Метрычная сістэма мер

Чырвоным колерам адзначаныя рэгіёны, якія не выкарыстоўваюць метрычную сістэму

Метрычная сістэма — агульная назва міжнароднай дзесятковай сістэмы адзінак, заснаванай на выкарыстанні метра і грама. На працягу двух апошніх стагоддзяў існавалі розныя варыянты метрычнай сістэмы, якія адрозніваюцца выбарам асноўных адзінак. У цяперашні час міжнародна прызнанай з'яўляецца сістэма СІ. Пры некаторых адрозненнях у дэталях, элементы сістэмы аднолькавыя ва ўсім свеце. Метрычныя адзінкі шырока выкарыстоўваюцца па ўсім свеце як у навуковых мэтах, так і ў паўсядзённым жыцці.

Асноўнае адрозненне метрычнай сістэмы ад ужывальных раней традыцыйных сістэм складаецца ў выкарыстанні спарадкаванага набору адзінак вымярэння. Для любой фізічнай велічыні існуе толькі адна галоўная адзінка і набор дзельных і кратных адзінак, утвораных стандартным чынам з дапамогай дзесятковых прыставак. Тым самым ухіляецца нязручнасць ад выкарыстання вялікай колькасці розных адзінак (такіх, напрыклад, як цаля, футы, фадэны, мілі і т. д.) са складанымі правіламі пераўтварэння паміж імі. У метрычнай сістэме пераўтварэнне зводзіцца да множання або дзялення на ступень ліку 10, гэта значыць да простай перастановы коскі ў дзесятковай дробе.

Прадпрымаліся спробы ўвядзення метрычных адзінак для вымярэння часу (шляхам дзялення сутак, напрыклад, на мілісуткі) і вуглоў (шляхам дзялення абарачэння на 1000 міліабарачэнняў альбо на 400 градаў), але яны не мелі поспеху. У цяперашні час у сістэме СІ выкарыстоўваюцца секунды (дзеляцца на мілісекунды і т.п.) і радыяны.

Гісторыя

Метрычная сістэма вырасла з пастаноў, прынятых Нацыянальным сходам Францыі ў 1791 і 1795 пры вызначэнні метра як адной дзесяцімільённай дзелі ўчастку зямнога мерыдыяна ад Паўночнага полюса да экватара.

XIX стагоддзе

Дэкрэтам, выдадзеным 4 ліпеня 1837, метрычная сістэма была абвешчаная абавязковай да ўжывання ва ўсіх камерцыйных угодах у Францыі. Яна паступова выцесніла мясцовыя і нацыянальныя сістэмы ў іншых краінах Еўропы і была заканадаўча прызнаная як дапушчальная ў Вялікабрытаніі і ЗША.

Вызначаючы метр як дзесяцімільённую дзель чвэрці зямнога мерыдыяна, стваральнікі метрычнай сістэмы імкнуліся дамагчыся інварыянтнасці і дакладнай узнаўляльнасці сістэмы. За адзінку масы яны ўзялі грам, вызначыўшы яго як масу адной мільённай кубічнага метра вады пры ёй максімальнай шчыльнасці. Для палягчэння ўжывання новых адзінак у паўсядзённай практыцы былі створаныя металічныя эталоны, якія з максімальнай дакладнасцю прайграваюць паказаныя ідэальныя азначэнні.

Копія эталона 1 кг, захоўваецца ў ЗША.

Неўзабаве высвятлілася, што металічныя эталоны даўжыні можна параўноўваць адзін з адным, уносячы значна меншую хібнасць, чым пры параўнанні любога такога эталона з чвэрцю зямнога мерыдыяна. Акрамя таго, стала ясна, што і дакладнасць параўнання металічных эталонаў масы адзін з адным значна вышэй дакладнасці параўнання любога падобнага эталона з масай, якая адпавядае аб'ёму вады.

У сувязі з гэтым Міжнародная камісія па метры ў 1872 пастанавіла прыняць за эталон даўжыні «архіўны» метр, які захоўваецца ў Парыжы, «такі, які ён ёсць». Таксама гэтак жа чальцы Камісіі прынялі за эталон масы архіўны плаціна-ірыдыявы кілаграм, «улічваючы, што простыя суадносіны, усталяваныя стваральнікамі метрычнай сістэмы, паміж адзінкай вагі і адзінкай аб'ёму ўяўляецца гэтым кілаграмам з дакладнасцю, дастатковай для звычайных ужыванняў у прамысловасці і гандлю, а дакладныя навукі патрабуюць не ў простых лікавых суадносін падобнага роду, а ў максімальна дасканалага азначэння гэтых суадносін».

