Фольксдойчэ

Карта гістарычнага размеркавання нямецкамоўнага насельніцтва ў Еўропе па стане на 1880 год (без паселішчаў немцаў у Прыбалтыцы і на Волзе)

Фольксдойчэ (ням.: Volksdeutsche) — абазначэнне «этнічных германцаў» да 1945 года, якія жылі ў дыяспары, гэта значыць па-за межамі Германіі. У адрозненне ад «рэйхсдойчэ» (ням.: Reichsdeutsche, «германцаў рэйха»), прыналежнасць да «фольксдойчэ» («германскасць») усталёўвалася па асобных прыкметах — па «сямейнай гісторыі» (ці былі бацькі дойчэ), па нямецкай мове як роднай, па імі, па царкоўных запісах і да т.п.

Пасля паражэння ў Першай сусветнай вайне значная частка тэрыторыі Германіі была забрана ў яе краінамі-пераможцамі ў якасці кантрыбуцый[ru] і рэпарацый разам з грамадзянамі. Тады паняцце «фольксдойчэ» стала палітычным, а гэты яго падтэкст заставаўся ў актыўным ужыванні да 1940—1960-х гадоў XX стагоддзя. У перыяд існавання Трэцяга рэйха (1933—1945) фольксдойчэ мелі асобы прававы статус як у межах самога рэйха, так і ў генерал-губернатарстве, пратэктаратах і рэйхскамісарыятах, а таксама ў саюзных краінах.

Каментарыі да паняцця і тэрміна

[правіць | правіць зыходнік]

Паходжанне тэрміна

[правіць | правіць зыходнік]
Сцяг фольксдойчэ, якія жылі на тэрыторыі незалежнай Харватыі. На сцягу адлюстравана руна Одал — знак дома, сям’і, роду, спадчыны.

Паводле трактоўкі Дорыс Берген[1][2], аўтарства гэтага тэрміна прыпісваецца Адольфу Гітлеру, які, меркавана, упершыню асабіста ўвёў ва ўжытак тэрмін фольксдойчэ у мемарандуме Імперскай Рэйхсканцылярыі ад 1938 года. У гэтым дакуменце тэрмінам фольксдойчэ вызначаюцца «людзі, чыя мова і культура маюць германскія карані, якія, аднак, не мелі германскага грамадзянства». Так ці інакш, для Гітлера і іншых немцаў таго часу гэты тэрмін нёс у сабе некаторыя сэнсавыя адценні — чысціня крыві, расавае вызначэнне — то, што не ўваходзіць у сучасны беларускамоўны тэрмін «этнічныя немцы» і з’яўляецца асабліва ідэалагічнымі адценнямі дадзенага тэрміна. У адпаведнасці з нямецкімі пастановамі 1930-х гг., каля 30 мільёнаў фольксдойчэ жылі па-за межамі рэйха, істотная частка іх — ва Усходняй Еўропе — Польшчы, Прыбалтыцы, СССР і Румыніі.

Нацысцкія фундаментальныя ідэі экспансіі на Усход адводзілі фольксдойчэ асаблівую ролю ў нямецкіх планах заваявання краін Усходняй Еўропы, што і было досыць выразна пазначана ў генеральным плане «Ост»[1].

Нацысцкія ўлады ўвесь час выступалі з афіцыйнымі заклікамі да супрацоўніцтва ці рэпатрыяцыі[en] ў Германскі рэйх асоб-фольксдойчэ, галоўным аргументам пры гэтым выступала ідэя «крэўнага адзінства» з немцамі, якія жывуць у Германіі. Так, у 1931 годзе яшчэ не прыйшэлыя да ўлады нацысты адкрываюць «Auslandsorganisation der NSDAP» (скар. «NSDAP/AO» — «Замежная арганізацыя Нацысцкай Партыі»), чыёй асноўнай і адзінай рэальнай мэтай з’яўлялася пашырэнне нацысцкай прапаганды сярод германскіх нацыянальных меншасцей іншых краін свету (фольксдойчэ)[3].

Фольксдойчэ мітэльштэле

[правіць | правіць зыходнік]

Адну з найбольш галоўных роляў у рэалізацыі ідэалогіі нацысцкай расавай дактрыны ў агульным і ідэалогіі цэласці германскай расы ў прыватнасці гуляла арганізацыя «Фольксдойчэ мітэльштэле» (ням.: Volksdeutsche Mittelstelle; скар. VoMi), што мела статус аднаго з пяці галоўных кіраванняў СС і праводзіла размаітую працу сярод этнічных немцаў, якія жылі за мяжой.

