю. Рыхтуючыся да рэвалюцыйнага выступлення, браў урокі язды конна, мяркуючы заехаць у Расію на белым кані^[62]. Аднойчы нехта жартам сказаў: «Вось, пастойце, пераможа рэвалюцыя — і вы будзеце мітрапалітам». Гапон сур’ёзна адказаў: «Што вы думаеце, што вы думаеце! Вось дайце толькі здабыць перамогу — тады ўбачыце!»^[44]. Правадыр фінскай Чырвонай гвардыі, капітан Кок, неяк сказаў: «Быў у вас у Расіі Гапон, зараз вам патрэбен Напалеон». На што Гапон гэтак жа сур’ёзна адказаў: «Пачым вы ведаеце, можа, я буду Напалеонам»^[40]. А ў гутарцы з У. А. Посэ ён казаў: «Чым дынастыя Готарпаў (Раманавых) лепш за дынастыю Гапонаў? Готарпы — дынастыя гольштынская, Гапоны — хахляцкая. Пара ў Расіі быць мужыцкаму цару, а ўва мне цячэ кроў чыста мужыцкая, прытым хахляцкая»^[55].

Надмерныя амбіцыі Гапона і яго дамагання на першую ролю ў рэвалюцыі хутка адапхнулі ад яго прадстаўнікоў рэвалюцыйных партый. Партыйныя рэвалюцыянеры сталі казаць, што ён адводзіць сваёй персоне завялікае месца ў рэвалюцыйным руху, што не адпавядае яго заслугам і здольнасцям. Гапона сталі ўпікаць у завышанай ганарлівасці, клікалі «нахабным папом». Некаторыя проста казалі пра «ганарлівае вар’яцтва» і манію велічы^[45]. Усе гэтыя гутаркі абражалі Гапона і білі па яго самалюбстве. Вярнуўшыся ў Расію, ён пачаў аднаўляць «Сход рускіх фабрычна-завадскіх працоўных», а ў гутарках выяўляў упэўненасць, што працоўныя масы пойдуць па ім, а не за партыйнымі рэвалюцыянерамі. Паводле некаторых дадзеных, Гапон верыў, што на ролю народнага правадыра ён абраны Боскім Провідам. У аўтабіяграфіі ён пісаў, што Провід мог абраць на гэту ролю і іншага чалавека, але абраў менавіта яго^[3]. Незадоўга да смерці ў гутарцы з адным журналістам Гапон казаў: «Я веру ў сваю зорку. Яна ў мяне асаблівая… Ёсць людзі, можа, маленькія, можа, нікчэмныя, на якіх ускладзена місія. Я такі маленькі, а вось, можа стацца, я яшчэ што зраблю»^[68]. А сваім працоўным ён тады ж казаў: «І я давяду — мы яшчэ разам зробім вялікія справы»^[69].

Прынцып «мэта апраўдвае сродкі»

Дом у Азёрках, у якой быў забіты Гапон.

Гапон свядома прытрымліваўся прынцыпу «мэта апраўдвае сродкі». Ён шчыра верыў, што калі яго мэта — вялікая і святая, тое для яе дасягнення ўсе сродкі добрыя. «Выпакутаваў я гэта ўласнай душой, гэта мае думкі, мая ідэя», — расказваў ён эмігранту М. І. Сізову^[8]. А І. І. Паўлаў пісаў: «У яго панавала адна думка — служэнні прыгнечанаму люду, — пра ацэнку ж сродкаў ён не задумваўся: тут для яго нічога не было святога»^[19].

