Лаўр Георгіевіч Карнілаў

Лаўр Георгіевіч Карнілаў
Лаўр Георгіевіч Карнілаў
	руск.: Лавр Георгиевич Корнилов; каз.: Лавр Георгиевич Корнилов
	; Карнілаў у 1916 годзе
Дата нараджэння	18 (30) жніўня 1870 ці 30 жніўня 1870
Месца нараджэння	Усць-Каменагорскі павет[d], Расійская імперыя;
Дата смерці	некарэктная дата (юліянскі не выкарыстоўваецца пасля 1918-01-26)[…] (47 гадоў) ці 13 красавіка 1918 (47 гадоў)
Месца смерці	Краснадар, Расія;
Альма-матар	Омскі кадэцкі корпус[d]; Міхайлаўскае артылерыйскае вучылішча[d]; Акадэмія Генеральнага штаба[d];
Грамадзянства	Расійская імперыя;
Прыналежнасць	Расійская імперыя; Расійская рэспубліка; Белы рух
Род войскаў	пяхота
Званне	Генерал ад інфантэрыі
Камандаваў	Петраградскай ваеннай акругай; Паўднёва-Заходнім фронтам; Вярхоўны Галоўнакамандуючы Рускай Арміі; Добраахвотніцкай Арміяй
Бітвы/войны	Руска-японская вайна; Першая сусветная вайна; Грамадзянская вайна ў Расіі
Аўтограф
	Медыяфайлы на Вікісховішчы
	Творы ў Вікікрыніцах

Лаўр Гео́ргіевіч Карні́лаў (руск.: Лавр Георгиевич Корнилов, каз.: Лавр Георгиевич Корнилов; 18 (30) жніўня 1870, Усць-Каменагорск, Сяміпалацінская вобласць, Расійская імперыя — 31 сакавіка (13 красавіка) 1918, каля Екацерынадара, Кубанская вобласць, зараз Краснадарскі край) — рускі ваеначальнік, генерал ад інфантэрыі. Ваенны разведчык, дыпламат і падарожнік-даследчык. Герой руска-японскай і Першай сусветнай войнаў. Вярхоўны галоўнакамандуючы Рускай арміі (жнівень 1917 года). Удзельнік Грамадзянскай вайны, адзін з арганізатараў і Галоўнакамандуючы Добраахвотніцкай арміі, правадыр Белага руху на Поўдні Расіі, першапаходнік (руск.) (бел..

Дзяцінства

Існуе тры версіі паходжання Лаўра Георгіевіча Карнілава.

Аўтарам першай версіі ўпершыню агучанай у газеце «Саветы Казахстана» № 223 за 1992 год быў кандыдат гістарычных навук, дацэнт Мурат Абдзіраў. Згодна з яго версіяй Лаўр Георгіевіч Карнілаў нарадзіўся 18 жніўня 1870 года ва Усць-Каменагорску, у сям’і былога харунжага 7-га Сібірскага казацкага палка Ягора (Георгія) Мікалаевіча Карнілава (пам. 1906), які за 8 гадоў да нараджэння сына выйшаў з казацкага саслоўя і перайшоў у чын калежскага рэгістратара. Лічыцца, што бацькоўскія продкі Карнілава прыйшлі ў Сібір з дружынай Ярмака. У 1869 годзе Георгій Карнілаў атрымаў пасаду пісара пры гарадской паліцыі ва Усць-Каменагорску, добрае дараванне і набыў невялікі домік на беразе Іртыша, дзе і нарадзіўся будучы генерал. Паводле слоў сястры:

Лаўр нарадзіўся ў кашулі… можа быць таму на яго з дзяцінства глядзелі як на асаблівае дзіця, ускладалі на яго вялікія надзеі… з першых крокаў вучэння ён быў гонарам сям'і…

Паводле гэтай версіі, маці Л. Г. Карнілава — Марыя Іванаўна, маці Мар’ям — казашка з роду аргын-каракесек. Яна вучылася ў царкоўна-прыходскай школе, у чатырнаццаць гадоў прыняла праваслаўе і стала называцца Мар’я Іванаўна. У сямнаццаць гадоў Марьям пазнаёмілася з казаком Георгіем Карнілавым і выйшла за яго замуж. Мяркуючы па ўсім, яна была жанчынай разумнай, валявой і з’яўлялася верным тылам і апорай свайму мужу. Ужо праз два гады пасля жаніцьбы Георгій Карнілаў выбіваецца ў афіцэры, а ў 1878 годзе робіцца чыноўнікам. Пра бацькоў Карнілава захавалася вельмі мала звестак, але, відаць, яны адзін аднаго вельмі любілі, паколькі ў іх было трынаццаць дзяцей.^[5] ^[6] Маці цалкам прысвяціла сябе выхаванню дзяцей; адрознівалася дапытлівым розумам, высокай прагай ведаў, цудоўнай памяццю і велічэзнай энергіяй.

Згодна другой версіі, упершыню выкладзенай у казахстанскай газеце «Мегаполіс» № 47 (55) ад 28 лістапада 2001 года і № 1 (60) ад 10 студзеня 2002 года і аўтарам якой з’яўляецца омскі пісьменнік-краязнаўца Уладзімір Шулдзякоў, Лаўр Георгіевіч Карнілаў нарадзіўся 30 (18 па старым стылі) жніўня 1870 года ва Усць-Каменагорску ў сям’і спадчыннага казака Георгія Мікалаевіча Карнілава — сына тлумача з Каркаралінскай станіцы Сібірскага казацкага войска. Г. М. Карнілаў, як і яго бацька, служыў перакладчыкам у чыне малодшага ўрадніка 7-га Сібірскага казацкага палка, раскватараванага ў Какчатаўскай станіцы. Тут ён і ажаніўся з дачкой мясцовага спадчыннага казака Праскоўяй Ільінічнай Хлыноўскай. Сярод продкаў Хлыноўскіх былі палякі і калмыкі. Менавіта дзякуючы сваім прашчурам калмыкам ў Лаўра Георгіевіча відавочна ўсходні тып твару. Лаўруша быў чацвёртым дзіцём у сям’і. Нягледзячы на тое, што яго бацька Георгій Мікалаевіч праз два гады пасля атрымання першага афіцэрскага чыну падхарунжага пакінуў ваенную службу і перайшоў у грамадзянскае ведамства, усе яго сыны (за выключэннем Аўтанома, які пакутаваў цяжкімі прыпадкамі) прайшлі праз 1-ы Сібірскі імператара Аляксандра I кадэцкі корпус. Аднак ваенная кар’ера братоў не склалася. Аляксандр усё жыццё праслужыў паручнікам, Андрэя выключылі з корпуса. Любімы брат Лаўра Яша памёр ад запалення лёгкіх у юным узросце. Менавіта маці Праскоўя Ільінічна летам 1883 года прывезла трынаццацігадовага Лаўра ў Омск, у корпус. Сям’я Карнілавых ў гэты час ужо два гады пражывала ў багатым казачым горадзе Зайсане.

Аўтарам трэцяй версіі з’яўляўся гісторык Шавуноў К. П., які ўпершыню апублікаваў свае даследаванні аб паходжання Карнілава ў 1992 годзе ў газеце «Весці Калмыкіі» у артыкуле «Хто вы, генерал Карнілаў?». Згодна з імі сапраўднае імя Карнілава — Лаўга Гільджыравіч Дзяльдзінаў. Ён нарадзіўся ў сям’і калмыка-казака і рускай казачкі ў данской станіцы Сямікаракорская. Сям’я распалася, маленькі Лаўга быў усыноўлены дзядзькам Георгіем Карнілавым, які пражываў ва Усць-Каменагорску, і запісаны Лаўрам.

У кадэцкім корпусе

Улетку 1883 года юны Карнілаў быў залічаны ў Сібірскі кадэцкі корпус ў горадзе Омску. Спачатку ён быў прыняты толькі «прыходзячым»: ім былі паспяхова здадзены экзамены па ўсіх прадметах, акрамя французскай, так як у казахскім стэпе не было адпаведных рэпетытараў. Аднак новы выхаванец пасля года навучання сваёй настойлівасцю і выдатнымі атэстацыямі (сярэдні бал 11 з 12) дамогся перакладу на «казённы кошт». У той жа корпус залічылі і яго брата Якава.

Працавіты і здольны Карнілаў вельмі хутка стаў адным з лепшых вучняў корпуса. Дырэктар корпуса генерал Парахаўшчыкоў паказваў у атэстацыі на юнага кадэта ^[7]:

развіты, здольнасці добрыя, у класе ўважлівы і клапатлівы, вельмі руплівы… сціплы, праўдзівы, паслухмяны, надзіва ашчадны, у манерах вуглаваты. Да старэйшым пачцівы, таварышамі вельмі любім, з прыслугаю абыходлівы

У заключнай атэстацыі па сканчэнні пяці гадоў можна будзе прачытаць таксама:

сціплы, шчыры, праўдзівы. Працавіты і пастаянна ахвотна дапамагае таварышам у занятках. Сур'ёзны. Паслухмяны і строга выканаўчы. (…) Да родных ставіцца з любоўю і часта піша ім лісты. Са старэйшымі пачцівы і ветлівы. Таварышамі вельмі любім і мае на іх добры ўплыў …

Здаўшы на выдатна выпускныя экзамены, Лаўр атрымлівае права выбару ваеннага вучылішча для далейшага навучання. Любоў да матэматыкі і асаблівыя поспехі ў гэтым прадмеце вызначаюць выбар Карнілава на карысць прэстыжнага (сюды традыцыйна сцякаліся найбольш здольныя кадэты) Міхайлаўскага артылерыйскага вучылішча у Пецярбургу, куды ён і паступае 29 жніўня 1889 года.

Служба ў Рускай імператарскай арміі

Артылерыйскае вучылішча

Пераезд з Омска ў Пецярбург становіцца пачаткам самастойнага жыцця 19-гадовага юнкера. Бацька ўжо не мог дапамагаць Лаўру грашыма, і Карнілаў павінен быў сам зарабляць сабе на жыццё. Ён дае ўрокі матэматыкі і піша артыкулы па заагеаграфіі, што прыносіць некаторы даход, з якога ён умудраецца нават дапамагаць сваім састарэлым бацькам.

У Міхайлаўскім артылерыйскім вучылішчы, як і ў кадэцкім корпусе, вучоба ішла на «выдатна». Ужо ў сакавіку 1890 года Карнілаў стаў вучылішчным унтэр-афіцэрам. Аднак за паводзіны Лаўр Георгіевіч атрымліваў параўнальна нізкія балы, з прычыны непрыемнай гісторыі, якая адбылася паміж ім і адным з афіцэраў вучылішча, які дазволіў сабе крыўдную бестактоўнасць ў адрас Карнілава і нечакана атрымаў ад гордага юнкера адпор. «Афіцэр быў узвар’яваны і ўжо зрабіў рэзкі рух, але спакойны юнак, захоўваючы вонкава ледзяны спакой, апусціў руку на эфес шпагі, даючы зразумець, што за свой гонар мае намер стаяць да канца. Гэта ўбачыў начальнік вучылішча генерал Чарняўскі, які неадкладна адклікаў афіцэра». Улічваючы таленты і ўсеагульную павагу, якой карыстаўся Карнілаў, гэты праступак быў яму дараваны.

У лістападзе 1891 года на апошнім курсе вучылішча Карнілаў атрымаў званне партупей-юнкера.

4 жніўня 1892 года Карнілаў скончыў дадатковы курс вучылішча, што дало прыярытэт пры размеркаванні на службу, і надзеў пагоны падпаручніка. Перад ім адкрылася перспектыва службы ў гвардыі або ў сталічнай ваеннай акрузе, аднак малады афіцэр абраў Туркестанскую ваенную акругу і атрымаў прызначэнне ў 5-ю батарэю Туркестанскай артылерыйскай брыгады. Гэта было не толькі вяртанне на яго малую радзіму, але і перадавы стратэгічны напрамак магчымых тады канфліктах з Персіяй, Афганістанам і Вялікабрытаніяй.

У Туркестане акрамя руціннай службы Лаўр Георгіевіч займаўся самаадукацыяй, асветай салдат, вывучаў усходнія мовы. Аднак несуцішная энергія і настойлівы характар Карнілава не дазволілі яму заставацца паручнікам, і праз два гады ён падаў рапарт на паступленне ў Акадэмію Генеральнага штаба.

Акадэмія Генеральнага штаба

У 1895 годзе, бліскуча здаўшы ўступныя экзамены (сярэдні бал 10,93, па пяці дысцыплінах — з максімальных 12), залічаны ў слухачы Мікалаеўскай акадэміі Генеральнага штаба. Падчас навучання ў Акадэміі ў 1896 годзе Лаўр Георгіевіч ажаніўся з дачкой тытулярнага саветніка Таісіяй Уладзіміраўнай Марковінай, а праз год у іх нарадзілася дачка Наталля. У 1897 годзе, скончыўшы Акадэмію з малым срэбным медалём і «з занясеннем прозвішча на мармуровую дошку з імёнамі выдатных выпускнікоў Мікалаеўскай акадэміі ў канферэнц-зале Акадэміі», датэрмінова атрымаў чын капітана (з фармулёўкай «за паспяховае заканчэнне дадатковага курсу») Карнілаў зноў адмовіўся ад месца ў Пецярбургу і абраў службу ў Туркестанскай ваеннай акрузе.

Геаграфічныя экспедыцыі

З 1898 па 1904 год служыў у Туркестане памочнікам старшага ад’ютанта штаба акругі, а затым — штаб-афіцэрам для даручэнняў пры штабе. З рызыкай для жыцця, пераапрануўшыся туркменам, правёў рэкагнасцыроўку брытанскай крэпасці Дэйдадзі ў Афганістане. Здзейсніў шэраг працяглых даследчых і разведвальных экспедыцый ва Усходнім Туркестане (Кашгарыі), Афганістане і Персіі — вывучаў гэты загадкавы край, сустракаўся з кітайскімі (Кашгарыя ўваходзіла ў склад Кітая) чыноўнікамі і прадпрымальнікамі, наладжваў агентурную сетку. Вынікам гэтай камандзіроўкі стала падрыхтаваная Лаўрам Георгіевічам кніга «Кашгар, або Усходні Туркестан», якая стала важкім укладам у геаграфію, этнаграфію, ваенную і геапалітычную навуку і прынясла аўтару заслужаны поспех. Гэты праца была заўважана і брытанскімі спецыялістамі. Як вызначыў сучасны даследчык М. К. Басханаў, картаграфічны матэрыял да англійскага выдання «Ваенная справаздача па Кашгарыі» 1907 года ўяўляе сабой планы гарадоў і ўмацаванняў Усходняга Туркестана, апублікаваныя ў працы Л. Г. Карнілава^[8]. Служба капітана Карнілава ў Туркестане не засталася неацэненай — за гэтыя экспедыцыі ён быў узнагароджаны ордэнам Святога Станіслава 3-й ступені і неўзабаве накіраваны з новым заданнем у малавывучаныя раёны Усходняй Персіі.