У манаграфіі Люманса Вальдзіза (Lumans Valdiso) кажацца, што:

«Адной з галоўных мэт Гімлера быў цэнтралізаваны кантроль над мірыядамі груп і індывідаў, якія прапагандуюць усярэдзіне і па-за рэйхам ідэі фольксдойчэ. Гімлер не пачынаў гэты працэс, аднак, выявіўшы дадзеныя ідэі, якія лунаюць у паветры, развіў іх і скіраваў у патрэбнае яму рэчышча. Яго асноўнай інструментам у спробах заваявання такой мэты было кіраванне па-за структурай СС — нацысцкі партыйны орган „Фольксдойчэ мітэльштэле“ (VoMi), што можна перавесці як „Кіраванне сувязяў з этнічнымі немцамі“.»[4]

Галоўнае кіраванне (ням.: Hauptamt) было створана 1 лютага 1937. Пасля пачатку Другой сусветнай вайны гэта кіраванне ажыццяўляла праграму перасялення на акупаваныя ўсходнія тэрыторыі нямецкага насельніцтва, якой кіраваў прызначаны 7 кастрычніка 1939 рэйхскамісарам[de] па рассяленні германскай расы Генрых Гімлер[5]. Стварэнне «Фольксдойчэ миттельштелле» азначала перадачу ў рукі СС найважнай прылады ўплыву на вонкавую палітыку Трэцяга рэйха.

Кіраванне ўзначальвалася обергрупэнфюрарам[ru] СС Вернерам Лорэнцам[ru] (ням.: Werner, Lorenz). Сфера дзейнасці гэтай арганізацыі шырылася, галоўным чынам, на суседнія з Германіяй краіны Усходняй і Заходняй Еўропы, дзе яна вяла разведвальную і ідэалагічную падрыўную працу, фактычна, займаючыся фармаваннем «пятых калон».

Секцыя друку гэтага кіравання рыхтавала штодзённыя агляды матэрыялаў, што публікаваліся ў больш чым 300 газетах і часопісах, што выходзяць за мяжой, а таксама займалася ўкараненнем у замежныя СМІ і фармаваннем (пасярэдніцтвам напісання «заказных артыкулаў») патрэбнай арганізацыі грамадскай думкі праз антыкамуністычныя газеты Аўстрыі, Францыі, Бельгіі і іншых краін, якія станоўча адклікаліся пра нацызм[1].

Фольксдойчэ падчас Першай сусветнай вайны

[правіць | правіць зыходнік]

Немцы ў Расійскай імперыі

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўныя артыкулы: Расійская імперыя і Расійскія немцы

Перадгісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

Нямецкае насельніцтва існавала ў Расійскай імперыі практычна з моманту яе стварэння, у прыбалтыйскіх губернях — яшчэ до іх далучэння да Расіі (остзейскія немцы[6], якія да другой паловы XIX стагоддзя складалі мясцовую эліту). Досыць часта ў расійскай гісторыі паўтаралася сітуацыя з афіцыйным і неафіцыйным запрашэннем нямецкіх навукоўцаў, палітыкаў і вайскоўцаў на высокія пасты ў тых ці іншых абласцях[7].

Фаварыт Ганны і ўзурпатар Расійскага прастола, Эрнст Іаган фон Бірон.

Яркім прыкладам можа паслужыць фаварыцтва і фактычнае кіраванне краінай Эрнстам Іаганам Біронам[ru] у перыяд валадарання імператрыцы Ганны Іаанаўны і кароткі перыяд узурпавання фактычнай улады пасля яе скону (у быццё рэгентам пры Іване VI).

У той перыяд была распрацавана паўнавуковая тэорыя[ru] прыўнясення германскімі правадырамі (у прыватнасці, Рурыкам) самой ідэі дзяржаўнага кіравання ў хаатычны ў палітычным сэнсе мір славянскіх народаў. Зрэшты, і аспрэчыць гэту тэорыю апынулася вельмі лёгка — Рурыка запрасілі на замяшчэнне вакантнага месца князя — значыць, тытул князя існаваў да прышэсця Рурыка на Русь. Таксама прыкладам могуць паслужыць асобе дзяржаўнага дзеяча, міністра ўнутраных спраў фон Плевэ, і найбольш уплывовага фінансіста Расіі XIX стагоддзя Мікалая Бунгэ[ru].

