Мухтар Амарханавіч Аўэзаў

Мухтар Амарханавіч Аўэзаў
каз.: Мұхтар Омарханұлы Әуезов
Асабістыя звесткі
Дата нараджэння	16 (28) верасня 1897[1]
Месца нараджэння	Расійская імперыя
Дата смерці	27 чэрвеня 1961(1961-06-27)[2][1]^[…] (63 гады)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР
Пахаванне	Central Cemetery (Alma-Ata)^[d]
Грамадзянства	Расійская імперыя  СССР
Дзеці	Мурат Мухтаравіч Аўэзаў^[d] і Лейла Мухтараўна Аўэзава^[d]
Альма-матар	філалагічны факультэт СПбДУ^[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	пісьменнік, паэт
Жанр	раман
Мова твораў	казахская мова
Грамадская дзейнасць
Член у	Саюз пісьменнікаў СССР Нацыянальная акадэмія навук Казахстана
Прэміі
Узнагароды	заслужаны дзеяч навукі Казахскай ССР^[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Мухтар Амарханавіч Аўэ́заў (каз.: Мұхтар Омарханұлы Әуезов, 28 верасня 1897, урочышча Чынгістаў Сяміпалацінскай вобласці, Казахстан — 27 чэрвеня 1961, Масква, СССР) — казахскі пісьменнік і вучоны. Акадэмік АН Казахстана (1946). Заслужаны дзеяч навук Казахстана (1957). Лаўрэат Ленінскай (1959) і Сталінскай прэміі першай ступені (1949).

Біяграфія

Нарадзіўся 28 верасня 1897 года ва ўрочышчы Чынгістаў Сяміпалацінскай вобласці Расійскай імперыі (цяпер — Абайская вобласць Рэспублікі Казахстан).^[3]

Рана застаўся без бацькоў: бацька Амархан памёр у 1900 годзе, маці Нуржамал — у 1912. Выхаваннем займаўся дзядзька Касымбек, які ў 1907 годзе пасля года вучобы ў медрэсэ ўладкаваў хлопчыка ў 5-класнае гарадское рускае вучылішча ў Сяміпалацінску. У 1912—1913 навучальным годзе Мухтар з адзнакай скончыў першы клас настаўніцкай семінарыі, у 1919 годзе завяршыў навучанне ў Сяміпалацінскай настаўніцкай семінарыі  (руск.).

Летам 1917 года па старажытным звычаі і па волі блізкіх сваякоў Мухтар ажаніўся з 15-гадовай прыгажуняй Райхан. У 1918 годзе ў іх нарадзілася дачка Мугаміля (1918—2009), а праз год — сын Чокан, які рана памёр. У 1920 годзе іх шлюб распаўся, пры разводзе Мухтар забраў сабе дачку, пра якую клапаціўся ўсё жыццё.

У міжрэвалюцыйны перыяд Мухтар Аўэзаў стаў актыўным членам казахскай маладзёжнай арганізацыі «Жанар», якая займалася дапамогай галадаючаму насельніцтву паўднёвага Казахстана.^[4] У 1918 годзе ён разам з Жусупбекам Аймаутавым  (руск.) выдаваў у Сяміпалацінску часопіс «Абай», які пасля выхаду дванаццатага нумара быў зачынены па ідэалагічных матывах. З 1 снежня 1919 года ў Сяміпалацінску канчаткова ўстанавілася Савецкая ўлада. У 1919 годзе Мухтар Аўэзаў уступіў у партыю бальшавікоў і прасунуўся пасля па партыйнай лініі да пасады старшыні Семіпалацінскага губвыканкама і сакратара КазЦВК у Арэнбургу (тады — сталіцы Кіргізскай Аўтаномнай ССР  (руск.)), адначасова спрабуючы сілы ў драматургіі і журналістыцы.

Увосень 1922 года за «парушэнне партдысцыпліны» і «праявы нацыяналізму» Аўэзаў быў выключаны з партыі бальшавікоў. Ён пакінуў сваю пасаду ў Арэнбургу і паступіў вольным слухачом у Сярэднеазіяцкі Туркестанскі ўніверсітэт у Ташкенце, супрацоўнічаючы з часопісам «Шолпан».