«Стэп адчаю», па якім праходзіў бяспрыкладны паход рускіх разведчыкаў пад камандаваннем капітана Л. Г. Карнілава — першых еўрапейцаў, якія прайшлі гэтым шляхам — на сучасных апісваным падзеям картах Іран а пазначалася белай плямай з адзнакай «недаследаваныя землі»: «сотні вёрстаў бясконцых пяскоў, ветру, апякаючых сонечных прамянёў, пустыня, дзе амаль немагчыма было знайсці ваду, а адзінай ежай былі мучныя праснакі — усе падарожнікі, якія спрабавалі раней вывучыць гэты небяспечны раён, гінулі ад нясцерпнай гарачыні, голаду і смагі, таму брытанскія даследчыкі абыходзілі „Стэп роспачы“ бокам». Вынікам паходу капітана Карнілава стаў найбагацейшы геаграфічны, этнаграфічны і ваенны матэрыял, якія пазней Лаўр Георгіевіч стаў шырока выкарыстоўваць у сваіх нарысах, якія публікаваліся ў Ташкенце і Пецярбургу.

Ад Індыі Расію з гэтага часу стала аддзяляць 150 вёрстаў афганскіх гор… У 90-х гадах намі быў зроблены шэраг рэкагнасціровак і невялікіх паходаў у Памір (найбольш значны — палкоўніка Іонава). У гэтых экспедыцыях упершыню праявілі сябе капітаны Карнілаў і Юдзеніч.
— Керсновский А. А. История русской армии. — М.: Эксмо, 2006. — Т. 2. — ISBN 5-699-18397-3., глава XI

Акрамя абавязковых для выпускніка Генеральнага штаба нямецкай і французскай моў, добра авалодаў англійскай, пярсідскай, казахскай, мангольскай, калмыцкай і урду.

З лістапада 1903 года па чэрвень 1904 года знаходзіўся ў Індыі з мэтай «вывучэння моў і нораваў народаў Белуджыстана», а фактычна — для аналізу стану брытанскіх каланіяльных войскаў. За час гэтай экспедыцыі Карнілаў наведаў Бамбей, Дэлі, Пешавар, Агру (ваенны цэнтр англічан) і іншыя раёны, назіраў за брытанскімі вайскоўцамі, аналізаваў стан каланіяльных войскаў, кантактаваў з брытанскімі афіцэрамі, якім ужо было знаёма яго імя. У 1905 годзе яго сакрэтная «Справаздача пра паездку ў Індыю» была апублікавана Генеральным штабам.

Менавіта ў Туркестане раскрыліся галоўныя таленты Лаўра Георгіевіча — разведчыка і даследчыка, як і ў яго папярэдніка Чокана Валіханава.

Руска-японская вайна

У чэрвені 1904 года падпалкоўнік Карнілаў быў прызначаны столаначальнікам Галоўнага штаба ў Пецярбургу, аднак неўзабаве ён дамогся пераводу ў дзеючую армію. З верасня 1904 года па снежань 1905 года займаў пасаду штаб-афіцэра, затым — начальніка штаба 1-й стралковай брыгады. Баявое хрышчэнне Лаўра Георгіевіча адбылося падчас Бітвы пры Сандэпу.

Акружаны японцамі ў вёсцы Вазые, Карнілаў штыкавой атакай прарваў акружэнне і вывеў сваю брыгаду, якая ўжо лічылася знішчанай, з прыдадзенымі ёй часткамі, з параненымі і сцягамі, захоўваючы поўны баявы парадак, на злучэнне з арміяй.

Дзеянні Лаўра Георгіевіча былі адзначаны шматлікімі ордэнамі, у тым ліку ордэнам Святога Георгія 4-й ступені («За асабістую адвагу і правільныя дзеянні» падчас дзеянняў пад Мукдэнам), і Георгіеўскай зброяй; ён быў узведзены ў «чын палкоўніка за баявыя адрозненні».

Ваенны агент ў Кітаі

У 1907—1911 гадах, маючы рэпутацыю спецыяліста-ўсходазнаўца, Карнілаў служыў ваенным агентам ў Кітаі. Ён вывучаў кітайскую мову, падарожнічаў, вывучаў побыт, гісторыю, традыцыі і звычаі кітайцаў. Маючы намер напісаць вялікую кнігу пра жыццё сучаснага Кітая, Лаўр Георгіевіч запісваў усе свае назіранні і рэгулярна дасылаў падрабязныя справаздачы ў Генеральны штаб і МЗС. Сярод іх вялікую цікавасць прадстаўляюць, у прыватнасці, нарысы «Аб паліцыі Кітая», «Тэлеграф Кітая», «Апісанне манеўраў кітайскіх войскаў у Маньчжурыі», «Ахова імператарскага горада і праект фарміравання імператарскай гвардыі».

У Кітаі Карнілаў дапамагаў рускім афіцэрам, якія прыбывалі ў камандзіроўку (у прыватнасці, палкоўніку Манэргейму), завёў сувязі з калегамі з розных краін, сустракаўся з будучым прэзідэнтам Кітая — у той час маладым афіцэрам — Чан Кайшы.

На новай пасадзе Карнілаў шмат увагі надаваў перспектывам ўзаемадзеяння Расіі і Кітая на Далёкім Усходзе. Аб’ездзіўшы амаль усе буйныя правінцыі краіны, Карнілаў выдатна разумеў, што яе ваенна-эканамічны патэнцыял яшчэ далёка не выкарыстаны, а людскія рэзервы занадта вялікія, каб з імі не лічыцца: «…будучы яшчэ занадта маладой і знаходзячыся ў перыядзе свайго фарміравання, армія Кітая выяўляе яшчэ шмат недахопаў, але… наяўны лік палявых войскаў Кітая ўяўляе ўжо сур’ёзную баявую сілу, з існаваннем якой прыходзіцца лічыцца як з імаверным праціўнікам…» У якасці найбольш паказальных вынікаў працэсу мадэрнізацыі Карнілаў адзначаў рост чыгуначнай сеткі і пераўзбраенне арміі, а таксама змяненне адносінаў да ваеннай службы з боку кітайскага грамадства. Быць вайскоўцам станавілася прэстыжным, для службы ў войску патрабавалі нават асаблівыя рэкамендацыі ^[9].

У 1910-м годзе палкоўнік Карнілаў быў адкліканы з Пекіна, аднак у Пецярбург вярнуўся толькі праз пяць месяцаў, на працягу якіх здзейсніў падарожжа па Заходняй Манголіі і Кашгарыі з мэтай азнаямлення з узброенымі сіламі Кітая на межах з Расіяй.

Дзейнасць Карнілава-дыпламата гэтага перыяду была высока ацэненая не толькі на Радзіме, дзе ён атрымаў Ордэн Святой Ганны 2-й ступені і іншыя ўзнагароды, але і ў дыпламатаў Брытаніі, Францыі, Японіі і Германіі, узнагароды якіх таксама не абыйшлі рускага разведчыка.

З 2 лютага 1911 года — камандзір 8-га пяхотнага Эстляндскага палка, з 3 чэрвеня — начальнік атрада ў Заамурскай акрузе асобнага корпуса пагранічнай варты (2 пяхотныя і 3 конныя палкі). Пасля скандалу, які завяршыўся адстаўкай начальніка Заамурскай акругі АКПВ Я. І. Мартынава, прызначаны камандзірам брыгады 9-й Сібірскай стралковай дывізіі, раскватараванай ва Уладзівастоку.

Першая сусветная вайна

19 жніўня 1914 года Карнілаў быў прызначаны начальнікам 48-й пяхотнай дывізіі (будучай «Стальной»), якая пад яго камандаваннем змагалася ў Галіцыі і ў Карпатах ў складзе XXIV армейскага корпуса 8-й арміі генерала Брусілава (Паўднёва-Заходні фронт). Брусілаў, які не любіў Карнілава, пазней усё ж аддасць яму належнае ў сваіх успамінах:

Ён заўсёды быў наперадзе і гэтым прыцягваў да сябе сэрца салдат, якія яго любілі. Яны не аддавалі сабе справаздачы ў яго дзеяннях, але бачылі яго заўсёды ў агні і шанавалі яго адвагу.

У той жа час Брусілаў пісаў ^[10]:

Дзіўная справа, генерал Карнілаў сваю дывізію ніколі не шкадаваў: ва ўсіх баях, у якіх яна ўдзельнічала пад яго начальствам, яна несла жахлівыя страты, а тым часам афіцэры і салдаты яго любілі і яму верылі. Праўда, ён і сябе не шкадаваў, асабіста быў адважны і лез наперад на злом галавы.

Салдаты ж Карнілава літаральна абагаўлялі: камандзір ставіўся з вялікай увагай да іх побыту, патрабаваў бацькоўскіх адносінаў да ніжніх чыноў, аднак і патрабаваў ад іх ініцыятыўнасці, выразнага выканання загадаў.

Генерал Дзянікін, чые часткі падчас наступлення Брусілава наступалі «рука-аб-руку» з часткамі генерала Карнілава, так пазней характарызаваў свайго будучага паплечніка і аднадумца^[11]:

З Карнілавым я сустрэўся першы раз на палях Галіцыі, каля Галіча, у канцы жніўня 1914, калі ён прыняў 48 пях. дывізію, а я — 4 стралковую (жалезную) брыгаду. З тых часоў, на працягу 4 месяцаў бесперапынных, слаўных і цяжкіх баёў, нашы часткі ішлі побач у складзе XXIV корпуса, разбіваючы ворага, перайшоўшы Карпаты, урываючыся ў Венгрыю. У сілу вельмі расцягнутых франтоў, мы рэдка бачыліся, але гэта не перашкаджала добра ведаць адзін аднаго. Тады ўжо цалкам зразумела вызначыліся для мяне галоўныя рысы Карнілава — военачальніка: вялікае ўменне выхоўваць войскі: з другараднай часткі Казанскай акругі ён у некалькі тыдняў зрабіў выдатную баявую дывізію; рашучасць і крайняя ўпартасць у вядзенні самай цяжкай, здавалася, асуджанай аперацыі; незвычайная асабістая адвага, якая страшна імпанавала войскам і стварала яму сярод іх вялікую папулярнасць; нарэшце, высокае захаванне ваеннай этыкі ў дачыненні да суседніх частак і паплечнікаў — уласцівасць, супраць якой часта грашылі і начальнікі, і вайсковыя часткі.

У многіх аперацыях арміі Брусілава вызначылася менавіта дывізія Карнілава.

«Карнілаў — не чалавек, стыхія», — казаў узяты карнілаўцамі ў палон аўстрыйскі генерал Рафт. У лістападзе 1914 года ў начным баі пры Такашанах група добраахвотнікаў пад камандаваннем Карнілава прарвала пазіцыі непрыяцеля і, нягледзячы на сваю малалікасць, захапіла 1200 палонных, уключаючы самога Рафта, узрушанага гэтай дзёрзкай вылазкай. Аднак затым, насуперак загаду камандзіра 24-га корпуса генерала Цурыкава, Карнілаў з дывізіяй спусціўся з Карпат на Сярэднедунайскую нізіну, дзе быў адразу ж адрэзаны венгерскай ганведскай дывізіяй. Дывізіі Карнілава прыйшлося прабівацца назад па горных сцежках, страціўшы тысячы людзей, уключаючы некалькі соцень палоннымі, кінуўшы батарэю горных гармат, зарадныя скрыні і абоз. За гэта Брусілаў хацеў аддаць Карнілава пад суд і толькі па хадайніцтву Цурыкава абмежаваўся вымовай у загадзе па арміі як Карнілаву, так і Цурыкаву.^[10]

Неўзабаве пасля гэтага ў ходзе Ліманаўскай бітвы «Стальная» дывізія, якую перакідвалі на самыя цяжкія ўчасткі фронту, разбіла непрыяцеля ў баях пад Кросна і Рыманавам і дайшла да Карпат, дзе заняла Крэпну. У студзені 1915 года 48-я дывізія заняла галоўны карпацкі грэбень на лініі Альзапагон — Фельзадор, а ў лютым Карнілаў быў узведзены ў генерал-лейтэнанты, яго імя атрымала шырокую вядомасць у армейскім асяроддзі.

Узяцце Збора, аўстрыйскі палон і ўцёкі з палону

Узяццё Збора — размешчанага на «вышыні 650» — абароненага драцянымі загародамі і лініямі акопаў з умацаванымі агнявымі кропкамі — стала адной з самых бліскучых аперацый, праведзеных Карнілавым. Напярэдадні генерал старанна рыхтаваў план аперацыі, вывучаў план непрыяцельскіх ўмацаванняў і прысутнічаў на допытах палонных аўстрыйцаў. У выніку штурм прайшоў у дакладнасці паводле плана Лаўра Георгіевіча: шквальны агонь рускай артылерыі, які раптам абваліўся на вышыню, і франтальная атака пяхоты дазволіла галоўным ударным сілам Карнілава незаўважанымі абысці праціўніка і прымусіць яго ўцякаць. Узяцце вышыні 650 Карнілавым адкрывала рускім войскам дарогу на Венгрыю.

У красавіку 1915 года, прыкрываючы адступленне Брусілава з-за Карпат сіламі адной сваёй «Стальной» дывізіі, генерал Карнілаў, які ўзяў на сябе ў момант гібелі дывізіі асабістае камандаванне адным з батальёнаў, быў двойчы паранены ў руку і нагу і ў ліку ўсяго толькі 7 ацалелых байцоў батальёна, на працягу чатырох сутак да канца намагаўшыхся прарвацца да сваіх, у выніку (пасля ўпартага штыкавога бою) трапіў у аўстрыйскі палон.^[12]

Баі, дадзеныя праўзыходным сілам праціўніка 48-й «Стальной» дывізіяй генерала Карнілава, дазволілі 3-й арміі, у якую яна была ўключана ў складзе 24-га корпуса генерала Цурыкава, пазбегнуць поўнага разгрому.^[13]

Камандзір корпуса генерал Цурыкаў лічыў Карнілава адказным за гібель 48-й дывізіі ^[14] і патрабаваў суда над ім, аднак камандуючы Паўднёва-Заходнім фронтам генерал Іваноў высока ацаніў подзвіг 48-й дывізіі і накіраваў Вярхоўнаму Галоўнакамандуючаму Вялікаму Князю Мікалаю Мікалаевічу хадайніцтва «аб прыкладным узнагароджанні доблесна прабіўшыхся парэшткаў частак 48-й дывізіі і, асабліва яе героя, начальніка дывізіі генерала Карнілава». Ужо 28 красавіка 1915 года імператар Мікалай II падпісаў Указ аб узнагароджанні генерала Карнілава ордэнам Святога Георгія 3-й ступені

За тое, што ў час упартай бітвы ў Карпатах на р. Дукля 24 крас. 1915 г., калі камандуемая ім дывізія была акружаная з усіх бакоў перавышаючым у сілах праціўнікам, адважна прабіваўся па трупах загароджваючага дарогу непрыяцеля, чым даў магчымасць часткам дывізіі далучыцца да войскаў свайго корпуса.

Генерал-лейтэнант Л. Г. Карнілаў. 1917 год.