Адным са звычайных сродкаў Гапона была хітрасць. Па ўспамінах С. Ан-скага, «гэта была асаблівая хітрасць, падступная, хітрая, вераломная, і, у той жа час, наіўная па прыёмах. Яна пранікалала ва ўсю сутнасць гэтага чалавека, адлюстроўвалася ў яго вачах, адбівалася ў манеры гаварыць, у смеху, у рухах»^[44]. У 1903 годзе, ствараючы сваю працоўную арганізацыю, у гутарцы з Паўлавым Гапон казаў: «Я ўбачыў, што звычайнымі шляхамі, то бок сумленнымі, нічога не зробіш. Па-мойму, шлях, то бок тактыка нашых рэвалюцыйных партый занадта прамалінейная, занадта празрыстая, гэтак празрыстая, што праз яе ўсё бачна, як на далоні. Урад жа ў дасягненні сваіх мэт зусім не цырымоніцца і ніякімі сродкамі не грэбуе… Сілы далёка не роўныя, — іх трэба зраўнаваць». Па перакананні Паўлава, Гапон, «фанатычна адданы сваёй ідэі і ў той жа час нецырымонны ў сродках, хоць і не быўшы паслядоўнікам Ігнація Лаёлы, вырашыў скарыстацца досведам айцоў-езуітаў…»^[19].

Аказаўшыся за мяжой пасля 9 студзеня, Гапон і там працягнуў сваю палітыку хітрасці. Спрабуючы аб’яднаць рэвалюцыйныя партыі, вырашыў звярнуцца да простага прыёму: сацыял-дэмакратам казаў, што цалкам падзяляе іх праграму, а эсэрам — што ўва ўсім з імі згодзен. Ведучы перамовы з прадстаўнікамі Бунда, казаў, што яны — адзіныя сапраўдныя сацыял-дэмакраты ў Расіі, сапраўдныя працаўнікі. «Яго пахвалы Бунду, на якія ён не скупіўся, аддавалі грубай ліслівасцю», — паведамляў прадстаўнік гэтай арганізацыі^[23]. Уступіўшы ў перагаворы з анарха-сацыялістам У. Посэ, таксама згаджаўся з усімі яго паглядамі. «Напэўна, ён згаджаўся таксама і з тым, хто знаходзіў мае пагляды ўтапічнымі ці папросту сварлівымі», — пісаў Посэ^[55].

Паводле слоў С. Ан-скага, Гапон не саромеўся, калі яму здавалася патрэбным, звяртацца да самай грубай хлусні і ані не бянтэжыўся, калі яго выкрывалі. Калі яго абвінавачвалі ў змане, апраўдваў свае дзеянні тым, што гэта патрэбна для працоўнай справы. Аднойчы Гапона ўпікнулі ў тым, што ён сустракаецца з Леніным. «Ды я яго і ў вочы не бачыў!» — адказаў Гапон. Калі ж адзін з прысутных заявіў, што сам бачыў, як Ленін учора выйшаў з яго пакоя, засмяяўся і, пляснуўшы яго рукой па калене, сказаў: «Нічога! Бачыўся — значыць, і трэба!»^[44]. Вярнуўшыся пасля Маніфеста 17 кастрычніка ў Расію, Гапон і тут паспрабаваў скарыстаць хітрасць. Але ашукаць урад другі раз яму не атрымалася. «Правёў урад да 9 студзеня і зараз хацеў, — расказваў ён Рутэнбергу. — Сарвалася!»^[40]. А І. І. Паўлаў пісаў: «Гапон уступіў у змаганне хітрасці з Вітэ (ці з кім іншым) і быў пакладзены на абедзве лапаткі…»^[19].

Іншым дадаткам прынцыпу «мэта апраўдвае сродкі» была фінансавая палітыка Гапона. «Для любой справы, а асабліва рэвалюцыйнага, патрэбныя грошы, вялікія грошы», — казаў ён летам 1905 года^[55]. Браць гэтыя грошы ён быў гатовы з любых крыніц. Звычайным метадам Гапона было атрыманне грошай ад рускага ўрада. Пачынаючы з 1902 года, Гапон атрымваў грашовыя сумы ад Дэпартамента паліцыі, а потым вытрачаў іх на рэвалюцыйную агітацыю. У выніку да канца 1904 года яму ўдалося на грошы ўрада стварыць па ўсім Пецярбургу «11 гнёздаў рэвалюцыі»^[70]. Жывучы за мяжой, ён атрымваў грошы ад фінскага рэвалюцыянера К. Цыліякуса  (руск.), разам з якім рыхтаваў у Пецярбургу ўзброенае паўстанне. Пасля апынулася, што гэтыя грошы мелі японскае паходжанне^[71]. Вярнуўшыся ў Расію, Гапон склаў угоду з урадам Вітэ пра атрыманне 30 тысяч рублёў на патрэбы працоўнага «Сходу». Калі ж звесткі пра гэта пратачыліся ў друк, шчыра дзівіўся, чаму гэта выклікала такі скандал. «Вас уразілі мае адкрытыя зносіны з Вітэ і згода галодных працоўных арганізацый прыняць ад яго грошы?» — пісаў ён у адкрытым лісце^[72]. А ў гутарцы з Рутэнбергам ён проста казаў: «Грошы гэтыя народныя, і я лічу, што можна ўсімі сродкамі карыстацца для святой справы»^[40].