Пётр I пачаў сваё сталенне ў так званай нямецкай слабадзе. Велізарная колькасць публікацый і гістарычных сведчанняў служаць пацвярджэннем факта істотнай наяўнасці этнічных немцаў у дзяржаўным апараце Расійскай імперыі ў XVIII—XX стагоддзях, у тым ліку, прыкладам, і ў перыяд валадарання Кацярыны II. З прычыны гэтага можна зрабіць выснову пра практычна пастаянную наяўнасць немцаў у гісторыі Расіі. У вядомай прапорцыі нямецкія карані былі і ў імператарскай сям’і Раманавых, бо дынастычныя шлюбы складаліся, галоўным чынам, з прадстаўнікамі найвышэйшага германскага дваранства[8][9].

Апроч таго, вялікая колькасць расійскіх навукоўцаў, вайскоўцаў дзеячаў, прадстаўнікоў мастацтва належала да нямецкай нацыянальнасці. Гэтыя падданыя Расіі ўнеслі вялікай, а часцяком, неацэнна вялікі ўнёсак у развіццё чалавецтва. Сярод такіх можна назваць Д. І. Фанвізіна (фон Візін), І. Ф. Крузенштэрна, Ф. Ф. Белінсгаўзена, Іагана Корфа[ru], Карла Іесена[ru], барона Фердынанда Урангеля[ru], Б. А. фон Глазенапа[de], Ота Кацэбу. З пазнейшых дзеячаў трэба адзначыць Б. В. Раўшэнбаха[ru] — аднаго з заснавальнікаў савецкай касманаўтыкі.

Становішча фольксдойчэ падчас Першай сусветнай вайны

[правіць | правіць зыходнік]

Вайна з Германіяй і Аўстра-Венгрыяй вырашыла анты-нямецкія настроі і прапаганду змагання з «унутраным ворагам» у расійскім грамадстве. У сувязі з гэтым фактам самую пільную ўвагу звярталі на сябе падданыя імперыі — немцы па нацыянальнасці, у сувязі з чым з’явілася мноства старонных публікацый пра іх. У пачатковы перыяд вайны дачыненне да дадзенай групы было зычлівым, усяляк падкрэслівалася іх адрозненне ад германскага насельніцтва. Адзначаўся вялікі фінансавы фундуш у стварэнне і развіццё сетцы лазарэтаў і шпіталяў, дабрачынная праца немцаў сярод насельніцтва[10]. Аднак жа пасля, да 1915 года, па меры пагаршэння сітуацыі на фронце, дачыненне дзяржавы і насельніцтва да нямецкіх падданых імперыі стала змяняцца ў горшы бок. Неаднаразова ў пэўных газетах пачалі публікавацца артыкулы правакацыйнага характару, якія, нягледзячы на аспрэчанні, дадзеныя ўладамі пасля праверкі фактаў, здолелі змяніць атмасферу ў грамадстве.

Аднак жа трэба адзначыць рэакцыю на палітыку ў дачыненні расійскіх немцаў у перыядычным друку левага кірунку. Так, прыкладам, саратаўскае выданне «Наша газета» апублікавала прамову дэпутата Дзяржаўнай Думы[ru] М. Чхеідзэ[ru] на пасяджэнні 19 ліпеня 1915 года, у якой досыць актыўна асуджаецца пачатая ў грамадстве і СМІ антынямецкая кампанія. У прыватнасці, прыведзены наступныя словы дэпутата:

" Што да, ізноў-ткі ў імя яднання, цкавання грамадзян нямецкіх руска-падданых, вядома, не тых, якія даволі высока сядзяць, іх ніхто не чапае, але звычайных, так вы ведаеце, у што гэта цкаванне вылілася, ледзь не ў пагром у першапасаднай сталіцы Расіі[заўв 1] і гэта дзякуючы не толькі патуральніцтву, але і па ініцыятыве ўлад[12] "

Пасля дачыненне насельніцтва да этнічных немцаў стабілізавалася, шмат у чым, з-за радыкальнай змены ідэалогіі на «пралетарскі інтэрнацыяналізм» і адмысловае «спусканне пары» ў грамадстве падчас рэвалюцый і грамадзянскай вайны.