Пасля ўзяцця ў палон генерал Карнілаў быў змешчаны ў лагер для вышэйшых афіцэраў непадалёк ад Вены. Загаіўшы раны, ён спрабаваў бегчы, але дзве першыя спробы ўцёкаў скончыліся няўдачай. Карнілаў змог бегчы з палону^[15] ў ліпені 1916 а з дапамогай чэха Францішака Мрняка, які служыў у лагеры памочнікам аптэкара.

У Стаўцы генерала прымае імператар і ўручае яму ордэн Святога Георгія. Газеты і часопісы публікуюць партрэты героя, артыкулы пра яго і інтэрв'ю з ім, Омскі епіскап дасылае тэлеграму, у Петраградзе ўшаноўваюць юнкера роднага Міхайлаўскага вучылішча, землякі з станіцы Каркаралінскай дасылаюць нацельны крыж і абразок …

У верасні 1916 года Л. Г. Карнілаў, аднавіўшы сілы пасля перажытых падзей, зноў адбыў на фронт і прызначаны камандзірам XXV армейскага корпуса Асобай арміі генерала В. І. Гурко (Паўднёва-Заходні фронт).

1917 год

Камандаванне Петраградскай ваеннай акругай

Пытанне аб прызначэнні генерала Карнілава на пасаду камандуючага войскамі Петраградскай ваеннай акругі было вырашана яшчэ імператарам Мікалаем II — кандыдатура генерала была вылучана начальнікам Галоўнага штаба генералам Міхневічам і начальнікам Асобага аддзела па прызначэнні чыноў арміі генералам Архангельскім у сувязі з неабходнасцю мець у Петраградзе на чале войскаў папулярнага баявога генерала, які здзейсніў да таго ж легендарныя ўцёкі з аўстрыйскага палону — такая фігура магла прыцішыць запал праціўнікаў імператара. Тэлеграма з хадайніцтвам аб прызначэнні была адпраўлена ў Стаўку генералу Аляксееву, падтрымана ім і ўдастоілася рэзалюцыі Мікалая II — «Выканаць» ^[16]. 2 сакавіка 1917 года, на першым пасяджэнні самаабвешчанага Часовага ўрада Карнілаў быў прызначаны на ключавы пост Галоўнакамандуючага войскамі Петраградскай ваеннай акругі, наўзамен арыштаванага генерала С. С. Хабалава.^[17]^[18]

5 сакавіка Карнілаў прыбыў у Петраград. Па загадзе Часовага ўрада і ваеннага міністра Гучкова Карнілаў, як камандуючы Петраградскай ваеннай акругай, абвясціў аб арышце імператрыцы і яе сям’і ў Царскім Сяле. Ён пайшоў на гэта з тым, каб паспрабаваць у далейшым палегчыць долю арыштаваных. І на самай справе, сведкі кажуць пра тое, што:

Генерал усталяваў строгі парадак змены варты, вызначыў рэжым утрымання ў палацы, дамогся таго, што каравульная служба ажыццяўлялася толькі пад кантролем штаба акругі, а не мясцовых самачынных камітэтаў і саветаў. Пераводзячы рэжым аховы ў вядзенне штаба Петраградскай ваеннай акругі, Карнілаў, па сутнасці, ратаваў Царскую Сям'ю і ад бяссудных дзеянняў і самачынных рашэнняў збунтаванага мясцовага гарнізона і ад «самадзейнасці» Петраградскага Савета, які лічыў сябе ўсерасійскай уладай з першых жа дзён пасля ўзнікнення^[9]

У ноч з 5 на 6 сакавіка генерал Карнілаў і ваенны міністр Гучкоў былі ў першы раз прынятыя Аляксандрай Фёдараўнай. Менавіта аб гэтым эпізодзе сведчыў паручнік 4-га Царскасельскага стралковага палка К. Н. Калагрываў, які пісаў, што нібыта арышт імператрыцы быў праведзены генералам Карнілавым ў знарочыста выклікалай грубай манеры. Гэтая першая сустрэча генерала з імператрыцай, што адносіцца да апісваных падзей, не насіла характару «аб’явы аб арышце» (хоць бы таму, што пастанова пра гэта яшчэ не была прынята) і мэтай сваёй мела азнаямленне візіцёраў з становішчам ахоўваемых. Варта адзначыць, што генерал Карнілаў правёў асабістую інспекцыю аховы імператрыцы і яе сям’і ў першыя ж гадзіны свайго знаходжання на пасадзе камандуючага Петраградскай ваеннай акругай. Сведкамі эпізоду былі таксама вялікі князь Павел Аляксандравіч, граф Бенкендорф і цырымоніймайстар Царскасельскага Палаца, асабісты сакратар імператрыцы граф П. М. Апраксін. У сваім даследаванні гісторык В. Ж. Цвяткоў прыходзіць да высновы аб тым, што, як дасведчаны разведчык, генерал мог весці падвойную гульню:

Трэба было любой цаной дамагчыся абароны Царскай Сям'і і, з другога боку, прадэманстраваць прадстаўнікам «новай улады »рэвалюцыйныя паводзіны. Верагодна, што дзеля гэтага і была разыграна «сцэна» фармальнага «арышту»^[9]

Ніякіх зневажальных для царскай сям’і дзеянняў, ніякіх абразлівых паводзінаў у адносінах да імператрыцы з боку Карнілава праяўлена не было.

Маюцца і сведчанні сучаснікаў, якія падкрэсліваюць высокую думку Аляксандры Фёдараўны, а таксама каралевы-ўдавы Марыі Фёдараўны аб Л. Г. Карнілаве ^[19], напрыклад, гэта: «Аляксандра Фёдараўна пасля абвяшчэння ёй аб арышце выказала задавальненне, што гэта было зроблена слаўным генералам Карнілавым, а не кім-небудзь з членаў новага ўрада».^[20]

Другі раз генерал разам з начальнікам Царскасельскага гарнізона палкоўнікам Кабылінскім быў прыняты імператрыцай ужо раніцай 8 сакавіка. Палкоўнік Я. С. Кабылінскі адзначаў вельмі карэктнае, паважнае стаўленне Карнілава да імператрыцы. Прыём Карнілава і Кабылінскага адзначаны ў дзённіку імператрыцы ў запісе ад 8 сакавіка. Менавіта падчас гэтага прыёму Карнілаў паведаміў імператрыцы ўжо не пра «ахову», а пра «арышт», а затым прадставіў ёй Кабылінскага. Кабылінскі таксама сведчыў, што ён быў адзіным афіцэрам, у прысутнасці якога Аляксандры Фёдараўне паведамілі пра яе арышт. Адзін з прыдворных чыноў Царскасельскага палаца граф П. Апраксін, такімі словамі перадаў адказ імператрыцы Карнілаву:

Я рада, што менавіта вы, генерал, абвясцілі Мне аб арышце, — сказала яна Карнілаву, калі той прачытаў Ёй пастанову Часовага ўрада, — так як вы самі перанеслі ўвесь жах пазбаўлення волі ^[9]

Пасля гэтага была праведзена змена палацавага каравула: была зменена ахоўная варта з складу Зводна-Гвардзейскага палка «арыштнай» вартай, пасля чаго ахова была зноў, ужо ў другі раз, праінспектаваная генералам Карнілавым, пра надзейнасць якой ён рапартаваў ужо Вялікаму Князю Паўлу Аляксандравічу.

Сам Карнілаў глыбока перажываў выкананне якая выпала на яго цяжкага абавязку. Па ўспамінах палкоўніка С. М. Раснянскага, знаходзячыся пад арыштам у г. Быхаве, у верасні 1917 года, генерал «у коле толькі самых блізкіх асоб падзяліўся аб тым, з якім цяжкім пачуццём ён павінен быў, у мэтах выканання загаду Часовага ўрада, паведаміць гаспадарыні аб арышце ўсёй Царскай Сям’і. Гэта быў адзін з самых цяжкіх дзён яго жыцця … ^[9]»

Тым не менш пасля арышту імператрыцы за Карнілавым замацавалася рэпутацыя рэвалюцыйнага генерала, а артадаксальныя манархісты так і не даравалі генералу яго ўдзелу ў гэтым эпізодзе.

Генерал распрацоўваў нерэалізаваны праект стварэння Петраградскага фронту, у склад якога павінны былі ўвайсці войскі Фінляндыі, Кранштата, узбярэжжа Рэвельскага ўмацаванага раёна і Петраградскага гарнізона.

Працуючы сумесна з ваенным міністрам А. І. Гучковым, Лаўр Георгіевіч распрацоўвае шэраг мер да стабілізацыі становішча, імкнучыся засцерагчы войска ад разбуральнага ўплыву Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, уплыў якога на войска ўжо выявілася ў сумна знакамітым Загадзе № 1. Вывесці разложаныя гарнізонныя і запасныя часці, як і ўвесці ў горад новыя палкі, было немагчыма ў сувязі з усё тым жа Загадам № 1. Гучкову і Карнілаву заставалася толькі непрыкметна расстаўляць на важных пасадах сваіх людзей. Паводле сведчання Гучкова, пэўныя поспехі ў гэтым былі дасягнуты: у ваенныя вучылішча і артылерыйскія часці прызначаліся франтавыя афіцэры, а сумнеўныя элементы выдаляліся са службы. У далейшым прадугледжвалася стварэнне Петраградскага фронту, што дало б магчымасць пераўкамплектаваць існуючыя часці і тым самым аздаравіць іх.

6 красавіка 1917 года Савет узнагародзіў Георгіеўскім крыжам унтэр-афіцэра лейб-гвардыі Валынскага палка Ц. І. Кірпічнікава, які першым пачаў бунт у сваім палку ў пачатку Лютаўскай рэвалюцыі і забіў капітана Лашкевіча.^[21]^[22]

Гучкоў сведчыў, што генерал Карнілаў да апошняга спадзяваўся дамовіцца з прадстаўнікамі Савета. Але гэта яму не ўдалося, як не ўдалося і знайсці агульную мову з салдатамі Петраградскага гарнізона. Дзянікін пісаў з гэтай нагоды: «Яго хмурная фігура, сухая, зрэдку толькі сагрэтая шчырым пачуццём гаворка, а галоўнае, яе змест — такое далёкае ад галавакружных лозунгаў, выкінутых рэвалюцыяй, такое простае ў вызнанні салдацкіх катэхізісаў, — не маглі ні запаліць, ні натхніць петраградскіх салдат».

Камандаванне 8-й арміяй

У канцы красавіка 1917 года генерал Карнілаў адмаўляецца ад пасады галоўнакамандуючага войскамі Петраградскай акругі, «не лічачы магчымым для сябе быць міжвольным сведкам і ўдзельнікам разбурэння арміі … Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў» ^[23] і, у сувязі з падрыхтоўкай гадовага наступу на фронце, яго пераводзяць на Паўднёва-Заходні фронт камандуючым 8-й арміяй — ударнай арміі фронту, якая пад яго начальствам дамаглася ўражлівых поспехаў у ходзе чэрвеньскага наступлення войскаў Паўднёва-Заходняга фронту.

У канцы красавіка 1917 года — перад сыходам у адстаўку ваенны міністр А. І. Гучкоў хацеў правесці генерала Карнілава на пасаду галоўнакамандуючага Паўночным фронтам — самага распушчанага з усіх рускіх франтоў, дзе існавалі цяжкасці ў кіраванні і магла спатрэбіцца «цвёрдая рука» Генеральнага штаба генерала ад інфантэрыі Л. Г. Карнілава. Да таго ж пасада галоўнакамандуючага фронтам заставалася вакантнай пасля сыходу з яе генерала Рузскага. Супраць гэтага катэгарычна пярэчыў Вярхоўны Галоўнакамандуючы генерал ад інфантэрыі М. В. Аляксееў, які стаў ім пасля адрачэння цара, спасылаючыся на недастатковы камандны стаж генерала Карнілава і той факт, што многія генералы, старэйшыя за Лаўра Георгіевіча па ўзвядзенні і заслугах, чакаюць сваёй чаргі. На наступны дзень Гучкоў даслаў афіцыйную тэлеграму па пытанні прызначэння Карнілава. Аляксееў прыгразіў, што ў выпадку, калі прызначэнне адбудзецца, ён сам сыдзе ў адстаўку.^[24] Ваенны міністр не адважыўся рызыкаваць адстаўкай Вярхоўнага Галоўнакамандуючага, пра што пазней, паводле некаторых дадзеных, шкадаваў. Апісаны эпізод пасля зарадзіў даволі моцную непрыязнасць паміж двума генераламі — ён, як і сітуацыя з арыштам ў недалёкай будучыні Аляксеевым карнілаўцаў у Стаўцы пасля няўдачы Карнілаўскага выступлення — дае ключ да разгадкі вельмі няпростых узаемаадносін двух генералаў.

Азнаёміўшыся з становішчам на фронце, генерал Карнілаў першым узняў пытанне аб знішчэнні салдацкіх камітэтаў і забароне палітычнай агітацыі ў арміі, улічваючы, што армія ў момант прыняцця яе генералам Карнілавым знаходзілася ў стане поўнага раскладання.

19 мая 1917 года Карнілаў загадам па 8-й арміі дазваляе, па прапанове Генеральнага штаба капітана М. В. Нежанцава, сфармаваць Першы Ударны атрад з добраахвотнікаў (першая добраахвотніцкая часць у Рускай арміі). За кароткі тэрмін трохтысячны атрад быў сфармаваны, і 10 чэрвеня генерал Карнілаў зрабіў яго агляд. Капітан Нежанцаў бліскуча правёў баявое хрышчэнне свайго атрада 26 чэрвеня 1917 года, прарваў аўстрыйскія пазіцыі пад вёскай Ямшыцы, дзякуючы чаму быў узяты Калуш. 11 жніўня загадам Карнілава атрад быў перафармаваны ў Карнілаўскі ўдарны полк. Форма палка ўключала ў сябе літару «К» на пагонах і нарукаўныя знакі з надпісам «Карнілаўцы». Асабістай аховай Карнілава стаў конны Тэкінскі полк.

У перыяд камандавання Карнілавым 8-й арміяй вялікую ролю набывае камісар гэтай арміі эсэр М. М. Філоненка, які служыў пасярэднікам паміж Карнілавым і Часовым урадам.

Праз 2 дні пасля пачатка распрацоўкі наступлення ў арміі, якую ён узначальваў, 25 чэрвеня 1917 года яго войскі прарываюць пазіцыі 3-й аўстрыйскай арміі Кірхбаха на захад ад Станіславава. Ужо 26 чэрвеня разгромленыя Карнілавым войскі Кірхбаха беглі, цягнучы за сабой і нямецкую дывізію, якая падаспела ім на дапамогу.

У ходзе наступлення армія генерала Карнілава прарвала аўстрыйскі фронт на працягу 30 вёрст, узяла ў палон 10 тысяч салдат праціўніка і 150 афіцэраў, а таксама захапіла каля 100 гармат. Дзянікін у сваіх успамінах пазней напіша, што "Выхад на Ломніцу адкрываў Карнілаву шляхі на даліну ракі Стрый, і на злучэнне арміі графа Ботмера. Нямецкая галоўная кватэра лічыла становішча галоўнакамандуючага Усходнім фронтам крытычным . "^[25]

Аднак далейшы прарыў немцаў на фронце 11-й арміі, якая пабегла перад немцамі, нягледзячы на сваю велізарную перавагу ў колькасці і тэхніцы ^[26] з прычыны сваёй разбэшчанасці і развалу з-за раскладаючай рэвалюцыйнай агітацыі, нівеліраваў першапачатковыя поспехі рускіх армій.