Апошняй фінансавай аперацыяй Гапона была ўгода пра атрыманне 100 тысяч рублёў ад Дэпартамента паліцыі за інфармацыю пра тэрарыстычныя задумы партыі эсэраў. У гутарцы з Рутэнбергам Гапон пераконваў яго, што трэба глядзець на рэчы шырэй і ахвяраваць меншай справай, каб потым на атрыманыя сродкі ўладкаваць яшчэ большае. «Галоўнае, — казаў ён, — не трэба баяцца. Брудна там і іншае. Па мне хоць з чортам мець справу, не тое што з Рачкоўскім»^[40]. Пасля гэту ўгоду ставілі ў віну Гапону, які быццам бы прадаў за грошы рэвалюцыю. Сам жа ён разглядаў гэта толькі як чарговы спосаб здабыць сродкі на рэвалюцыйныя мэты. Пасля смерці Гапона шмат хто ўспамінаў яго крылатую фразу: «Калі б мне давялося дзеля дасягнення маіх мэт і дзеля працоўных зрабіцца не толькі святаром ці службоўцам, а прастытуткай нават, я, ні хвіліны не задумваючыся, выйшаў бы на Неўскі». Каментуючы смерць Гапона, журналістка А. В. Тыркова-Вільямс  (руск.) пісала: «Для яго камунікаванне з ахоўным аддзяленнем і было той распустай, той прастытуцыяй, праз якую ён готаў быў пераступіць у інтарэсах працоўных»^[73].

Відаць, для дасягнення сваёй мэты Гапон быў гатоў пераступаць і праз жыцці людзей. І. І. Паўлаў успамінаў: «Гапон быў шчыра адданы працоўным, — з гэтай пазіцыі яго збіць не было магчымасці, — але каб утрымацца на гэтай пазіцыі, ён мог прынесці ў ахвяру што і каго хочаш. Тут для яго не грала б ролі ні сяброўства, ні сваяцтва, ні паняткі пра маральнасць і г. д. Ён не пасаромеўся б падвесці пад адказнасць ці зусім пад бяду і няшчасце самага блізкага чалавека, калі б бачыў, што ад гэтага яго думка пасунецца наперад хаця б на міліметр»^[19]. Паводле некаторых дадзеных, Гапон аддаваў даручэнні забіваць людзей, якіх лічыў здраднікамі працоўнай справы. Так, летам 1905 года ён даручыў працоўнаму М. Пятрову забіць працоўнага А. Грыгор’ева, калі той зменіць яго арганізацыі, а зімой 1906 года даручыў забіць самога Пятрова, які выдаў таямніцу пра атрыманне 30 тысяч рублёў ад графа Вітэ^[40]. Паводле сцвярджэння Пятрова, Гапон таксама падмаўляў яго забіць свайго канкурэнта М. А. Ушакова — былога зубатаўца і стваральніка «Незалежнай працоўнай партыі»^[56]. Аднак гэтыя даручэнні не выконваліся па розных прычынах. У жніўні—верасні 1905 года Гапон планаваў тэрарыстычныя акты супраць Вітэ і Трэпава, а ў лютым—сакавіку 1906 года — супраць Вітэ, Дурнаво, Герасімава і Рачкоўскага. Для забойства Вітэ ён рыхтаваў маладую дзяўчыну Мільду Хомзе^[74], а калі У. Посэ заўважыў, што яна можа загінуць у выніку гэтага тэракту, Гапон спакойна адказваў: «Ну чтo жe… і загіне. Усе мы загінем»^[55]. «Я тут толькі зразумеў, што Гапон ні перад чым не спыніцца», — успамінаў Посэ^[56].