Вясной 1923 года Мухтар Аўэзаў па прапанове буйнога этнографа, гісторыка і фалькларыста Абубакіра Дзіваева, выпускніка Арэнбургскага кадэцкага корпуса  (руск.), прымаў удзел у навуковай камісіі ў Чынгізскую воласць Каркаралінскага павета  (руск.) «для збору і прыёмкі захаваных рукапісаў перакладаў прац Дрэйпера  (руск.), Льюіса  (руск.), Спенсера  (руск.)» і арыгінальных прац Абая — філасофскіх нататак і вершаў. Спадарожнікамі Аўэзава былі былыя вядомыя алашардынцы Халел Дасмухамедаў  (руск.) і Магжан Жумабаеў  (руск.). Гэтае супрацоўніцтва пасля паслужыла падставай для абвінавачвання Аўэзава ў датычнасці да «Алаш-Арды».

У кастрычніку 1923 года паступіў на філалагічнае аддзяленне  (руск.) Ленінградскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Там адбылося знаёмства Мухтара Аўэзава і Валянціны Мікалаеўны Кузьміной, якая стала яго трэцяй жонкай. Але пасля першага курса ён вярнуўся ў Казахстан. Восенню 1925 года зноў паехаў у Ленінград, дзе ў 1928 годзе скончыў Ленінградскі ўніверсітэт.

Пасля заканчэння Ленінградскага ўніверсітэта ў жніўні 1928 года маладая сям’я пераехала ў Ташкент, тут Мухтар Аўэзаў паступіў у аспірантуру Сярэднеазіяцкага ўніверсітэта, адначасова выкладаючы. У 1929 годзе нарадзілася іх дачка Лэйла, пазней доктар гістарычных навук, дырэктар Дома-Музея Мухтара Аўэзава.

У 1930 годзе Аўэзаў быў арыштаваны па абвінавачанні ў сувязі з арганізацыяй маладых казахскіх пісьменнікаў «Алка», правёў 2,5 гады ў зняволенні. Жонка з дачкой вярнуліся ў Ленінград.

Выйшаўшы на волю, Аўэзаў выкладаў у ВНУ Алматы, у тым ліку ў Казахскім дзяржаўным універсітэце і Казахскім педагагічным інстытуце  (руск.), адначасова працягваў пісаць п’есы. Сям’я ўз’ядналася, і ў 1943 годзе нарадзіўся сын Ернар, будучы біёлаг. Да першага пленума Саюза пісьменнікаў Казахстана  (руск.), які адбыўся ў маі 1937 года, Аўэзаў уяўляў сабой самую яркую фігуру на літаратурным небасхіле Казахстана. Але і самую пераследную: па старой памяці яго працы забараняліся мясцовымі органамі НКУС, вымаліся з бібліятэк, сам ён быў звольнены з працы.

Мухтар Аўэзаў з’ехаў у Маскву і шмат супрацоўнічаў з пісьменнікам Л. С. Собалевым. Яны напісалі трагедыю «Абай», навуковае даследаванне «Эпас і фальклор казахскага народа», выпусцілі зборнік «Песні казахскага народа».

З пачаткам вайны Аўэзаў вярнуўся ў Казахстан, працаваў у Інстытуце мовы, літаратуры і гісторыі КазФАН СССР  (руск.), пазней — у Казахскім навукова-даследчым інстытуце культуры  (руск.). У 1942 годзе выпусціў першую кнігу рамана «Абай». Тады ж жыў грамадзянскім шлюбам з Фацімой Габітавай, удавой яго сябра Ільяса Джансугурава, які быў расстраляны НКУС у 1937 годзе. У 1943 годзе ў іх нарадзіўся сын Мурат  (руск.), пазней вучоны-культуролаг, заснавальнік Фонду Мухтара Аўэзава.

У 1945 годзе, у год стагоддзя Абая, Мухтар Аўэзаў напісаў лібрэта оперы «Абай  (руск.)», сцэнарый мастацкага кінафільма «Песні Абая», новы варыянт біяграфіі Абая і некалькі артыкулаў пра яго. У Маскве выйшла першая кніга «Абай», Мухатра Аўэзава ўзнагародзілі ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга. На наступны год М. Аўэзаў стаў доктарам філалагічных навук, прафесарам, акадэмікам АН Казахскай ССР. У 1947 годзе была апублікавана другая кніга «Абай» на казахскай мове, у 1948 годзе — абедзве кнігі на рускай мове.