Пасля агульнай няўдачы чэрвеньскага наступлення Рускай арміі і Цярнопальскага прарыву аўстра-германскіх войскаў генерал Карнілаў, які здолеў у цяжкай сітуацыі ўтрымаць фронт, быў узведзены ў генералы ад інфантэрыі, а 7 ліпеня прызначаны Керанскім галоўнакамандуючым войскамі Паўднёва-Заходняга фронту замест генерала А. Я. Гутара і ўвечары таго ж дня накіраваў Часоваму ўраду тэлеграму з апісаннем становішча на фронце («Армія ашалелых цёмных людзей… бяжыць…») і сваімі прапановамі па выпраўленні становішча (ўвядзенне смяротнага пакарання і палявых судоў на фронце). Генерал Брусілаў працівіўся гэтаму прызначэнню (але пры гэтым 8 ліпеня сваёй тэлеграмай пацвердзіў, што лічыць «безумоўна неабходным неадкладнае правядзенне ў жыццё мер, якія просіць генерал Карнілаў» ^[27]), аднак Керанскі настаяў на прызначэнні Карнілава: становішча фронту было катастрафічным,

…а Карнілаў адважны, мужны, суровы, рашучы, незалежны і не спыніцца ні перад якімі самастойнымі дзеяннямі, патрэбнымі становішчам і ні перад якой адказнасцю… На думку Керанскага, небяспечныя ў выпадку поспеху якасці ідучага напралом Карнілава — пры панічным адступленні маглі прынесці толькі карысць. А калі маўр зробіць сваю справу, з ім можна ж і расстацца… ^[28]

Вярхоўны галоўнакамандуючы

Ужо 19 ліпеня генерал ад інфантэрыі Л. Г. Карнілаў прызначаецца Вярхоўным Галоўнакамандуючым, змяніўшы на гэтай пасадзе генерала Брусілава, які ішоў на паваду ў салдацкіх камітэтаў, што вяло да раскладання арміі і страты кантролю над войскамі, якія пры найменшым націску праціўніка масамі пакідалі пазіцыі і сыходзілі ў тыл. Лаўр Георгіевіч не адразу прымае гэтую пасаду, але перш на працягу трох дзён агаворвае ўмовы, на якіх гатовы пагадзіцца прыняць яе: неўмяшанне ўрада ў прызначэнні на вышэйшыя камандныя пасады, хуткая рэалізацыя праграмы рэарганізацыі арміі, прызначэнне генерала Дзянікіна камандуючым Паўднёва-Заходнім фронтам. Пасля доўгіх перамоў бакам удалося прыйсці да кампрамісу, і Карнілаў прыняў пасаду, які рабіла яго другім чалавекам у дзяржаве, буйной палітычнай фігурай, здольнай уплываць на падзеі, якія адбываюцца ў краіне. Гэта прызначэнне было сустрэта вялікай радасцю ў асяроддзі афіцэраў і кансерватыўнай публікі. У гэтага лагера з’явіўся лідар, у якім бачылі надзею на выратаванне арміі і Расіі.

Для аднаўлення дысцыпліны ў арміі, па патрабаванні генерала Карнілава Часовы ўрад уводзіць смяротнае пакаранне. Рашучымі і суровымі метадамі, з ужываннем у выключных выпадках расстрэлаў дэзерціраў, генерал Карнілаў вяртае Арміі баяздольнасць і аднаўляе фронт. У гэты момант генерал Карнілаў у вачах многіх становіцца народным героем, на яго сталі ўскладацца вялікія надзеі, і ад яго сталі чакаць выратавання краіны. Энергічная дзейнасць Карнілава на пасадзе Вярхоўнага галоўнакамандуючага нават за кароткі тэрмін дазволіла дасягнуць некаторых вынікаў: сціхла распушчанасць салдацкіх мас, афіцэрам стала ўдавацца падтрымліваць дысцыпліну. Аднак, нягледзячы на поспех падобных мер у сэнсе забеспячэння некаторага парадку, меры Вярхоўнага камандавання не маглі паўплываць на ўзмацняючыся паток паражэнчай прапаганды заканспіраваных бальшавіцкіх агітатараў у арміі і прадстаўнікоў Урада, якія спрабавалі падладжвацца з нізамі арміі падчас сваіх кароткіх паездак на фронт ^[29].

Скарыстаўшыся сваім становішчам Вярхоўнага Галоўнакамандуючага, генерал Карнілаў прад’яўляе Часоваму ўраду патрабаванні, вядомыя як «Карнілаўская ваенная праграма». У Маскве на Дзяржаўнай Нарадзе 13 — 15 жніўня генерал Карнілаў ў сваім шырокім дакладзе паказаў на катастрафічнае становішча на фронце, на пагібельнае дзеянне на салдацкія масы заканадаўчых мер, прадпрымаемых Часовым Урадам, на працягваючуюся разбуральную прапаганду, што сее ў Арміі і краіне анархію ^[30].

Бяздзейнасць улады ў рэшце рэшт паралізавала ўсе нешматлікія добрыя пачынанні Карнілава. У арміі і на флоце ўсё заставалася нязменным, пакуль Часовы ўрад не палічыў папулярнасць у арміі самога Карнілава занадта небяспечнай для «рэвалюцыі» ^[29].

Карнілаўскі мяцеж

28 жніўня 1917 года генерал Карнілаў, які незадоўга да гэтага выступіў на Маскоўскай нарадзе (нягледзячы на спробы Керанскага пазбавіць Вярхоўнага галоўнакамандуючага на гэтай нарадзе слова ^[31]) з патрабаваннем «ліквідацыі анархіі ў краіне», адмовіў Керанскаму (які напярэдадні здзейсніў дзяржаўнае злачынства супраць Расіі і правакацыю супраць Вярхоўнага галоўнакамандуючага з абвінавачваннем генерала Карнілава ў здрадзе з патрабаваннем, якая нібыта мела месца, аб перадачы «усёй паўнаты грамадзянскай і ваеннай улады») у спыненні прасоўвання на Петраград 3-га кавалерыйскага корпуса пад камандаваннем генерала Крымава, якое праводзілася па патрабаванні Часовага ўрада ^[32] і было санкцыянавана Керанскім.^[33]

Гэты корпус быў накіраваны ў сталіцу Часовым урадам з мэтай канчаткова (пасля падаўлення ліпеньскага бунту) пакончыць з бальшавікамі і ўзяць пад кантроль сітуацыю ў сталіцы:

20 жніўня Керанскі, па дакладзе Савінкава, згаджаецца на «аб'яву Петраграда і яго наваколляў на ваенным становішчы і на прыбыццё ў Петраград ваеннага корпуса для рэальнага ажыццяўлення гэтага становішча, г. зн. для барацьбы з бальшавікамі»^[34]

А. Ф. Керанскі, які фактычна засяродзіў у сваіх руках урадавую ўладу, падчас карнілаўскага выступлення апынуўся ў цяжкім становішчы. Ён разумеў, што толькі суровыя меры, прапанаваныя Л. Г. Карнілавым, маглі яшчэ выратаваць эканоміку ад развалу, войска ад анархіі, Часовы ўрад вызваліць ад савецкай залежнасці і ўсталяваць, у рэшце рэшт, унутраны парадак у краіне.

Але А. Ф. Керанскі таксама разумеў, што з усталяваннем ваеннай дыктатуры ён пазбавіцца ўсёй паўнаты сваёй улады. Добраахвотна аддаваць яе нават дзеля дабра Расіі ён не захацеў. Да гэтага далучылася і асабістая антыпатыя паміж міністрам-старшынёй А. Ф. Керанскім і галоўнакамандуючым генералам Л. Г. Карнілавым, яны не саромеліся выказваць сваё стаўленне адзін да аднаго.^[35]

У ходзе прасоўвання казакоў генерала Крымава на Петраград, Керанскі атрымаў ад дэпутата Львова розныя пажаданні, якія абмяркоўваліся ім напярэдадні з генералам Карнілавым, у сэнсе ўзмацнення ўлады. Аднак Керанскі здзяйсняе правакацыю з мэтай ачарніць Вярхоўнага галоўнакамандуючага ў вачах грамадскасці і ліквідаваць такім чынам пагрозу яго асабістай (Керанскага) улады:

«Было неабходна — кажа Керанскі — даказаць неадкладна фармальную сувязь паміж Львовым і Карнілавым настолькі ясна, каб Часовы ўрад быў у стане прыняць рашучыя меры ў той жа вечар ... прымусіўшы Львова паўтарыць у прысутнасці трэцяй асобы ўсю яго гутарку са мной».

Для гэтай мэты быў запрошаны памочнік начальніка міліцыі Булавінскі, якога Керанскі схаваў за фіранкай у сваім кабінеце падчас другога наведвання яго Львовым. Булавінскі сведчыць, што запіска была прачытана Львову і апошні пацвердзіў змест яе, а на пытанне, «якія былі прычыны і матывы, якія прымусілі генерала Карнілава патрабаваць, каб Керанскі і Савінкаў прыехалі ў Стаўку», ён не даў адказу.

Львоў катэгарычна адмаўляе версію Керанскага. Ён кажа: «Ніякага ўльтыматыўнага патрабаванні Карнілаў мне не прад'яўляў. У нас была простая гутарка, падчас якой абмяркоўваліся розныя пажаданні ў сэнсе ўзмацнення ўлады. Гэтыя пажаданні я і выказаў Керанскаму. Ніякага ўльтыматыўнага патрабавання (яму) я не прад'яўляў і не мог прад'явіць, а ён запатрабаваў, каб я выклаў свае думкі на паперы. Я гэта зрабіў, а ён мяне арыштаваў. Я не паспеў нават прачытаць напісаную мною паперу, як ён, Керанскі, вырваў яе ў мяне і паклаў у кішэню».^[36]

Пасля гэтага Керанскі 27 жніўня аб’яўляе генерала Карнілава мяцежнікам.

27-га жніўня Керанскі распавёў краіне аб паўстанні Вярхоўнага галоўнакамандуючага, прычым паведамленне міністра-старшыні пачыналася наступнай фразай: «26 жніўня генерал Карнілаў даслаў да мяне члена Дзяржаўнай Думы У. М. Львова з патрабаваннем перадачы Часовым урадам ўсёй паўнаты ваеннай і грамадзянскай улады, з тым, што ім па асабістым меркаванні будзе складзены новы ўрад для кіравання краінай».

У далейшым Керанскі, трыумвірат Савінкаў, Аўксенцьеў і Скобелеў, Петраградская дума з А. А. Ісаевым і Шрэйдерам на чале і саветы ліхаманкава пачалі прымаць меры да прыпынення руху войскаў Крымава… ^[37]

Тэлеграмай без нумара і за подпісам «Керанскі» Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму было прапанавана здаць пасаду генералу Лукомскаму і неадкладна выехаць у сталіцу. Гэта распараджэнне было незаконным і ня падлягала абавязковаму выкананню — «Вярхоўны галоўнакамандуючы ні ваеннаму міністру, ні міністру-старшыні, ні тым больш таварышу Керанскаму ні ў якой меры падпарадкаваны ня быў» ^[38]. Керанскі спрабуе прызначыць новага Вярхоўнага галоўнакамандуючага, аднак абодва генерала-«кандыдата» — Лукомскі і Клямбоўскі — адмаўляюцца, прычым першы з іх у адказ на прапанову заняць пасаду «Вярхоўнага» адкрыта кідае Керанскаму абвінавачванне ў правакацыі.

Генерал Карнілаў прыходзіць да высновы, што

ўрад зноў трапіў пад уплыў безадказных арганізацый і, адмаўляючыся ад цвёрдага правядзення ў жыццё (яго) праграмы аздараўлення арміі, вырашыў ліквідаваць (яго), як галоўнага ініцыятара названых мер ^[39]

… І вырашае не падпарадкоўвацца і пасады Вярхоўнага галоўнакамандуючага не здаваць.

Глыбока абражаны хлуснёй распачаўшых паступаць з Петраграда розных урадавых зваротаў, а таксама іх нявартай знешняй формай, генерал Карнілаў адказвае са свайго боку шэрагам гарачых зваротаў да арміі, народу, казакам, у якіх апісвае ход падзей і правакацыю Старшыні Урада.

28 жніўня генерал Карнілаў адмаўляе Керанскаму ў яго патрабаванні спыніць рух на Петраград адпраўленага туды па рашэнню Урада і са згоды Керанскага 3-га коннага корпуса генерала Крымава і вырашае

выступіць адкрыта і, здзейсніўшы ціск на Часовы ўрад, прымусіць яго:

1. выключыць са свайго складу тых міністраў, якія па наяўных (у яго) звестках былі відавочнымі здраднікамі Радзімы;
2. перабудавацца так, каб краіне была гарантавана моцная і цвёрдая ўлада

скарыстаўшыся для гэтага раней ужо адпраўленым на Петраград па патрабаванні Керанскага 3-м конным корпусам і дае яго камандуючаму — генералу Крымова адпаведнае ўказанне.

29 жніўня Керанскі аддае ўказ аб звальненні ад пасад і адданні суду «за мяцеж» генерала Карнілава і яго старэйшых паплечнікаў.

Метад, ужыты Керанскім са «львоўскай місіяй», быў з поспехам паўтораны і ў дачыненні да генерала Крымава, які застрэліўся непасрэдна пасля асабістай яго аўдыенцыі з Керанскім ў Петраградзе, куды ён накіраваўся, пакінуўшы корпус у ваколіцах Лугі, па запрашэнні Керанскага, якое была перададзена праз прыяцеля генерала — палкоўніка Самарына, які займаў пасаду памочніка начальніка кабінета Керанскага. Сэнсам маніпуляцыі паслужыла неабходнасць бязбольнага выключэння камандзіра з асяроддзя падпарадкаваных яму войскаў — у адсутнасць камандзіра рэвалюцыйныя агітатары лёгка распрагандавалі казакоў і спынілі рух 3-га кавалерыйскага корпуса на Петраград.