20 мая 1875 сямнаццаць краін падпісалі Метрычную канвенцыю, і гэтай дамовай была ўсталявана працэдура каардынацыі метралагічных эталонаў для сусветнай навуковай супольнасці праз Міжнароднае бюро мер і ваг і Генеральную канферэнцыю па мерах і вагам.

Новая міжнародная арганізацыя неадкладна занялася распрацоўкай міжнародных эталонаў даўжыні і масы і перадачай іх копіяў усім краінам-удзельніцам.

ХХ стагоддзе

Метрычная сістэма мер была дапушчаная да ўжывання ў Расіі (у неабавязковым парадку) законам ад 4 чэрвеня 1899, праект якога быў распрацаваны Д. І. Мендзялеевым, і ўведзеная ў якасці абавязковай дэкрэтам Часовага ўрада ад 30 красавіка 1917 году, а для СССР — пастановай СНК СССР ад 21 ліпеня 1925.

На аснове метрычнай сістэмы была распрацаваная і прынятая ў 1960 годзе XI Генеральнай канферэнцыяй па мерах і вагам Міжнародная сістэма адзінак ([СІ]). На працягу другой паловы XX стагоддзя большасць краін свету перайшло на сістэму СІ.

Канец XX стагоддзя — XXI стагоддзе

У 90-х гадах ХХ стагоддзя шырокае распаўсюджванне камп'ютарнай і бытавой тэхнікі з Азіі, у якіх адсутнічалі інструкцыі і надпісы на беларускай мове і іншых мовах былых сацкраін, але меліся на англійскай, прывяло да адціскання метрычнай сістэмы ў шэрагу кірункаў тэхнікі. Так, памеры кампакт-дыскаў, дыскет, цвёрдых дыскаў, дыяганалі манітораў і тэлевізараў, матрыц лічбавых фотаапаратаў у Беларусі звычайна паказваюцца ў цалях.

Да цяперашняга часу метрычная сістэма афіцыйна прынятая ва ўсіх дзяржавах свету, акрамя ЗША, Ліберыі і М'янмы (Бірмы). Апошняй краінай, якая завяршылі пераход да метрычнай сістэмы стала Ірландыя (2005 год). У Вялікабрытаніі і Сент-Люсіі працэс пераходу да СІ дагэтуль не скончаны. У Антыгуа і Гаяне фактычна гэты пераход далёкі ад завяршэння. Кітай, які завяршыў гэты пераход, тым не менш выкарыстоўвае для метрычных адзінак старажытнакітайскія назвы. У ЗША для выкарыстання ў навуцы і вырабу навуковых прыбораў прынятую сістэма СІ, для ўсіх астатніх абласцей — амерыканскі варыянт брытанскай сістэмы адзінак.

Метрычныя варыянты традыцыйных адзінак

Былі таксама спробы трохі змяніць традыцыйныя адзінкі так, каб суадносіны паміж імі і метрычнымі адзінкамі сталі прасцейшымі; гэта дазваляла таксама пазбавіцца ад неадназначнага азначэння шматлікіх традыцыйных адзінак. Напрыклад:

• метрычная тона (роўная 1000 кг)
• метрычны карат (роўная 0,2 г)
• метрычны фунт (роўная 500 г)
• метрычны фут (роўная 300 мм)
• метрычная цаля (роўная 25 мм)
• метрычная конская сіла (роўная 75 кгс•м/с)

Частка гэтых адзінак прыжылася; у цяперашні час у Беларусі «тона», «карат» і «конская сіла» без удакладнення заўсёды пазначаюць метрычныя варыянты гэтых адзінак.

Гл. таксама

• Старажытныя адзінкі вымярэння

Спасылкі

• Кароткая гісторыя СІ (англ.)
• Імпэрскія і мэтрычныя аўтаматычныя пераўтварэньні
• NASA цалкам пераходзіць на мэтрычную сыстэму Архівавана 18 снежня 2007. (руск.) compuLenta.ru-2007