Сачыненні

Аўтабіяграфія

• Записки Георгия Гапона (очерк рабочего движения в России 1900-х годов).. — М., 1918. — 104 с. Тэкст запісаны са слоў Гапона брытанскімі журналістамі і выдадзены на англійскай у 1906 годзе. У Расіі кніга ўпершыню была выдадзена ў зваротным перакладзе на рускую ў 1918 годзе.

Петыцыя, заклікі і лісты

• Г. А. Гапон. Петиция рабочих Санкт-Петербурга для подачи царю Николаю II // Красная летопись. — Л.: 1925. — № 2. — С. 30—31.
• Г. А. Гапон. Петиция рабочих и жителей Санкт-Петербурга для подачи царю Николаю II // Красная летопись. — Л.: 1925. — № 2. — С. 33—35.
• Г. А. Гапон. Письмо к министру внутренних дел П. Д. Святополк-Мирскому // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 13—14.
• Г. А. Гапон. Письмо к царю Николаю II // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 13.
• Г. А. Гапон. Первое послание к рабочим // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 14.
• Г. А. Гапон. Второе послание к рабочим // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 14.
• Г. А. Гапон. Третье послание к рабочим // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 14—15.
• Г. А. Гапон. Послание к солдатам // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 15—16.
• Г. А. Гапон. Воззвание ко всему крестьянскому люду // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 1—12.
• Г. А. Гапон. Воззвание к петербургским рабочим и ко всему российскому пролетариату // Священник Гапон. — Берлин: 1906. — С. 40—46.
• Г. А. Гапон. Открытое письмо к социалистическим партиям России // Священник Гапон. — Берлин: 1906. — С. 46—48.
• Г. А. Гапон. Письмо к Николаю Романову, бывшему царю и настоящему душегубцу Российской империи // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 16.
• Г. А. Гапон. Послание к русскому крестьянскому и рабочему народу. — 1905. — 24 с.
• Г. А. Гапон. Письмо к членам «Собрания русских фабрично-заводских рабочих» // Молва. — СПб.: 1905. — № 16. — С. 4.
• Г. А. Гапон. Письмо в газету «Юманите» // Н. Симбирский. Правда о Гапоне и 9-м января. — СПб.: 1906. — С. 187—189.
• Г. А. Гапон. Письмо в газету «Нью-Йорк Геральд» // Н. Симбирский. Правда о Гапоне и 9-м января. — СПб.: 1906. — С. 189—191.
• Г. А. Гапон. Письмо к рабочим в годовщину 9-го января // Молва. — СПб.: 1906. — № 10. — С. 2.
• Г. А. Гапон. Письмо к министру внутренних дел П. Н. Дурново // Красный архив. — М.-Л.: 1925. — № 2 (9). — С. 295—297.
• Г. А. Гапон. Первое письмо в газету «Русь» // Русь. — СПб.: 1906. — № 35. — С. 4—5.
• Г. А. Гапон. Второе письмо в газету «Русь» // Русь. — СПб.: 1906. — № 55. — С. 2.
• Г. А. Гапон. Обращение к прокурору Санкт-Петербургской судебной палаты // Нижегородский листок. — Н.-Новгород: 1906. — № 78. — С. 4.