Генерал Карнілаў адмаўляецца ад прапаноў пакінуць Стаўку і «бегчы». Не жадаючы кровапраліцця ў адказ на запэўніванні ў вернасці ад адданых яму частак

— Скажыце слова адно, і ўсё карнілаўскія афіцэры аддадуць за вас без вагання сваё жыццё…

генерал адказаў:

Перадайце Карнілаўскаму палку, што я загадваю яму выконваць поўны спакой, я не хачу, каб пралілася хоць адна кропля брацкай крыві.^[40]

Генеральнага штаба генерал ад інфантэрыі М. В. Аляксееў, жадаючы выратаваць карнілаўцаў, згаджаецца «узяць ганьбу на сваю сівую галаву» — стаць Начальнікам штаба галоўнакамандуючага пры «Глаўкаверхе» — Керанскім — каб выратаваць карнілаўцаў, робіць арышт генерала Карнілава і яго паплечнікаў у Стаўцы 1 верасня 1917 года і адпраўляе арыштаваных у Быхаўскую турму, дзе забяспечвае для зняволеных бяспеку. Па сведчанні камандзіра Карнілаўскага ўдарнага палка Генеральнага штаба капітана М. В. Нежанцава, «сустрэліся яны [Аляксееў і Карнілаў] надзвычай кранальна і па-сяброўску ^[41]» Адразу пасля гэтага (праз тыдзень) генерал Аляксееў сыходзіць у адстаўку з пасады Начальніка штаба пры Вярхоўным галоўнакамандуючым — Керанскі ^[42] Нягледзячы на відавочнае жаданне генерала Аляксеева дапамагчы Быхаўскім вязням, гэты эпізод аказаўся недастаткова зразумелым генералам Карнілавым, і пасля ўжо на Дану вельмі негатыўна адбіўся на адносінах двух генералаў-кіраўнікоў маладой Добраахвотніцкай Арміі. Генерала Карнілава, без сумневу, таксама павінна была раней засмучаць надзвычайная асцярожнасць генерала Аляксеева ў плане падтрымкі выступлення, спачуваючага жаданню генерала Карнілава навесці парадак у арміі і краіне, аднак публічна не згаджаецца ні па адным пункце па прычыне адсутнасці веры ў поспех рызыкоўнага мерапрыемства.

Адразу пасля гэтага (праз тыдзень) генерал Аляксееў сыходзіць у адстаўку з пасады Начальніка штаба пры Вярхоўным галоўнакамандуючым — Керанскім ^[43]; аб гэтым кароткім, усяго некалькі дзён, перыядзе свайго жыцця генерал казаў пасля заўсёды з глыбокім хваляваннем і смуткам ^[44], на яго месца Керанскі прызначае генерала Духоніна. Сваё стаўленне да карнілаўцаў Міхаіл Васільевіч выказаў у лісце рэдактару газеты «Новое время» Б. А. Суворыну такім чынам:

Расія не мае права дапусціць рыхтуючагася ў хуткім часе злачынства ў адносінах яе лепшых, доблесных сыноў і майстэрскіх генералаў. Карнілаў не замахваўся на дзяржаўны лад; ён імкнуўся, пры садзейнічанні некаторых членаў урада, змяніць склад апошняга, падабраць людзей сумленных, дзейных і энергічных. Гэта не здрада радзіме, не мяцеж ...^[45]

Перамога Керанскага ў гэтым супрацьстаянні стала прэлюдыяй бальшавізму, бо яна азначала перамогу Саветаў, у асяроддзі якіх бальшавікі ўжо займалі пераважнае становішча, і з якімі Урад Керанскага быў здольны весці толькі згодніцкую палітыку.

Пад арыштам у Быхаве

Падрабязней гл. таксама: Быхаўскае сядзенне

Пасля няўдачы свайго выступлення Карнілаў быў арыштаваны, і перыяд з 1 верасня па лістапад 1917 генерал і яго паплечнікі правялі пад арыштам у Магілёве і Быхаве. Спачатку арыштаваных змясцілі ў гасцініцы «Метраполь» у Магілёве. Разам з Карнілавым ў Магілёве былі арыштаваныя таксама яго начальнік штаба генерал Лукомскі, генерал Раманоўскі, палкоўнік Плюшчэўскі-Плюшчык, Аладзін, некалькі афіцэраў генеральнага штаба і ўвесь выканкам саюза афіцэраў.^[46]

Адначасова з арыштам найбольш актыўнай і дзяржаўна-думаючай групы генералітэту, былі вызваленыя Часовым урадам бальшавікі, у тым ліку Троцкі, арыштаваныя за спробу ліпеньскага перавароту ^[47].

Ахову арыштаваных нёс сфармаваны Карнілавым Тэкінскі полк, што забяспечвала бяспеку арыштаваных. Для расследавання таго, што адбылося была прызначаная следчая камісія (старшыня — галоўны ваенны пракурор Шаблоўскі, члены камісіі — ваенныя следчыя Украінцаў, фон Раўпах і Каласоўскі). Керанскі і савет рабочых дэпутатаў патрабавалі ваенна-палявога суда над Карнілавым і яго прыхільнікамі, аднак члены следчай камісіі ставіліся да арыштаваных цалкам добразычліва.

9 верасня 1917 года падалі ў адстаўку ў знак салідарнасці з генералам Карнілавым міністры — кадэты.

Частка арыштаваных, якія не прымалі актыўнага ўдзелу ў Карнілаўскім выступленні (генерал Ціхмянёў, Плюшчэўскі-Плюшчык) была вызвалена следчай камісіяй, астатнія ж пераведзены ў Быхаў, дзе яны былі змешчаныя ў будынку старога каталіцкага манастыра. У Быхаў былі перавезены Карнілаў, Лукомскі, Раманоўскі, генерал Кіслякоў, капітан Брагін, палкоўнік Пронін, прапаршчык Нікіцін, палкоўнік Навасільцаў, есаул Радзівонаў, капітан Соец, палкоўнік Раснянскі, падпалкоўнік Ражэнка, Аладзін, Ніканораў.

Іншая група арыштаваных прыхільнікаў Карнілава: генералы Дзянікін, Маркаў, Ваноўскі, Эрдэлі, Эльснер і Арлоў, капітан Кляцанда (чэх), чыноўнік Будзіловіч знаходзіліся ў зняволенні ў Бярдзічаве. Старшыні следчай камісіі Шаблоўскаму ўдалося дабіцца іх пераводу ў Быхаў.

Пасля Кастрычніцкага перавароту стала ясна, што бальшавікі неўзабаве адправяць атрад супраць Стаўкі. Заставацца ў Быхаве не мела сэнсу. Новы старшыня следчай камісіі палкоўнік Р. Р. фон Раўпах (пасля кастрычніцкага перавароту І. С. Шаблоўскі быў вымушаны схавацца), грунтуючыся на дадзеных следства да 18 лістапада (1 снежня) 1917 года вызваліў усіх арыштаваных, акрамя пецярых (Карнілава, Лукомскага, Раманоўскага, Дзянікіна і Маркава).

19 лістапада (2 снежня) 1917 года ў Магілёў прыехаў генерал-маёр Адзінцоў, камандзірованы Генеральным штабам з ведама Саўнаркама «для арыентацыі Стаўкі ў абстаноўцы ў Петраградзе для пагаднення Стаўкі з Петраградам». Пасля сустрэчы генерала Адзінцова з выступаўшым ад Стаўкі паручнікам В. Шнеўрам генерал перадаў прызначанаму Саўнаркамам галоўнакамандуючаму Мікалаю Крыленку, што «Стаўка здаецца» і ён «можа свабодна прыехаць для ўступлення ў пасаду». У той жа дзень генерал Духонін распарадзіўся выпусціць з турмы ў Быхаве ўсіх пецярых якія заставаліся ў зняволенні генералаў.

Карнілаў вырашыў ісці на Дон паходным парадкам са сваім Тэкінскім палком. Бальшавікам удалося высачыць шлях руху палка, і ён быў абстраляны з бронецягніка. Пасля пераправы праз раку Сейм полк трапіў у дрэнна змёрзлы багністы раён і страціў шмат коней. Пасля гэтага Карнілаў адпусціў тэкінцаў, вырашыўшы, што без яго ім будзе ісці бяспечней, і, пераапрануўшыся селянінам, з падробленым пашпартам, адправіўся адзін па чыгунцы. 6 (19) снежня 1917 года Карнілаў прыбыў у Новачаркаск. Рознымі шляхамі і іншыя Быхаўскія вязні прыбылі на Дон, дзе распачалі фармаванне Добраахвотніцкай арміі для барацьбы з бальшавікамі.

Падчас зняволення Вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Быхаўскай турме Керанскі неяк сказаў наступную фразу, якая характарызуе як маральна-этычныя аспекты вядзення палітыкі міністра-старшыні, так і яго планы ў дачыненні да будучага генерала Карнілава:

Карнілаў павінен быць пакараны; але калі гэта здарыцца, прыйду на магілу, прынясу кветкі і схілю калені перад рускім патрыётам ^[48]

Генерал Раманоўскі — адзін з генералаў, арыштаваных разам з генералам Карнілавым — казаў пазней: «Могуць расстраляць Карнілава, адправіць на катаргу яго саўдзельнікаў, але „карнілаўшчына“ у Расіі не загіне, бо „карнілаўшчына“ — гэта любоў да Радзімы, жаданне выратаваць Расію, а гэтыя высокія памкненні не закідаць ніякім брудам, не ўтаптаць ніякім ненавіснікам Расіі».^[49]

Белая справа

Генерал Карнілаў з афіцэрамі Карнілаўскага палка. Справа ад Карнілава — М. В. Нежанцаў. Новачаркаск. 1918 год.

Карнілаў стаў суарганізатарам Добраахвотніцкай арміі на Доне. Пасля перамоваў з генералам Аляксеевым і прыехаўшымі на Дон прадстаўнікамі маскоўскага Нацыянальнага цэнтра было вырашана, што Аляксееў прыме на сябе загадванне фінансавымі справамі і пытаннямі знешняй і ўнутранай палітыкі, Карнілаў — арганізацыю і камандаванне Добраахвотніцкай арміяй, а Каледзін — фарміраванне Данской арміі і ўсе справы, якія тычацца данскіх казакоў.

Па просьбе Карнілава Аляксеевым быў камандзіраваны ў Сібір генерал Флуг з мэтай аб’яднання антыбальшавіцкіх арганізацый у Сібіры.

Першы Кубанскі паход

9 (22) лютага 1918 года Карнілаў на чале Добраахвотніцкай арміі выступіў у Першы Кубанскі паход.

Развіццё падзей на Доне (адсутнасць падтрымкі з боку казацтва, перамога саветаў, гібель камандзіра адзінай баяздольнай часткі атамана генерала Каледзіна — палкоўніка Чарняцова, а затым і самагубства самога атамана) вымусіла Добраахвотніцкую армію рушыць у Кубанскі край для стварэння на Кубані базы для далейшай барацьбы з бальшавікамі.

«Ледзяны паход» праходзіў у неймаверна цяжкіх умовах надвор’я і ў бесперапынных сутычках з чырвонаармейскімі атрадамі. Нягледзячы на велізарную перавагу чырвоных войскаў, генерал Карнілаў паспяхова вывеў Добраахвотніцкую армію (каля 4 тысяч чалавек) на злучэнне з атрадам Кубанскага ўрада толькі што ўзведзенага Радай у генералы В. Л. Пакроўскага. З сабой у паход Карнілаў узяў члена партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў яўрэя-агітатара Баткіна, што выклікала незадаволенасць часткі афіцэраў^[50].

У савецкай гістарыяграфіі даволі часта прыводзяцца словы генерала Карнілава, сказаныя ім у гэты перыяд яго жыцця — у пачатку ледзянога паходу: «Я даю вам загад, вельмі жорсткі: палонных не браць! Адказнасць за гэты загад перад Богам і рускім народам я бяру на сябе!» Сучасны гісторык і даследчык Белага руху В. Ж. Цвяткоў звяртае ўвагу ў сваёй працы, што ніякага аформленага «загаду» з падобным зместам ні ў адной з крыніц не выяўлена^[51]. Пры гэтым існуюць сведчанні А. Суворына ^[52], адзінага, хто паспеў выдаць сваю працу «па гарачых слядах» — у Растове ў 1919 годзе:

Першым боем арміі, арганізаванай і атрымаўшай сваю цяперашнюю назву Добраахвотніцкай, было наступленне на Гукаў у палове студзеня. Адпускаючы афіцэрскі батальён з Новачаркаска, Карнілаў даў наказ яму словамі, у якіх выказаўся дакладны яго погляд на бальшавізм: на яго думку, гэта быў не сацыялізм, хоць бы самы крайні, а заклік людзей без сумлення людзям таксама без сумлення да пагрому ўсяго працоўнага і дзяржаўнага ў Расіі [ў ацэнцы «бальшавізму» Карнілаў паўтараў яго тыповую ацэнку многімі тагачаснымі сацыял-дэмакратамі, напрыклад, Пляханавым]. Ён сказаў: «Не бярыце мне гэтых нягоднікаў ў палон! Чым больш тэрору, тым больш будзе з імі перамогі!» Пазней ён да гэтай суровай інструкцыі дадаў: «З параненымі мы вайны не вядзем!»…^[51]

У белых войсках смяротныя прысуды ваенна-палявых судоў і загады асобных начальнікаў прыводзіліся ў выкананне каменданцкімі упраўленнямі, што, аднак, не выключала ўдзелу ў расстрэлах палонных чырвонаармейцаў — добраахвотнікаў з ліку страявых чыноў. Падчас «ледзянога паходу», па сведчанні Н. М. Багданава ^[53] — удзельніка гэтага паходу:

Узятыя ў палон, пасля атрымання звестак аб дзеяннях бальшавікоў, расстрэльваліся каменданцкім атрадам. Афіцэры каменданцкага атрада ў канцы паходу былі зусім хворымі людзьмі, да таго яны занервавалі. У Корвін-Крукоўскага з’явілася нейкая адмысловая балючая жорсткасць. На афіцэрах каменданцкага атрада ляжаў цяжкі абавязак расстрэльваць бальшавікоў, але, на жаль, я ведаў шмат выпадкаў, калі пад уплывам нянавісці да бальшавікоў афіцэры бралі на сябе абавязкі добраахвотна расстрэльваць узятых у палон. Расстрэлы былі неабходныя. Пры ўмовах, у якіх рухалася Добраахвотніцкая армія, яна не магла браць палонных, весці іх не было каму, а калі б палонныя былі адпушчаныя, то на другі дзень змагаліся б зноў супраць атрада.^[9]

Тым не менш, падобныя дзеянні на белым Поўдні, як і на іншых тэрыторыях у першай палове 1918 года, не насілі характару дзяржаўна-прававой рэпрэсіўнай палітыкі белых уладаў, яны праводзіліся вайскоўцамі ва ўмовах «тэатра ваенных дзеянняў» і адпавядалі паўсюдна склаўшайся практыцы «законаў ваеннага часу».

Іншы сведка падзей, які пазней стаў вядомым карнілаўцам, А. Р. Трушновіч, так апісваў гэтыя акалічнасці: у адрозненне ад бальшавікоў, чые правадыры абвесцілі рабаванне і тэрор ідэйна апраўданымі дзеяннямі, на сцягах арміі Карнілава былі напісаныя лозунгі законнасці і правапарадку, таму яна імкнулася пазбягаць рэквізіцый і залішніх кровапраліццяў. Аднак абставіны вымусілі добраахвотнікаў у пэўны момант пачаць адказваць жорсткасцю на зверствы бальшавікоў:

Пад станіцай Гнілаўскай бальшавікі забілі параненых карнілаўскіх афіцэраў і сястру міласэрнасці. Пад Ляжанкай быў узяты ў палон і жыўцом закапаны ў зямлю раз’езд. Там жа бальшавікі распаролі жывот святара і валаклі яго за кішкі па станіцы. Іх зверствы ўсё множыліся, і ледзь не кожны карнілавец меў сярод сваіх блізкіх закатаваных бальшавікамі. У адказ на гэта карнілаўцы перасталі браць палонных… Гэта падзейнічала. Да ўсведамлення непераможнасці Белай арміі далучыўся страх смерці^[54]

Па словах удзельніка і відавочцы падзей генерала Дзянікіна, бальшавікамі з самага пачатку грамадзянскай вайны быў зададзены яе характар — знішчэнне. Белы генерал піша, што прычынай забойстваў і пакут, якія ўчыняюцца савецкай уладай, былі ў асноўным зусім не жорсткасць, што з’яўляецца непасрэдна падчас бою; прычына зверстваў знаходзілася ў кантэксце ўплыву ўзводзячай тэрор у сістэму «рукі зверху», якая бачыла ў такіх мерах «адзіную магчымасць захаваць сваё існаванне і ўладу над краінай»^[55].