У 1947 годзе выйшла Пастанова ЦК Кампартыі Казахстана «Аб грубых палітычных памылках у працы Інстытута мовы і літаратуры АН КазССР», пісьменніка сталі пастаянна пераследваць, не даючы магчымасці спакойна працаваць. Аднак гэта не перашкодзіла Мухтару Аўэзаву ў 1948 годзе стаць лаўрэатам Сталінскай прэміі: прэмія першай ступені (100 тысяч рублёў) была прысуджана аўтару за раман «Абай».^[5] У 1952 годзе выйшла ў свет першая кніга «Шлях Абая» на казахскай мове і ў тым жа годзе на старонках «Правды» зноў было выстаўлена абвінавачанне ў недахопе грамадзянскай пільнасці ў Аўэзава. Артыкул «Правды» ад 30 студзеня 1953 года на наступны дзень перадрукавала «Казахстанская праўда». Прафесар, акадэмік М. А. Ауэзаў быў звольнены за «буржуазна-нацыяналістычныя памылкі» з універсітэта, выведзены з калектыву аўтараў шматтомнай «Гісторыі Казахскай ССР». Ён ізноў змушаны, у пазбяганне арышту, утоена з’ехаць у Маскву і два гады чытаць лекцыі па казахскай літаратуры  (руск.) на кафедры літаратур народаў СССР МДУ.

У 1954 годзе ў Маскве Мухтар Аўэзаў завяршыў тэтралогію «Шлях Абая», увайшоў у склад рэдкалегій часопісаў «Иностранная литература  (руск.)» і «Дружба народов  (руск.)», выступіў з дакладам аб творчасці Абая на ўрачыстым сходзе ў Калоннай зале Дома Саюзаў  (руск.) і трыумфальна вярнуўся ў горад Алматы, дзе быў адноўлены на ўсіх пасадах.

У 1955 годзе абіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета КазССР IV склікання і пачаў здзяйсняць замежныя паездкі ў складзе літаратурных дэлегацый, адначасова працуючы над «Анталогіяй казахскай паэзіі» і з перакладчыкамі дылогіі «Шлях Абая».

У 1959 годзе за дылогію «Шлях Абая» М. Аўэзаву прысуджана Ленінская прэмія, ён быў абраны дэпутатам Вярхоўнага Савета Казахскай ССР V склікання.

З групай савецкіх пісьменнікаў (Шчыпачоў, Лявонаў, Ганчар) у 1960 годзе наведаў ЗША (Вашынгтон, Нью-Ёрк, Лос-Анджэлес і Фрэсна штат Каліфорнія, Фенікс штат Арызона, Бостан).

Улетку 1961 гады з’ехаў у Маскву на лячэнне. 27 чэрвеня 1961 года памёр падчас аперацыі. Пахаваны ў горадзе Алматы на Цэнтральных могілках  (руск.).^[6]

Творчасць

У апавяданнях, аповесцях, п’есах і нарысах Аўэзава адлюстравана жыццё і побыт казахскага аула.

У трагедыі «Енлік-Кебек» (1917, новая рэдакцыя 1957) паказаны звычаі і норавы феадальна-радавога грамадства.

Паштовая марка Казахстана, прысвечаная Аўэзаву

Аўтар звыш 20 п’ес, у тым ліку: «Айман-Шолпан» (1934), «Абай» (пастаноўка 1940, сумесна з Л. С. Собалевым), «Каракоз» (1926), «Кара кіпчак Кабланды» (1943—1944), «Зарніца» (1934), «На мяжы» (1937), «У гадзіну выпрабаванняў» (1942), сцэнарый кінафільма «Песні Абая» (1945) і іншыя.

З’яўляецца стваральнікам першага нацыянальнага гістарычнага рамана-эпапеі «Шлях Абая», які складаецца з 2 кніг: «Абай» (т.1-2, 1942—1947; Дзяржаўная прэмія СССР 1949) і «Шлях Абая» (т.1-2, 1952—1956; Ленінская прэмія 1959).

Аўтар рамана «Племя маладое» (незавершаны; апублікаваны ў 1962 годзе).

Даследаваў гісторыю казахскай і кіргізскай літаратуры, фальклор.