Кінаўвасабленні

• Мікалай Салтыкоў  (руск.) («Святар Гапон», 1917)
• Яўген Бараніхін  (руск.) («9 студзеня», 1925)
• Яфім Капелян («Пралог  (руск.)», 1956)
• Джуліян Гловер  (руск.) («Мікалай і Аляксандра  (руск.)», США, 1971)
• Мікалай Карачанцаў («Таварыш Інакенцій  (руск.)», 1981)
• Віктар Касцецкі  (руск.) («Жыццё Кліма Самгіна  (руск.)», 1988)
• Віктар Тэрэля («Раскол  (руск.)», 1993)
• Аляксандр Дамагараў  (руск.) (Імперыя пад ударам  (руск.), 2000)

Заўвагі

1. Рабочие. В защиту Гапона // Новая Русь. — СПб.: 1909. — № 8 (9 января). — С. 3.
2. Тайны и истории фамилий: Гапонов.
3. Г. А. Гапон. История моей жизни. — М.: «Книга», 1990. — 64 с.
4. И. М. Трегубов. Георгий Гапон и всеобщая стачка // Освобождение. — Париж: 1905. — № 66. — С. 264.
5. Н. Авидонов. Гапон в духовной академии. По неизданным материалам // Былое. — СПб.: 1925. — № 1. — С. 46—50.
6. Письма Гапона // Русская мысль. — М.: 1907. — № 5. — С. 104—116.
7. Г. А. Гапон. Послание к русскому крестьянскому и рабочему народу. — 1905. — 24 с.
8. М. И. Сизов. Мои встречи с Георгием Гапоном // Исторический вестник. — СПб.: 1912. — № 2. — С. 543—582.
9. Н. Симбирский (Н. В. Насакин). Правда о Гапоне и 9-м января. — СПб.: «Электропечатня» Я. Кровицкого, 1906. — 226 с.
10. Василий Секачёв. Гапон: от церковно-социальной деятельности к революции // Нескучный Сад. — 2004. — № 8.
11. Н. А. Бухбиндер. Из жизни Г. Гапона (по неизданным материалам) // Красная летопись. — Л.: 1922. — № 1. — С. 101—105.
12. А. И. Спиридович. Записки жандарма. — Харьков: «Пролетарий», 1928. — 205 с.
13. Н. М. Варнашёв. От начала до конца с гапоновской организацией // Историко-революционный сборник. — Л.: 1924. — Т. 1. — С. 177—208.
14. А. В. Герасимов. На лезвии с террористами. — М.: Товарищество Русских художников, 1991. — 208 с.
15. С. В. Зубатов. Зубатовщина // Былое. — СПб.: 1917. — № 4. — С. 157—178.
16. Р. Кобяков. Гапон и охранное отделение до 1905 г // Былое. — Л.: 1925. — № 1. — С. 28—45.
17. В. В. Святловский. Профессиональное движение в России. — СПб.: Изд-е М. В. Пирожкова, 1907. — 406 с.
18. К истории «Собрания русских фабрично-заводских рабочих С.-Петербурга». Архивные документы // Красная летопись. — Л.: 1922. — № 1. — С. 288—329.
19. И. И. Павлов. Из воспоминаний о «Рабочем Союзе» и священнике Гапоне // Минувшие годы. — СПб.: 1908. — № 3—4. — С. 21—57 (3), 79—107 (4).
20. Л. Я. Гуревич. Народное движение в Петербурге 9-го января 1905 г. // Былое. — СПб.: 1906. — № 1. — С. 195—223.
21. И. А. Гордеева. Георгий Гапон, Иван Трегубов и идея всеобщей мирной стачки: к интеллектуальной истории политических проектов религиозной общественности // Тень Люциферова крыла. Революционаризм в России: символы и цвета революции. — М.: РГГУ, 2005.
22. А. А. Шилов. К документальной истории петиции 9 января 1905 г // Красная летопись. — Л.: 1925. — № 2. — С. 19—36.
23. Z. К биографии Гапона. Из женевского архива Бунда // Минувшие годы. — СПб.: 1908. — № 7. — С. 39—44.
24. И. П. Белоконский. Земское движение. — М.: «Задруга», 1914. — 397 с.
25. Б. Романов. К характеристике Гапона. (Некоторые данные о забастовке на Путиловском заводе в 1905 году) // Красная летопись. — Л.: 1925. — № 2. — С. 37—48.
26. Записки прокурора Петербургской судебной палаты министру юстиции 4—9 января 1905 г // Красный архив. — Л.: 1935. — № 1. — С. 41—51.
27. Начало первой русской революции. Январь-март 1905 года. Документы и материалы / Под ред. Н. С. Трусовой. — М.: Изд-во АН СССР, 1955. — 960 с.
28. Петыцыя працоўных Санкт-Пецярбурга для падачы цару Мікалаю II
29. В. Я. Богучарский. Примечание к «Воспоминаниям» И. И. Павлова // Минувшие годы. — СПб.: 1908. — № 4. — С. 92.
30. В. Е. Мандельберг. Из пережитого. — Давос: «За рубежом», 1910. — 145 с.
31. Первая русская революция в Петербурге 1905 г. / Под ред. Ц. С. Зеликсон-Бобровской. — Л.-М.: Госиздат, 1925. — Т. 1. — 170 с.
32. С. И. Сомов. Из истории социал-демократического движения в Петербурге в 1905 году (личные воспоминания) // Былое. — СПб.: 1907. — № 4. — С. 30—43.
33. Д. Д. Гиммер. 9-е января 1905 года в Спб. Воспоминания // Былое. — Л.: 1925. — № 1. — С. 3—14.
34. Е. А. Святополк-Мирская. Дневник кн. Е. А. Святополк-Мирской за 1904—1905 гг. // Исторические записки. — М.: 1965. — № 77. — С. 273—277.