Ужо ў самыя першыя дні Белага руху на поўдні Расіі, калі Добраахвотніцкая армія яшчэ толькі фарміравалася, стала відавочна, як піша белы генерал, што «бальшавікі забіваюць усіх добраахвотнікаў, захопленых імі, аддаючы перад гэтым на бесчалавечныя пакуты».

Тэрор у іх не хаваўся сарамліва за «стыхію», «народны гнеў» і іншыя безадказныя элементы псіхалогіі мас — ён ішоў нахабна і бессаромна. Прадстаўнік чырвоных войскаў Сіверса, якія наступалі на Растоў, Валынскі, з’явіўшыся на трэці дзень пасля ўзяцця горада ў савет рабочых дэпутатаў, не апраўдваўся, калі з меншавіцкага лагера пачулася слова — «забойцы». Ён сказаў:
— Якіх бы ахвяр гэта ні каштавала нам, мы здзейснім сваю справу, і кожны, хто са зброяй у руках паўстаў супраць савецкай улады, не будзе пакінуты ў жывых. Нас абвінавачваюць у жорсткасці, і гэтыя абвінавачванні справядлівыя. Але тыя, хто абвінавачваюць, забываюць, што грамадзянская вайна — вайна асобая. У бітвах народаў змагаюцца людзі — браты, абдураныя пануючымі класамі; ў грамадзянскай ж вайне ідзе бой паміж сапраўднымі ворагамі. Вось чаму гэтая вайна не ведае літасці, і мы бязлітасныя^[56]

Не раз на месцах, якія пераходзілі з рук у рукі, добраахвотнікі знаходзілі знявечаныя трупы сваіх паплечнікаў, чулі страшэнную аповесць сведак гэтых забойстваў, якія выратаваліся цудам з рук бальшавікоў. Памятаю, якою жудасцю павеяла на мяне, калі першы раз прывезлі восем закатаваных добраахвотнікаў з Батайска — пасечаных, сколатых, са знявечаным тварамі, у якіх падаўленыя горам блізкія ледзьве маглі распазнаць родныя рысы… Позна ўвечары, недзе далёка на заднім двары таварнай станцыі, сярод масы складаў я знайшоў вагон з трупамі, загнаны туды па распараджэнні растоўскіх уладаў, «каб не выклікаць эксцэсаў». І калі пры цьмяным мігаценні васковых свечак святар, нясмела аглядаючыся, абвяшчаў «вечную памяць забітым», сэрца сціскалася ад болю, і не было прабачэння катам… Памятаю сваю паездку на «Таганрогскі фронт» у сярэдзіне студзеня. На адной з станцый каля Матвеева кургана на платформе ляжала цела, прыкрытае рагожай. Гэта быў труп начальніка станцыі, забітага бальшавікамі, якія даведаліся, што яго сыны служаць у Добраахвотніцкай арміі. Бацьку пасеклі рукі і ногі, разрэзалі брушную поласць і закапалі яшчэ жывым у зямлю. Па скрыўленым членам і скрываўленым зраненым пальцам відаць было, якія намаганні ўжываў няшчасны, каб выбрацца з магілы. Тут жа былі два яго сына — афіцэры, якія прыехалі з рэзерву, каб узяць цела бацькі і адвезці яго ў Растоў. Вагон з нябожчыкам прычапілі да цягніка, у якім я ехаў. На якойсьці падарожнай станцыі адзін з сыноў, убачыўшы вагон з захопленымі ў палон бальшавікамі, прыйшоў у ашалеласць, уварваўся ў вагон і, пакуль каравул апамятаўся, застрэліў некалькі чалавек…^[55]

9 (22) лютага 1918 года Добраахвотніцкая армія пакінула Растоў-на-Доне і выступіла ў Першы Кубанскі «Ледзяны» паход.

Пітэр Кенез, амерыканскі гісторык-даследчык Грамадзянскай вайны ў Расіі, прыводзіць у сваёй працы звесткі аб тэроры бальшавікоў, які абрынуўся на пакінуты добраахвотнікамі Растоў. Па загадзе чырвонага камандуючага Сіверса павінны былі быць пакараныя ўсе маючыя дачыненне да Добраахвотніцкай арміі, загад распаўсюджваўся і на дзяцей чатырнаццаці і пятнаццаці гадоў, якія запісаліся ў армію генерала Карнілава, аднак, магчыма з-за забароны бацькоў, не пайшлі з ёй у паход на Кубань^[57].

Аб жорсткасці з боку радавых добраахвотнікаў падчас «Ледзянога паходу» успамінаў адзін з удзельнікаў паходу, калі пісаў пра маючых парой месца і бяссудных расправах добраахвотнікаў над захопленымі ў палон^[58]:

Усе бальшавікі, захопленыя намі са зброяй у руках, расстрэльваліся на месцы: у адзіночку, дзясяткамі, сотнямі. Гэта была вайна «на вынішчэнне».

Як следства ўзаемнай лютасці, у баявой абстаноўцы не было літасці і добраахвотнікам, трапляючым у рукі бальшавікоў.

Па дадзеных гісторыка Федзюка, Карнілавым быў складзены заклік да жыхароў Стаўраполля, які папярэджваў аб магчымасці прымянення да іх у адказ жорсткіх мер у выпадку нападу на афіцэраў Добраахвотніцкай арміі.^[59]:

На ўсялякі выпадак папярэджваю, што ўсякае варожае дзеянне ў адносінах да добраахвотнікаў і дзейнічаючых разам з імі казачых атрадаў пацягне за сабой самую крутую расправу, уключаючы расстрэл усіх, у каго знойдзецца зброя, і спаленне паселішчаў.

На думку даследчыка Белага руху на Поўдні Расіі В. П. Федзюка, гэтыя заявы сведчаць, «што гаворка ішла менавіта аб тэроры, гэта значыць гвалце, узведзеным у сістэму, маючым на мэце не пакаранне, але застрашванне»^[59].

Маецца сведчанне ўдзельніка падзей Н. Н. Багданава, якое характарызуе стаўленне асабіста генерала Карнілава да палонных чырвонаармейцаў, што выяўлялася часцяком літаральна ў выратаванні ім асабіста асуджаных на расстрэл былых чырвоных салдат^[53]:

У далейшым Добраахвотніцкая армія ўзятых у палон радавых залічвала ў свае атрады. Яны, па водгуках ваенных, няблага змагаліся ў шэрагах Добраахвотніцкай арміі. Наколькі я ведаю, падчас першага паходу быў толькі адзін выпадак залічэння ў войска ўзятых у палон. Карнілаў раз раніцай у адной са станіц сустрэў афіцэра каменданцкага аддзела, які вёў двух маладых салдат, узятых напярэдадні ў палон. Карнілаву, відавочна, стала іх шкада, і ён суха загадаў: «Залічыць у Карнілаўскі полк». Адзін з іх збег тыдні праз два, а другі так і застаўся ў шэрагах Добраахвотніцкай арміі…

Гібель

Першапаходнікі (руск.) (бел. ля магілы ген. Карнілава

31 сакавіка (13 красавіка) 1918 года забіты пры штурме Екацерынадара. «Непрыяцельская граната, — пісаў генерал А. І. Дзянікін, — трапіла ў дом толькі адна, толькі ў пакой Карнілава, калі ён быў у ім, і забіла толькі яго аднаго. Містычнае покрыва прадвечнай таямніцы пакрыла шляхі і здзяйсненні невядомай волі».

Р. Б. Гуль ў кнізе «Ледзяны паход»^[60] пісаў:

На вуліцы — ад’ютант Карнілава падпаручнік Далінскі — «Віктар Іванавіч! Скажыце… калі ж гэта?… Як?…» Ён распавядае: «Вы ведаеце — штаб быў у хаце на адкрытым полі. Ужо некалькі дзён яны вялі прыстрэлку, і даволі ўдала… Мы гаварылі генералу. Ён не звяртаў ніякай увагі… „Добра, пасля“. Апошні дзень навокал усе зрылі снарадамі… зразумелі, што тут штаб, бо пад’язджаюць конныя, з данясеннямі, тоўпяцца людзі. Ну, вось адзін з такіх снарадаў і ўдарыў прама ў хату, у пакой, дзе быў генерал. Яго адкінула аб печ. Зламала нагу, руку. Мы з Хаджыевым вынеслі на паветра. Але нічога ўжо зрабіць нельга было. Памёр, ні слова не сказаў, толькі стагнаў…»

Труна з целам Карнілава была таемна пахавана (прычым магілу «зраўнялі з зямлёй») пры адступленні праз нямецкую калонію Гначбау.

Лёс цела генерала Карнілава

На наступны дзень, 3 (16) красавіка 1918 года, бальшавікі, якія занялі Гначбау, перш за ўсё кінуліся шукаць нібыта «закапаныя кадэтамі касы і каштоўнасці» і выпадкова адкапалі магілу і адвезлі цела генерала ў Екацерынадар, дзе яно было спалена.

У дакуменце^[61] Асобай камісіі па расследаванні злачынстваў бальшавікоў гаварылася:

Асобныя ўгаворванні з натоўпу не трывожыць памерлага чалавека, які стаў ужо бясшкодным, не дапамаглі; настрой бальшавіцкага натоўпу павялічваўся… З трупа была сарваная апошняя кашуля, якая раздзіралася на часткі і абрыўкі раскідваліся вакол… Некалькі чалавек апынуліся ўжо на дрэве і пачалі падымаць труп… Але тут жа вяроўка абарвалася, і цела ўпала на брук. Натоўп усё прыбываў, хваляваўся і шумеў… Пасля прамовы з балкона пачалі крычаць, што труп трэба разарваць на шматкі… Нарэшце аддадзены быў загад павезці труп за горад і спаліць яго… Труп быў ужо непазнавальны: ён уяўляў сабой бясформенную масу, знявечаную ўдарамі шашак, кіданнем на зямлю… Нарэшце цела было прывезена на гарадскія бойні, дзе яго знялі з падводы і, абклаўшы саломай, пачалі паліць у прысутнасці вышэйшых прадстаўнікоў бальшавіцкай улады… У адзін дзень не ўдалося скончыць гэтую працу: на наступны дзень працягвалі паліць бездапаможныя астанкі; палілі і растоптвалі нагамі.

Пра тое, што бальшавікі вырылі цела генерала з магілы і затым пасля працяглага цягання па горадзе яго знішчылі, у Добраахвотніцкай арміі вядома не было^[9]. Пасля ўзяцця праз 4 месяцы арміяй генерала Дзянікіна Екацерынадара ў ходзе Другога Кубанскага паходу, 6 жніўня 1918 года, было прызначана ўрачыстае перапахаванне генерала Карнілава ў магільным склепе кафедральнага сабора. У раскапанай жа магіле Л. Г. Карнілава быў імі знойдзены толькі кавалак хваёвай труны ^[62]. Праведзенае расследаванне выявіла страшную праўду. Сям’я Лаўра Георгіевіча была ашаломлена тым, што здарылася.

Таісія Уладзіміраўна — жонка Лаўра Георгіевіча, якая прыехала на пахаванне і спадзявалася ўбачыць яго хоць бы мёртвым, абвінаваціла генералаў Дзянікіна і Аляксеева ў тым, што цела загінулага Галоўнакамандуючага Добраахвотніцкай арміі не вывезлі разам з войскам, і адмовілася прысутнічаць на паніхідзе^[9] — гора ўдавы было вельмі цяжкім. Яна не нашмат перажыла мужа і неўзабаве памерла 20 верасня 1918 года, праз шэсць месяцаў пасля мужа. Яе пахавалі побач з фермай, дзе абарвалася жыццё Лаўра Георгіевіча. На месцы гібелі генерала Карнілава добраахвотнікамі былі пастаўлены два сціплыя драўляныя крыжы — яму і яго жонцы.

Ушанаванне памяці

3 кастрычніка 1918 года камандуючы Добраахвотніцкай арміяй генерал Дзянікін заснаваў «Знак адрознення Першага Кубанскага паходу». Было зарэгістравана 3689 яго ўдзельнікаў. Знак нумар адзін па праве належаў генералу Лаўру Георгіевічу Карнілаву і быў урачыста ўручаны яго дачцэ^[63].

Як піша сучасны гісторык В. Ж. Цвяткоў^[9], гібель генерала Карнілава не стала канцом Белага руху на поўдні Расіі: Добраахвотніцкая армія выстаяла ў найцяжэйшыя дні «Ледзянога паходу» і зрабіла імя генерала сімвалам высокага патрыятызму і самазабыўнай любові да Радзімы. У Замежжы яго подзвігі натхнялі рускую моладзь. Так, у 1930 годзе Арганізацыйнае бюро па падрыхтоўцы ўстаноўчага з’езду Нацыянальна-працоўнага саюза новага пакалення (НПСНП) адзначала:

Нашым сцягам павінен быць вобраз генерала Карнілава і мы павінны памятаць, што ў барацьбе з бальшавізмам пад нацыянальным сцягам няма месца ні партыйнасці, ні класам^[9].

У 1919 годзе на ферме, дзе загінуў Галоўнакамандуючы Добраахвотніцкай арміі, быў створаны Музей генерала Карнілава, а паблізу, на беразе Кубані была ўладкавана сімвалічная магіла Лаўра Георгіевіча. Побач знаходзілася магіла Таісіі Уладзіміраўны — жонкі генерала.
Акрамя таго, ужо летам 1919 года ў Омску вялася падрыхтоўка да ўстаноўкі помніка генералу Карнілаву побач з будынкам кадэцкага корпуса. Музей і магілы бальшавікі знішчылі ў 1920 годзе. Ферма захавалася^[9].
У 2004 годзе гарадская адміністрацыя Краснадара (у 1918 годзе — Екацерынадар) прыняла рашэнне аб узнаўленні музейнай экспазіцыі, прысвечанай генералу Карнілаву і Беламу руху^[9].
Помнік у Краснадары ўсталяваны 13 красавіка 2013 года^[64].