Ушанаванне памяці

Памятная манета Казахстана наміналам 20 тэнге, прысвечаная 100-годдзю з дня нараджэння Мухтара Аўэзава

• У 1963 годзе ў двухпавярховым доме пісьменніка на вуліцы М. Тулебаева ў горадзе Алматы быў адкрыты Дом-музей М. А. Аўэзава  (руск.). Многія гады яго дырэктарам была дачка Аўэзава Лэйла Мухтараўна.
• На Цэнтральных могілках Алматы на магіле Аўэзава ў 1964 годзе ўсталяваны помнік-бюст па мадэлі Я. В. Вучэціча. На мармуры высечана: «Вечна жывы той, хто свету пакінуў несмяротнае слова».
• У 1967 годзе ў скверы ля Тэатра оперы і балета ім. Абая ў горадзе Алматы адкрыты помнік М. А. Аўэзаву. Скульптар Т. С. Дасмагамбетаў, архітэктар М. Мендзікулаў. Адліты з чыгуну, пастамент — шэры граніт прастакутнай формы. Стылабат ступеністы. Партрэтная скульптура пісьменніка выканана ў выглядзе бюста.^[7]
• Імя Аўэзава прысвоена Інстытуту літаратуры і мастацтва, у якім ён шмат гадоў прапрацаваў, а таксама Казахскаму дзяржаўнаму акадэмічнаму тэатру драмы ў горадзе Алматы. Кожны свой сезон ён традыцыйна адкрывае п’есай Аўэзава «Айман-Шолпан».
• У 1980 годзе перад новым будынкам Каздрамтэатра на праспекце Абая ўсталяваны трэці манументальны помнік Аўэзаву ў Алматы. Аўтарам помніка з’яўляецца скульптар, заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Казахстан, Сергебаеў Ескен Аманжолавіч  (руск.), архітэктары — Жаксылыкаў Марат Файзулаевіч  (руск.) і Кахановіч Сяргей Уладзіміравіч. Адліты з бронзы, пастамент з цёмна-шэрага граніту. Пластычна помнік вырашаны традыцыйна. Пісьменнік у задуменнай позе сядзіць у крэсле, з кнігай у правай руцэ. Помнік добра перадае складаны і шматгранны ўнутраны свет Аўэзава, гарманічна ўпісваецца ў навакольную прастору.^[7]
• Яго імем названы пасёлак ва Усходне-Казахстанскай вобласці, устаноўлены помнікі і названы вуліцы ў многіх гарадах Казахстана, а таксама ў Бішкеку і Мінску.
• Імя Аўэзава носіць сярэдняя школа № 143 Мінска.^[8]
• Да 125-годдзя Мухтара Аўэзава ў Карагандзе на плошчы каля Цэнтральнай гарадской бібліятэкі адкрылі бюст пісьменніка.^[9]

Зноскі

1. Muchtar Omarchanowitsch Auesow // Brockhaus Enzyklopädie Праверана 9 кастрычніка 2017.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227"></a>
2. Ауэзов Мухтар Омарханович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>
3. Мухтар Ауэзов — сорок пятый потомок Азрета Али (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 14 снежня 2021. Праверана 24 сакавіка 2020.
4. Жанар // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2. (CC BY-SA 3.0)
5. О присуждении Сталинских премий за выдающиеся работы в области литературы и искусства за 1948 год // Правда : газета. — 1949. — 10 апрель — № 100. — С. 2.
6. Место захоронения (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 чэрвеня 2021. Праверана 26 студзеня 2023.
7. Памятники Ауэзову // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — ISBN 9965-9389-9-7. (CC BY-SA 3.0)
8. Государственное учреждение образования «СРЕДНЯЯ ШКОЛА № 143 г. Минска имени М. О. Ауэзова» (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 5 снежня 2011. Праверана 15 мая 2012.
9. Бюст Мухтара Ауэзова установили в Караганде (нявызн.). www.inform.kz (2 кастрычніка 2022). Архівавана з першакрыніцы 3 кастрычніка 2022. Праверана 3 кастрычніка 2022.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0061-7 (т. 2).
• Зелинский К. Эпос казахской степи // Огонёк. — 1957. — № 39. — С. 25.
• Нурпеисов Р. Ауэзов и Алаш. — Алматы, 1995.
• Анастасьев Н. Трагедия триумфатора. — М., 2006. — (серия ЖЗЛ)
• Анастасьев Н. Трагедия триумфатора. — Алматы, 2007. — Издание 2-е, исправленное и дополненное.