35. Дневники императора Николая II. 1905 г.
36. А. Филиппов. Странички минувшего. О Гапоне. — СПб.: Типография тов-ва «Наш век», 1913. — 36 с.
37. Г. А. Гапон. Письмо к министру внутренних дел П. Д. Святополк-Мирскому // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 13—14.
38. Г. А. Гапон. Письмо к царю Николаю II // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 13.
39. А. А. Мосолов. При Дворе Императора. — Рига: «Филин», 1937.
40. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Рутенберг няма тэксту
41. М. Горький. Письмо Е. П. Пешковой 9 января 1905 г. // М. Горький. Полное собрание сочинений. Письма в 24 томах. — М.: «Наука», 1999. — Т. 5, Письма 1905—1906. — С. 8—10.
42. Г. А. Гапон. Первое послание к рабочим // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 14.
43. Л. Г. Дейч. Священник Георгий Гапон // Л. Г. Дейч. Провокаторы и террор. — Тула: 1926. — С. 40—80. Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2011.
44. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Раппопорт няма тэксту
45. В. М. Чернов. Личные воспоминания о Г. Гапоне // За кулисами охранного отделения. Сборник. — Berlin: 1910. — С. 142—173. Архівавана з першакрыніцы 13 кастрычніка 2011.
46. Г. А. Гапон. Воззвание ко всему крестьянскому люду // Священника Георгия Гапона ко всему крестьянскому люду воззвание. — 1905. — С. 1—12.
47. К убийству Гапона // Новое время. — СПб.: 1906. — № 10812 (21 апреля). — С. 1.
48. Маска (И. Ф. Манасевич-Мануйлов). К убийству о. Гапона // Новое время. — СПб.: 1906. — № 10807 (16 апреля).
49. Убийство Георгия Гапона // Биржевые ведомости, 2-е издание. — СПб.: 1906. — № 115 (3 мая). — С. 6—7.
50. Борей (В. А. Шуф). Гапон найден // Новое время. — СПб.: 1906. — № 10822 (1 мая). — С. 1.
51. Молин Ю. А. Смерть Георгия Гапона. Судебно-медицинские аспекты // История Петербурга. — СПб.: Издательство «Полторак», 2010. — № 6 (58). — С. 31-35. Архівавана з першакрыніцы 2 мая 2014.
52. Людвиг Г-б. Гапоновские дни. Личные воспоминания участника // Новое Русское Слово. — Нью-Йорк: 1942. — № 10594 (22 февраля).
53. В. Хазан. Пинхас Рутенберг: от террориста к сионисту (в двух томах). — Иерусалим: «Гешарим», 2008. — 976 с.
54. Е. Л. Бройдо. В рядах РСДРП. — М.: Изд-во Всесоюзного общества политкаторжан и ссыльнопоселенцев, 1928. — 123 с.
55. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Поссе няма тэксту
56. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак ВВ няма тэксту
57. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Правда няма тэксту
58. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Семёнов няма тэксту
59. В. Л. Скуратовский. Отец Георгий Гапон — мифы и правда // Столичные новости. — 2001. — № 1—2 (149—150). Архівавана з першакрыніцы 7 верасня 2008.
60. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Савинков няма тэксту
61. Э. Авенар. Кровавое воскресенье. — Харьков: Гос. изд-во Украины, 1925. — 148 с.
62. Н. С. Русанов. В эмиграции / Под ред. И. А. Теодоровича. — М.: Изд-во Всесоюзного общества политкаторжан и ссыльнопоселенцев, 1929. — 312 с.
63. П. М. Пильский. Георгий Гапон // Одесские новости. — Одесса: 1910. — № 8013 (12 января). — С. 2.
64. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Феликс няма тэксту
65. И. П. Ювачёв. Могила Гапона // Исторический вестник. — СПб.: 1909. — № 10. — С. 206—210.
66. Великие незабываемые дни: Сборник воспоминаний участников революции 1905-1907 гг. — М.: Политиздат, 1970. — 320 с.
67. М. Потифорова, Ф. Девушев. Был ли Гапон провокатором? // Советский музей. — 1990. — № 4.
68. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак U няма тэксту
69. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Грибовский няма тэксту
70. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Потолов-98 няма тэксту
71. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Война няма тэксту
72. Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак Русь няма тэксту
73. А. Вергежский (А. В. Тыркова-Вильямс). Гапон // Реформа. — СПб.: 1906. — № от 1 мая. — С. 1.
74. Gapon, das Schicksal einer russischen Revolutionärin: Bekenntnisse der Milda Chomse. — Berlin: Ziemsen, 1919. — 190 с.