Падчас нацысцкага кіравання

[правіць | правіць зыходнік]

Падчас нацызму тэрмінам «фольксдойчэ» пазначалі немцаў, якія нарадзіліся за мяжой Германіі, жылі ў краінах, акупаваных Германіяй і падалі прашэнне на грамадзянства Трэцяга рэйха. Да Другой сусветнай вайны каля 10 мільёнаў фольксдойчэ жылі ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. Таксама вялікая колькасць немцаў жыла на поўдні СССР.

Deutsche Volksliste

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Фольксліст

Пасля пачатку акупацыі краін усходняй Еўропы войскамі Германіі ў верасні 1939 года нямецкі бок, а менавіта — арганізацыя «фольксдойчэ мітэльштэле», арганізавала цэнтральнае рэгістрацыйнае бюро, названае «Спіс германскіх грамадзян» (ням.: «Deutsche Volksliste», скар. DVL), дзе яны рэгістравалі немцаў з грамадзянствам акупаваных краін як фольксдойчэ. Мясцовае неарыйскае насельніцтва было крайне зацікаўлена ў трапленні ў гэты спіс, бо тым, хто лічыўся ў дадзеным спісе, былі пакладзены пэўныя зыскі, улучаючы лепшае харчаванне і асаблівы прававы статус.

Deutsche Volksliste дзяліў фольксдойчэ на 4 катэгорыі:

  • Катэгорыя I: Асоба германскага паходжання, што прапанавала свае паслугі рэйху да 1939.
  • Катэгорыя II: Асоба германскага паходжання, што засталася пасіўнай.
  • Катэгорыя III: Асоба германскага паходжання, што этнічна часткова змяшалася з мясцовым насельніцтвам, напр., пасярэдніцтвам шлюбу з мясцовым партнёрам, ці з дапамогай працоўных сувязей (на тэрыторыі Польшчы гэта асабліва тычылася сілезцаў і кашубаў).
  • Катэгорыя IV: Асоба з германскімі продкамі, чые продкі былі культурна адзінымі з мясцовым насельніцтвам, але якая падтрымала «германізацыю».

Кожнаму немцу, які натуралізаваўся, ўладамі рэйха выдаваўся адмысловы дакумент — фольксліст[de] (ням.: Volksliste), які гуляў ролі пашпарта і пасведчання «чысціні расы», што было трэба на выпадак узнікнення падазрэнняў у пільных грамадзян рэйха ці мясцовых органаў гестапа.

Роля фольксдойчэ ў фармаванні частак СС і вермахта

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўныя артыкулы: Войскі СС і вермахт

Фольксдойчэ гулялі заўважную ролю пры фармаванні так званых «тубыльных» дывізій СС (дывізій, у якіх маглі служыць асобы, што не з’яўляліся членамі СС) — у многіх з іх батальёны былі галоўным чынам ці цалкам укамплектаваны менавіта салдатамі-фольксдойчэ. Аднак кіраўніцтва дывізій адзначала дастатковую ненадзейнасць гэтых частак, якая стала выяўляцца ўсё больш і больш па ходзе вайны, бліжэй да разгрому нацысцкай Германіі. Пры ўсёй ступені ўцягнення фольксдойчэ ў фармаванне частак вермахта і СС яны практычна не былі членамі партыйна-палітычнай арганізацыі СС, хоць досыць часта праходзілі службу ў яе войсках[13].