Меркаванні і ацэнкі

Вядомы генерал Дзянікін даволі станоўча ставіўся да Карнілава і неаднаразова згадваў пра яго ў сваіх мемуарах. Вось адна з яго вытрымак, у якой ён характарызуе Лаўра Георгіевіча наступным чынам:

З Карнілавым я сустрэўся першы раз на палях Галіцыі, каля Галіча, у канцы жніўня 1914, калі ён прыняў 48 пях. дывізію, а я — 4 стралковую (жалезную) брыгаду… Тады ўжо зусім ясна вызначыліся для мяне галоўныя рысы Карнілава — ваеначальніка: вялікае ўменне выхоўваць войскі: з другараднай часткі Казанскай акругі ён у некалькі тыдняў зрабіў выдатную баявую дывізію; рашучасць і крайняя ўпартасць ў падпарадкаванні самай цяжкай, здавалася, асуджанай аперацыі; незвычайная асабістая адвага, якая страшна імпанавала войскам і стварала яму сярод іх вялікую папулярнасць; нарэшце, — высокае захаванне ваеннай этыкі, у дачыненні да суседніх частак і паплечнікаў, — уласцівасць, супраць якой часта грашылі і начальнікі, і вайсковыя часткі… Усе, хто ведаў хоць трохі Карнілава, адчувалі, што ён павінен адыграць вялікую ролю на фоне рускай рэвалюцыі.^[65]

Узнагароды

Ордэн Святога Станіслава 3-й ступені (1901)
Ордэн Святой Ганны 3-й ступені (1903)
Ордэн Святога Станіслава 2-й ступені (1904)
Ордэн Святога Георгія 4-й ступені (08.09.1905)
Мячы да ордэна Святога Станіслава 2-й ступені (1906)
Залатая зброя «За адвагу» (09.05.1907)
Ордэн Святой Ганны 2-й ступені (06.12.1909)
Ордэн Святога Уладзіміра 3-й ступені з мячамі (1914)
Ордэн Святога Станіслава 1-й ст. з мячамі
Ордэн Святой Ганны 1-й ступені з мячамі (17.10.1915)
Ордэн Святога Георгія 3-й ступені (28.04.1915)
Знак адрознення 1-га Кубанскага (Ледзянога) паходу № 1 (пасмяротна)

Л. Г. Карнілаў ў літаратуры і мастацтве

Міхаіл Шолахаў («Ціхі Дон», раман);

Кінаўвасабленні

Піцер Барбьер («Падзенне Раманавых», 1917)
?? («Блуканне па пакутах», 1958)
Яўген Казакоў («Блуканне па пакутах», 1977; «20 снежня», 1981)
Міхаіл Фёдараў («Сіндыкат-2», 1981)
Юрый Клепікаў («Раманавы. Венцаносная сям'я», 2000)
Аляксандр Башыраў («Гібель імперыі», 2005)

Фота

Карнілаў Л. Г., фота 1916 года. — РАП Архівавана 24 жніўня 2007.

Сачыненні

Кароткая справаздача пра паездку па Паўночнай Манголіі і Заходняму Кітаю. РДВГА, ф. 1396, оп. 6 с, с. 149, л. 39-60.
Ваенныя рэформы Кітая і іх значэнне для Расіі. РДГВА, ф. 2000, оп. 1 с, в. 8474.
Нарыс адміністрацыйнага ладу Сінь-Цзяна. Звесткі тычацца краін, сумежных з Туркестанскай ваеннай акругай (СССТВО0), 1901, вып. XXVI.
Узброеныя сілы Кітая ў Кашгарыі. СССТВО, 1902, вып. XXXII-XXXIII.
Паездка ў Дэйдадзі. Агульны нарыс. Дабаўленне да «зборнікаў геаграфічных, тапаграфічных і статыстычных матэрыялаў па Азіі» (СМА), 1902, № 6.
Сеістанскае пытанне. Туркестанскія Ведамасці, 1902, № 41 (тое ж. — Ства, 1903, вып. XXXIX).
Кашгарыя або Усходні Туркестан. Вопыт ваенна-статыстычнага апісання. Ташкент, выд. штаба Туркестанскай ваеннай акругі, 1903.
Паведамленне, зробленае на Вайсковым сходзе Туркестанскай ваеннай акругі 7 сакавіка 1903 г. Умацаваныя пункты ў сумежных з акругай абласцях Кітая, Персіі і Афганістана. Туркестанскія Ведамасці, 1903, № 22 (тое ж. — СССТВО, 1903, вып. XLV, XLVII).
Гістарычная даведка па пытанні аб межах Харасана з уладаннямі Расіі і Афганістана. СССТВО, 1904, вып. LX (тое ж. — СМА, 1905, вып. LXXVIII).
Нушка-Сеістанская дарога. Маршрутнае апісанне Нушка-Сеістанскай дарогі (участак Кала-і-Рабат — Квета). СМА, 1905, вып. LXXVIII.
Справаздача пра паездку ў Індыю. Даданне да СМА, 1905, № 8.
Узброеныя сілы Кітая. Іркуцк, выд. штаба Іркуцкай ваеннай акругі, 1911.

Гл. таксама

Карнілаўскі ўдарны полк

Зноскі

↑ Историческая энциклопедия Сибири / под ред. В. А. Ламин — Новосибирск: 2009. — ISBN 5-8402-0230-4
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4253570"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q883"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113559915"></a>
↑ ^а ^б Y. D., P. Vi. Kornilov, Lavr Georgievich // The Enciclopædia Britannica: New Volumes — 12 — London, NYC: 1922.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q84"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15987490"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q38177069"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q60"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1976412"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2442959"></a>
↑ Корнилов Лавр Георгиевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>
↑ http://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/kornilov_lavr_georgievich
↑ Мурат Абдзіраў,. М.Абдзіраў - Генерал Лаўр Карнілаў: полуказах і рускі патрыёт (руск.)(недаступная спасылка). ЦэнтрАзія (21 ліпеня 2004). Архівавана з першакрыніцы 23 верасня 2015. Праверана 31 ліпеня 2012.
↑ Расійскі галоўнакамандуючы з кіпчакскіх стэпаў (руск.). Рэспубліканская газета «Караван» (28 лістапада 2008). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012. Праверана 31 ліпеня 2012.
↑ фаталіст. Л. Г. Карнілаў
↑ Брытанцы таксама ацанілі працы іншага рускага разведчыка Чокана Валіханава, земляка Карнілава, перавыдаўшы яго працу «Chinese Turkestan and Dzungaria» by Capt. Valikhanov and other russian travellers, «The Russians in Central Asia», London, Edward Stanford, 1865)
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л Цвяткоў В. Ж. Лаўр Георгіевіч Карнілаў
↑ ^а ^б С. Кулічкін. Расчараванне Архівавана 9 лістапада 2013.
↑ Дзянікін А. І.Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. Рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0. С. 145—146.
↑ Трушновіч А. Р. Успаміны карнілаўца: 1914—1934 / Склад. Я. А. Трушновіч. — Масква-Франкфурт: Пасеў, 2004. — 336 с., 8 іл. ISBN 5-85824-153-0, стар. 14
↑ генерал Л. Г. Карнілаў :: БІЯГРАФІЯ
↑ Е. Л. Мартынаў. Гібель дывізіі Карнілава
↑ [1] Архівавана 4 сакавіка 2016.
↑ Гіяцынт Эраст Запіскі белага афіцэра / Уступ. артыкул, падрыхтоўка тэксту і камент. В. Г. Бартнеўскага. — СПб .: «Інтэрпаліграфцэнтр» СПбФК, 1992. — 267 с, іл. ISBN 5-88560-077-5, стар.238-239
↑ Часопісы пасяджэнняў часовага ўрада. Тым 1. Масква. РОССПЭН. 2001
↑ Пратакол допыту Л. Г. Карнілава Надзвычайнай Камісіяй 2-5 верасня. 1917
↑ Гіяцынтаў Эраст Запіскі белага афіцэра (Карнілаўскі ўдарны полк. Матэрыялы для гісторыі. Парыж. 1974. стар.14) / Уступ. артыкул, падрыхтоўка тэксту і камент. В. Г. Бартнеўскага. — СПб .: «Інтэрпаліграфцэнтр» СПбФК, 1992. — 267 с, іл. ISBN 5-88560-077-5, стар.239
↑ Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 127
↑ Кара-Мурза С. Г. Вайна лютага з кастрычнікам // Грамадзянская вайна (1918—1921). Урок для XXI стагоддзя. — М .: ЭКСМО, 2003. — Глава 3. Нянавісць выгнаных гаспадароў жыцця.
↑ Платонаў А. А. Цярновая карона Расіі. Гісторыя Рускага народа ў XX стагоддзі. Т.2. — М .: «Крыніца», 1997. — C. 510
↑ Дзянікін А. І. [http : //militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/1_18.html Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г.] рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 263
↑ Дзянікін А. І. Нарысы рускай Смуты. Крушэнне ўлады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 445
↑ Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты . Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 420
↑ Са зводак Стаўкі
↑ Косцін А. Л. Пасеялі вецер — паціснулі буру. — М .: Геліёс АРВ, 2004. — 224 с., іл. ISBN 5-85438-111-7, стар. 21
↑ Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). - Выдавецтва "Навука", 1991. - ISBN 5-02-008582-0, стар. 446-447
↑ ^а ^б Белы рух. Паход ад Ціхага Дона да Ціхага акіяна. — М .: Веча, 2007. — 378 с. — (За веру і вернасць). — ISBN 978-5-9533-1988-1, с.6
↑ http://www.xxl3.ru/kadeti/kornilov.htm Архівавана 1 студзеня 2009. Генерал ад інфантэрыі Лаўр Георгіевіч Карнілаў
↑ Ваенная літаратура — [Мемуары. — Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты
↑ Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. — М .: Айрыс-прэс , 2006. — Т.2, 3 — ISBN 5-8112-1890-7, стар.54
↑ Дзянікін А. І. [http:// militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/2_02.html нарыс рускай смуты.] — М .: Айрыс-прэс, 2006. — Т.2, 3 — ISBN 5-8112-1890-7, стар.21-22
↑ (Савінкаў.«Да справы Карнілава».)
↑ www.school.edu.ru :: Карнілаўскі мяцеж. 25-31 жніўня 1917. радыёграма А. Ф. Керанскага са зваротам да народа. 27 жніўня 1917 Архівавана 23 кастрычніка 2008.
↑ ' 'Дзянікін А. І.Нарысы рускай смуты. - М .: Айрыс-прэс, 2006. - Т.2, 3 - ISBN 5-8112-1890-7, Стар.53
↑ Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. - М .: Айрыс-прэс, 2006. - Т.2, 3 - ISBN 5-8112-1890-7, стар. 57
↑ Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 466
↑ (З паказанняў генерала Карнілава пасля следчай камісіі.)
↑ Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. - М .: Айрыс-прэс, 2006. - Т.2, 3 - ISBN 5-8112-1890-7, стар .77
↑ Трушновіч А. Р. Успаміны карнілаўца: 1914—1934 / Навук. Я. А. Трушновіч. — Масква-Франкфурт: Пасеў, 2004. — 336 с, 8 іл. ISBN 5-85824-153-0, стар. 64
↑ Шамбараў В. Е. Белагвардзейшчына. — М .: ЭКСМА, Алгарытм, 2007. (Гісторыя Расіі. Сучасны погляд). ISBN 978-5-9265-0354-5, стар. 42.
↑ Шамбараў В. Е. Белагвардзейшчына. — М .: ЭКСМА, Алгарытм, 2007. (Гісторыя Расіі. Сучасны погляд). ISBN 978-5-9265-0354-5, стар. 42
↑ Дзянікін А. І. .html Нарысы рускай смуты.(недаступная спасылка) — М .: Айрыс-прэс, 2006. — Т.2, 3 — ISBN 5-8112-1890-7, стар.67
↑ Косцін А. Л. Пасеялі вецер - паціснулі буру. - М .: Геліёс АРВ, 2004. - 224 с., Іл. ISBN 5-85438-111-7, стар. 40
↑ Лукомскі А. С. Успаміны. Т.1. Стар. 257.
↑ Белы рух. Паход ад Ціхага Дона да Ціхага акіяна. — М .: Веча, 2007. — 378 с. — (За веру і вернасць). — ISBN 978-5-9533-1988-1, стар.6
↑ Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Барацьба генерала Карнілава. Жніўні 1917-красавік 1918 г. - рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. Парыж. 1922. М .: Навука, 1991. - 376 с. - ISBN 5-02-008583-9, стар. 3
↑ Генерал ад інфантэрыі
↑ Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. Раздзел XIX. Першы Кубанскі паход.
↑ ^а ^б Цвяткоў В. Ж. Лаўр Георгіевіч Карнілаў (частка 3)
↑ Суворын А. — Аляксей Парошын. Паход Карнілава. Растоў на Доне, 1919
↑ ^а ^б Багданаў М. М. Арганізацыя Добраахвотніцкай арміі і Першы Кубанскі паход.
↑ Трушновіч А. Р. Успаміны карнілаўца: 1914—1934 / уклад. Я. А. Трушновіч. — Масква-Франкфурт: Пасеў, 2004. — 336 с., 8 іл. ISBN 5-85824-153-0. С. 82-84.
↑ ^а ^б Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. [У 3 кн.] Кн. 2, т. 2. Барацьба генерала Карнілава; Т. 3. Белы рух і барацьба Добраахвотніцкай арміі. — М.: Айрыс-прэс, 2006. — 736 с.; іл. + укл. 16 с. — (Белая Расія) — Т. 2, 3. — ISBN 5-8112-1891-5 (кн. 2). С. 209—210.
↑ «Працоўная справа» ад 14 лютага 1918 г. Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. [У 3 кн.] Кн. 2, т. 2. Барацьба генерала Карнілава; Т. 3. Белы рух і барацьба Добраахвотніцкай арміі. — М.: Айрыс-прэс, 2006. — 736 с.; іл. + укл. 16 с. — (Белая Расія) — Т. 2, 3. — ISBN 5-8112-1891-5 (кн. 2). С. 210—211.
↑ Кенез Пітэр. Чырвоная атака, белае супраціўленне. 1917—1918 / Пер. з англ. К. А. Нікіфарава. — М.: ЗАТ Центрполиграф, 2007. — 287 с. — (Расія ў пераломны момант гісторыі). ISBN 978-5-9524-2748-8. С. 123.
↑ Фядзюк В. П. Белыя. Антыбальшавіцкі рух на поўдні Расіі 1917—1918 гг. — М.: АИРО-XX, 1996. ISBN 5-88735-029-6. С. 34-35.
↑ ^а ^б Фядзюк В. П. Белыя. Антыбальшавіцкі рух на поўдні Расіі 1917—1918 гг. — М.: АИРО-XX, 1996. ISBN 5-88735-029-6.
↑ Р. Б. Гуль. Ледзяны паход (з Карнілавым)
↑ Здзек бальшавікоў над целам забітага генерала Карнілава. Даведка Асобай камісіі па расследаванню злачынстваў бальшавікоў пры галоўнакамандуючым узброенымі сіламі на Поўдні Расіі / Чырвоны тэрор у гады грамадзянскай вайны // Ю. Г. Фельшцінскі
↑ Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Барацьба Генерала Карнілава. Жнівень 1917 — красавік 1918 года. Рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. Парыж, 1922. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — М.: Навука, 1991. — 376 с. — ISBN 5-02-008583-9. С. 300.
↑ А. С. Гаспаран. Рускія па-за Расіяй: генерал Карнілаў.(недаступная спасылка)
↑ Помнік Карнілаву адкрыты на Кубані
↑ Дзянікін А. І.Нарысы Рускай Смуты. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 182—183