Літаратура

Мемуары і ўспаміны

• И. М. Трегубов. Георгий Гапон и всеобщая стачка // Освобождение. — Париж: 1905. — № 66. — С. 264.
• И. М. Трегубов. Мои воспоминания о Гапоне // Новая Русь. — СПб.: 1909. — № 8 (9 января). — С. 2—3.
• А. Е. Карелин. Девятое января и Гапон. Воспоминания // Красная летопись. — Л.: 1922. — № 1. — С. 106—116.
• И. И. Павлов. Из воспоминаний о «Рабочем Союзе» и священнике Гапоне // Минувшие годы. — СПб.: 1908. — № 3—4. — С. 21—57 (3), 79—107 (4).
• Н. М. Варнашёв. От начала до конца с гапоновской организацией // Историко-революционный сборник. — Л.: 1924. — Т. 1. — С. 177—208.
• В. В. Авчинникова. Воспоминание // Русский рабочий. — СПб.: 1905. — № 3 (25 октября). — С. 7—9.
• Л. Динин. Гапон и 9-е января. (Из воспоминаний соц.-демократа) // Страна. — СПб.: 1907. — № 7 (9 января). — С. 2—3.
• И. М. (И. Ф. Манасевич-Мануйлов). Страничка воспоминаний. (К 9 января) // Новое время. — СПб.: 1910. — № от 9 января.
• Л. Я. Гуревич. Народное движение в Петербурге 9-го января 1905 г. // Былое. — СПб.: 1906. — № 1. — С. 195—223.
• С. А. Ан-ский. Моё знакомство с Г. Гапоном // С. А. Ан-ский. Собрание сочинений. — СПб.: 1913. — Т. 5. — С. 327—365.
• Л. Г. Дейч. Священник Георгий Гапон // Л. Г. Дейч. Провокаторы и террор. — Тула: 1926. — С. 40—80.
• В. М. Чернов. Личные воспоминания о Г. Гапоне // За кулисами охранного отделения. Сборник. — Berlin: 1910. — С. 142—173.
• Б. В. Савинков. Воспоминания террориста. — Харьков: «Пролетарий», 1928. Часть I, глава III, II.Часть I, глава III, XII.Часть II, глава I, XI.
• П. М. Рутенберг. Убийство Гапона. — Л.: «Былое», 1925.
• Н. Симбирский (Н. В. Насакин). Правда о Гапоне и 9-м января. — СПб.: «Электропечатня» Я. Кровицкого, 1906. — 226 с.
• М. И. Сизов. Мои встречи с Георгием Гапоном // Исторический вестник. — СПб.: 1912. — № 2. — С. 543—582.
• В. М. Грибовский. Загадочные документы Гапона // Исторический вестник. — СПб.: 1912. — № 3. — С. 949—961.
• Н. П. Петров. Записки о Гапоне // Всемирный вестник. — СПб.: 1907. — № 1—3. — С. 35—51 (1), 14—23 (2), 33—36 (3).
• П. М. Пильский. Гапон // Современник. — М.: 1906. — № 23, 25. — С. 1—2.
• Г. Е. Старцев. Воспоминания о Гапоне // Страна. — СПб.: 1907. — № 7 (9 января). — С. 2—3.
• С. Соломин (С. Я. Стечкин). Рясы // Мир. — СПб.: 1909. — № 2 (ноябрь). — С. 98—102.

Артыкулы і даследаванні

• В. Л. Скуратовский. Отец Георгий Гапон — мифы и правда // Столичные новости. — 2001. — № 1—2 (149—150). Архівавана з першакрыніцы 7 верасня 2008.
• Э. А. Хлысталов. Правда о священнике Гапоне // Слово. — 2002. — № 4.
• Василий Секачёв. Гапон: от церковно-социальной деятельности к революции // Нескучный Сад. — 2004. — № 8.
• Константин (Горянов). Св. прав. Иоанн Кронштадтский и Георгий Гапон: к 100-летию первой русской революции // Всерусский Собор. — 2005. — № 1 (11). Архівавана з першакрыніцы 25 студзеня 2010.
• М. Потифорова, Ф. Девушев. Был ли Гапон провокатором? // Советский музей. — 1990. — № 4.
• Б. А. Равдин. Репутация попа Гапона // Даугава. — Рига: 1991. — № 3—4.
• В. М. Шевырин. Священник Гапон и рабочие Петербурга в 1904-1905 гг // Рабочий класс капиталистической России. — М.: 1992.
• С. И. Потолов. Георгий Гапон и либералы (новые документы) // Россия в XIX-XX вв. Сборник статей к 70-летию со дня рождения Р. Ш. Ганелина. — СПб.: 1998.
• С. И. Потолов. Георгий Гапон и российские социал-демократы в 1905 году // Социал-демократия в российской и мировой истории. — М.: 2009.
• И. Н. Ксенофонтов. Георгий Гапон: вымысел и правда. — М.: РОССПЭН, 1996. — 320 с. — ISBN 5-86004-053-9.
• В. В. Каўтарин. Первый шаг к катастрофе. — Л.: Лениздат, 1992. — 428 с. — ISBN 5-289-00725-3.
• М. С. Пазин. Кровавое воскресенье. За кулисами трагедии. — «Эксмо», 2009. — 384 с. — ISBN 978-5-699-34279-2.
• В. Г. Джанибекян. Гапон. Революционер в рясе. — М.: «Вече», 2006. — 480 с. — ISBN 5-9533-1462-0.
• Гапон Георг. Аполлонович(недаступная спасылка) // Российский гуманитарный энциклопедический словарь: В 3 т. — М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС: Филол. фак. С.-Петерб. гос. ун-та, 2002. (руск.)

Кінаўвасабленні

• Яфім Капелян (Пралог, 1956)
• Мікалай Карачанцаў (Таварыш Інакенцій, 1981)
• Віктар Касцецкі  (руск.) (Жыццё Кліма Самгіна  (руск.), 1988)
• Віктар Тэрэля (Раскол, 1993)
• Аляксандр Дамагараў  (руск.) (Імперыя пад ударам  (руск.), 2000)