Літаратура

Асанов Б. К., Олейников Д. И. "Сын казака, казак… "//Родина. — 2009. — № 10 — С. 120 : ил.: 2 фото. — Библиогр. в примеч. . — ISSN 0235-7089
Басханов М. К. Русские военные востоковеды до 1917 г. Биобиблиографический словарь. М., Восточная литература, 2005, ISBN 5-02-018435-7
Басханов М. К. Генерал Лавр Корнилов. — London, Skiff Press, 2000, ISBN 5-94208-001-1
Колесников А. А. Русские в Кашгарии (вторая половина XIX — начало XX в.). Миссии, экспедиции, путешествия. Бишкек, Раритет, 2006, ISBN 9967-424-44-3
Пученков А. С. [Известия СПбГЭТУ «ЛЭТИ» Создатели Добровольческой армии генералы М. В. Алексеев и Л. Г. Корнилов и Февральская революция 1917 года] : часопіс. — 2004. — № 2. — С. 3-10.
Ратьковский И. С. Восстановление в России смертной казни на фронте летом 1917 года. // новейшая история России. 2015. № 1. — С.48-58. http://history.spbu.ru/NIR/NIR12/Ratkovskiy.pdf Архівавана 5 сакавіка 2016.
Родионов И. В ночь с 23 на 29 августа. Архівавана 4 сакавіка 2016. — «Вестник первопоходника» № 30 Март 1964 г.
Ушаков А. И., Федюк В. П. Лавр Корнилов. — М.: Молодая гвардия, 2006 (Жизнь замечательных людей) ISBN 5-235-02836-8
Цветков В. Ж.. Лавр Георгиевич Корнилов (нявызн.). Сайт «Добровольческий корпус». Архівавана з першакрыніцы 17 красавіка 2013. Праверана 15 красавіка 2013.
Лаўр Георгіевіч Карнілаў на Хронасе
Деникин А. И. Очерки русской смуты, в 5-ти тт., Париж, 1921—1923.
Скрылов А. И. Исторические данные к побегу генерала Л. Г. Корнилова из Австро-Венгерского плена. Архівавана 4 сакавіка 2016. — «Вестник первопоходника» № 10 июль 1962 г.
Слободин В. П. Белое движение в годы гражданской войны в России (1917—1922 гг.). Учебное пособие. — М.: МЮИ МВД России, 1996.
Абдиров М. — Генерал Лавр Корнилов. К 85-летию гибели. Архівавана 9 снежня 2012.
Цветаева М. И. «Лебединый стан» Стихотворения 1917—1921 гг.—М.;БЕРЕГ,1991, ISBN 5-85726-001-9
Гиацинтов Э. Н. Записки белого офицера / Вступит. статья, подготовка текста и коммент. В. Г. Бортневского. — СПб.: «Интерполиграфцентр» СПбФК, 1992. — 267 с, илл. ISBN 5-88560-077-5
Трушнович А. Р. Воспоминания корниловца: 1914—1934 / Сост. Я. А. Трушнович. — Москва—Франкфурт: Посев, 2004. — 336 с, 8 ил. ISBN 5-85824-153-0
Ильин И. А. Идея Корнилова. Из речи, произнесённой в Праге, Берлине и Париже // Возрождение. — Париж: 1925. — 17 июня. — № 15. — С. 2.
Богданов Н. Н. Организация Добровольческой армии и Первый Кубанский поход
Белое движение. Поход от Тихого Дона до Тихого океана. — М.: Вече, 2007. — 378 с. — (За веру и верность). — ISBN 978-5-9533-1988-1
Из биографии Лавра Корнилова
Гуль Р. Б. Ледяной поход (с Корниловым).
Офицерский корпус добровольческой армии: социальный состав…
ВП по военному ведомству//Разведчик № 1273, 31.03.1915.

Спасылкі

[_967be6de15db57b6-1] Историческая энциклопедия Сибири / под ред. В. А. Ламин — Новосибирск: 2009. — ISBN 5-8402-0230-4
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4253570"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q883"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q113559915"></a>

[_e2644306816d1750-2] а ^б Y. D., P. Vi. Kornilov, Lavr Georgievich // The Enciclopædia Britannica: New Volumes — 12 — London, NYC: 1922.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q84"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15987490"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q38177069"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q60"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1976412"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2442959"></a>

[_bcdafe528fcdbfa0-3] Корнилов Лавр Георгиевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>

[_5a1385402f5d0932-4] ttp://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/kornilov_lavr_georgievich

[5] Мурат Абдзіраў,. М.Абдзіраў - Генерал Лаўр Карнілаў: полуказах і рускі патрыёт (руск.)(недаступная спасылка). ЦэнтрАзія (21 ліпеня 2004). Архівавана з першакрыніцы 23 верасня 2015. Праверана 31 ліпеня 2012.

[6] Расійскі галоўнакамандуючы з кіпчакскіх стэпаў (руск.). Рэспубліканская газета «Караван» (28 лістапада 2008). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012. Праверана 31 ліпеня 2012.

[autogenerated3-7] фаталіст. Л. Г. Карнілаў

[8] Брытанцы таксама ацанілі працы іншага рускага разведчыка Чокана Валіханава, земляка Карнілава, перавыдаўшы яго працу «Chinese Turkestan and Dzungaria» by Capt. Valikhanov and other russian travellers, «The Russians in Central Asia», London, Edward Stanford, 1865)

[Tsvetkov-9] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л Цвяткоў В. Ж. Лаўр Георгіевіч Карнілаў

[autogenerated7-10] а ^б С. Кулічкін. Расчараванне Архівавана 9 лістапада 2013.

[11] Дзянікін А. І.Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. Рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0. С. 145—146.

[12] Трушновіч А. Р. Успаміны карнілаўца: 1914—1934 / Склад. Я. А. Трушновіч. — Масква-Франкфурт: Пасеў, 2004. — 336 с., 8 іл. ISBN 5-85824-153-0, стар. 14

[13] генерал Л. Г. Карнілаў :: БІЯГРАФІЯ

[14] Е. Л. Мартынаў. Гібель дывізіі Карнілава

[15] [1] Архівавана 4 сакавіка 2016.

[16] Гіяцынт Эраст Запіскі белага афіцэра / Уступ. артыкул, падрыхтоўка тэксту і камент. В. Г. Бартнеўскага. — СПб .: «Інтэрпаліграфцэнтр» СПбФК, 1992. — 267 с, іл. ISBN 5-88560-077-5, стар.238-239

[17] Часопісы пасяджэнняў часовага ўрада. Тым 1. Масква. РОССПЭН. 2001

[18] Пратакол допыту Л. Г. Карнілава Надзвычайнай Камісіяй 2-5 верасня. 1917

[19] Гіяцынтаў Эраст Запіскі белага афіцэра (Карнілаўскі ўдарны полк. Матэрыялы для гісторыі. Парыж. 1974. стар.14) / Уступ. артыкул, падрыхтоўка тэксту і камент. В. Г. Бартнеўскага. — СПб .: «Інтэрпаліграфцэнтр» СПбФК, 1992. — 267 с, іл. ISBN 5-88560-077-5, стар.239

[20] Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 127

[Кара-Мурза-21] Кара-Мурза С. Г. Вайна лютага з кастрычнікам // Грамадзянская вайна (1918—1921). Урок для XXI стагоддзя. — М .: ЭКСМО, 2003. — Глава 3. Нянавісць выгнаных гаспадароў жыцця.

[Платонаў-22] Платонаў А. А. Цярновая карона Расіі. Гісторыя Рускага народа ў XX стагоддзі. Т.2. — М .: «Крыніца», 1997. — C. 510

[23] Дзянікін А. І. [http : //militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/1_18.html Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г.] рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 263

[24] Дзянікін А. І. Нарысы рускай Смуты. Крушэнне ўлады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 445

[25] Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты . Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 420

[26] Са зводак Стаўкі

[27] Косцін А. Л. Пасеялі вецер — паціснулі буру. — М .: Геліёс АРВ, 2004. — 224 с., іл. ISBN 5-85438-111-7, стар. 21

[28] Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). - Выдавецтва "Навука", 1991. - ISBN 5-02-008582-0, стар. 446-447

[autogenerated4-29] а ^б Белы рух. Паход ад Ціхага Дона да Ціхага акіяна. — М .: Веча, 2007. — 378 с. — (За веру і вернасць). — ISBN 978-5-9533-1988-1, с.6

[30] ttp://www.xxl3.ru/kadeti/kornilov.htm Архівавана 1 студзеня 2009. Генерал ад інфантэрыі Лаўр Георгіевіч Карнілаў

[31] Ваенная літаратура — [Мемуары. — Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты

[32] Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. — М .: Айрыс-прэс , 2006. — Т.2, 3 — ISBN 5-8112-1890-7, стар.54

[33] Дзянікін А. І. [http:// militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/2_02.html нарыс рускай смуты.] — М .: Айрыс-прэс, 2006. — Т.2, 3 — ISBN 5-8112-1890-7, стар.21-22

[34] (Савінкаў.«Да справы Карнілава».)

[35] www.school.edu.ru :: Карнілаўскі мяцеж. 25-31 жніўня 1917. радыёграма А. Ф. Керанскага са зваротам да народа. 27 жніўня 1917 Архівавана 23 кастрычніка 2008.

[36] ' 'Дзянікін А. І.Нарысы рускай смуты. - М .: Айрыс-прэс, 2006. - Т.2, 3 - ISBN 5-8112-1890-7, Стар.53

[37] Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. - М .: Айрыс-прэс, 2006. - Т.2, 3 - ISBN 5-8112-1890-7, стар. 57

[38] Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 466

[39] (З паказанняў генерала Карнілава пасля следчай камісіі.)

[40] Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. - М .: Айрыс-прэс, 2006. - Т.2, 3 - ISBN 5-8112-1890-7, стар .77

[41] Трушновіч А. Р. Успаміны карнілаўца: 1914—1934 / Навук. Я. А. Трушновіч. — Масква-Франкфурт: Пасеў, 2004. — 336 с, 8 іл. ISBN 5-85824-153-0, стар. 64

[42] Шамбараў В. Е. Белагвардзейшчына. — М .: ЭКСМА, Алгарытм, 2007. (Гісторыя Расіі. Сучасны погляд). ISBN 978-5-9265-0354-5, стар. 42.

[43] Шамбараў В. Е. Белагвардзейшчына. — М .: ЭКСМА, Алгарытм, 2007. (Гісторыя Расіі. Сучасны погляд). ISBN 978-5-9265-0354-5, стар. 42

[44] Дзянікін А. І. .html Нарысы рускай смуты.(недаступная спасылка) — М .: Айрыс-прэс, 2006. — Т.2, 3 — ISBN 5-8112-1890-7, стар.67

[45] Косцін А. Л. Пасеялі вецер - паціснулі буру. - М .: Геліёс АРВ, 2004. - 224 с., Іл. ISBN 5-85438-111-7, стар. 40

[46] Лукомскі А. С. Успаміны. Т.1. Стар. 257.

[47] Белы рух. Паход ад Ціхага Дона да Ціхага акіяна. — М .: Веча, 2007. — 378 с. — (За веру і вернасць). — ISBN 978-5-9533-1988-1, стар.6

[48] Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Барацьба генерала Карнілава. Жніўні 1917-красавік 1918 г. - рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. Парыж. 1922. М .: Навука, 1991. - 376 с. - ISBN 5-02-008583-9, стар. 3

[49] Генерал ад інфантэрыі

[50] Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Крушэнне улады і арміі, люты-верасень 1917 г. Раздзел XIX. Першы Кубанскі паход.

[Tsvetkov3-51] а ^б Цвяткоў В. Ж. Лаўр Георгіевіч Карнілаў (частка 3)

[52] Суворын А. — Аляксей Парошын. Паход Карнілава. Растоў на Доне, 1919

[ReferenceA-53] а ^б Багданаў М. М. Арганізацыя Добраахвотніцкай арміі і Першы Кубанскі паход.

[Trushnovich82-84-54] Трушновіч А. Р. Успаміны карнілаўца: 1914—1934 / уклад. Я. А. Трушновіч. — Масква-Франкфурт: Пасеў, 2004. — 336 с., 8 іл. ISBN 5-85824-153-0. С. 82-84.

[Denikin210-55] а ^б Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. [У 3 кн.] Кн. 2, т. 2. Барацьба генерала Карнілава; Т. 3. Белы рух і барацьба Добраахвотніцкай арміі. — М.: Айрыс-прэс, 2006. — 736 с.; іл. + укл. 16 с. — (Белая Расія) — Т. 2, 3. — ISBN 5-8112-1891-5 (кн. 2). С. 209—210.

[56] «Працоўная справа» ад 14 лютага 1918 г. Дзянікін А. І. Нарысы рускай смуты. [У 3 кн.] Кн. 2, т. 2. Барацьба генерала Карнілава; Т. 3. Белы рух і барацьба Добраахвотніцкай арміі. — М.: Айрыс-прэс, 2006. — 736 с.; іл. + укл. 16 с. — (Белая Расія) — Т. 2, 3. — ISBN 5-8112-1891-5 (кн. 2). С. 210—211.

[57] Кенез Пітэр. Чырвоная атака, белае супраціўленне. 1917—1918 / Пер. з англ. К. А. Нікіфарава. — М.: ЗАТ Центрполиграф, 2007. — 287 с. — (Расія ў пераломны момант гісторыі). ISBN 978-5-9524-2748-8. С. 123.

[fedyuk-58] Фядзюк В. П. Белыя. Антыбальшавіцкі рух на поўдні Расіі 1917—1918 гг. — М.: АИРО-XX, 1996. ISBN 5-88735-029-6. С. 34-35.

[autogenerated1-59] а ^б Фядзюк В. П. Белыя. Антыбальшавіцкі рух на поўдні Расіі 1917—1918 гг. — М.: АИРО-XX, 1996. ISBN 5-88735-029-6.

[60] Р. Б. Гуль. Ледзяны паход (з Карнілавым)

[61] Здзек бальшавікоў над целам забітага генерала Карнілава. Даведка Асобай камісіі па расследаванню злачынстваў бальшавікоў пры галоўнакамандуючым узброенымі сіламі на Поўдні Расіі / Чырвоны тэрор у гады грамадзянскай вайны // Ю. Г. Фельшцінскі

[62] Дзянікін А. І. Нарысы Рускай Смуты. Барацьба Генерала Карнілава. Жнівень 1917 — красавік 1918 года. Рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. Парыж, 1922. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — М.: Навука, 1991. — 376 с. — ISBN 5-02-008583-9. С. 300.

[63] А. С. Гаспаран. Рускія па-за Расіяй: генерал Карнілаў.(недаступная спасылка)

[64] Помнік Карнілаву адкрыты на Кубані

[65] Дзянікін А. І.Нарысы Рускай Смуты. рэпрынтная рэпрадукцыя выдання. J. Povolozky & C, Editeurs. 13, rue Bonapartie, Paris (VI). — Выдавецтва «Навука», 1991. — ISBN 5-02-008582-0, стар. 182—183

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]