Моладзь фольксдойчэ маршуе перад рэйхсфюрарам СС Гімлерам. г. Halbstadt (Малачанск, Украіна). 31 кастрычніка 1942 г.
  • Перад і падчас пачатку Другой сусветнай вайны некаторыя фольксдойчэ ў Чэхаславакіі, Польшчы і Югаславіі актыўна падтрымлівалі нацыстаў, перадаючы ім важныя звесткі, займаючыся сабатажам і іншымі недружалюбнымі акцыямі ў адносінах да краін сваіх нараджэння і жыцця.
  • У Югаславіі была сфармавана 7-я добраахвотніцкая горная дывізія СС «Прынц Ойген», якая практычна цалкам складалася з фольксдойчэ, якая актыўна выкарыстоўвалася ў карных акцыях супраць партызан і мірнага насельніцтва.
  • Паводле паведамленняў некаторых даследчыкаў[14], у 1943 г. у раёне Днепрапятроўска быў створаны кавалерыйскі полк СС, што складаецца з фольксдойчэ. Найхутчэй, на думку гісторыкаў[13], полк уліўся ў шэрагі 8-й кавалерыйскай дывізіі СС «Фларыян Гаер». Дывізія служыла на Усходнім фронце, а таму найболей падыходзіць для вышэйзгаданага палка.
  • У верасні 1939 года ў Польшчы былі створаны так званыя «атрады самаабароны» (ням.: Selbstschutz), якія складаліся з этнічных немцаў. У пачатку 1940 года, пасля некаторай стабілізацыі сітуацыі ў дадзеным рэгіёне, атрады дапаможнай паліцыі былі расфармаваны, а іх салдаты былі размеркаваны па частках войскаў СС, у прыватнасці 4-й дывізіі СС (паліцэйскай).

Фольксдойчэ ў Польшчы

[правіць | правіць зыходнік]
Дзяўчыны-фольксдойчэ і салдаты вермахта. Судзецкая вобласць, 3 кастрычніка 1938 года.
Польшча, верасень 1939 год. Польскія дзяўчыны-фольксдойчэ частуюць салдатаў вермахта — кіроўцаў бензавозаў.

На тэрыторыі акупаваных краін, у тым ліку і Польшчы, статус фольксдойчэ даваў мноства самых розных палёгак і прывілеяў пры адным істотным абавязку: фольксдойчэ абавязкова падлягалі закліку ў вермахт ці войскі СС.

Фольксдойчэ Польшчы I і II катэгорый на далучаных да Германіі тэрыторыях складалі каля аднаго мільёна; катэгорыі III і IV — каля 1 мільёна 700 тысяч чалавек. На тэрыторыі генерал-губернатарства[de] такіх было 120 тысяч.

«Фольксдойчэ миттельштелле» арганізавала маштабную кампанію па экспрапрыяцыі ўласнасці і маёмасці неарыйцаў на карысць немцам. Фольксдойчэ былі пададзены дома, майстэрскія, фермы, прадметы мэблі і адзення, якія раней належалі палякам і яўрэям.

Тысячы фольксдойчэ былі прыняты на службу ў нямецкія ўзброеныя сілы, самахоць ці па закліку.

Грамадзянства

[правіць | правіць зыходнік]

Падчас Другой сусветнай вайны польскія грамадзяне нямецкага паходжання, якія часта шчыра атаясамлялі сябе з польскай дзяржаўнасцю і нацыяй, сутыкнуліся са складанай дылемай выбару айчыны — падпісанне фольксліста ці захаванне заганнага грамадзянства акупаванай краіны з паражэннем у некаторых правах. Гэта катэгорыя ўключала у сябе і нямецкія сем’і, продкі якіх жылі ў Польшчы стагоддзямі, і немцаў, якія жылі на тэрыторыях, далучаных да Польшчы пасля 1920 года (раней былых часткай Германскай імперыі).

Фактычна выбар аднаго боку аўтаматычна азначаў непрыязь і нянавісць з іншага боку — прынамсі, з боку палякаў. Асобы, якія ўвайшлі ў спісы DVL, лічыліся ў грамадстве здраднікамі (з пункту гледжання палякаў); якія ж не жадалі уваходзіць у гэтыя спісы, залічаліся новай уладай у патэнцыйныя здраднікі германскай расы.

Некаторая колькасць фольксдойчэ з’яўлялася ўдзельнікамі руху Супраціву, аднак і дасёння ў Польшчы слова «фольксдойч» у свядомасці грамадзянаў раўнацэнна слову «здраднік».

Фольксдойчэ ў СССР

[правіць | правіць зыходнік]
Генлейнаўскія члены НДСАП у Судзецкай вобласці прыбіраюць пагранічныя пасты на германа-чэхаславацкай граніцы ў чаканні германскага ўварвання. Вер.-кастр. 1938 года.

На занятай немцамі і румынамі тэрыторыі Украіны жылі каля 330—340 тысяч немцаў — савецкіх грамадзян, з іх 200 тысяч (так званыя «чарнаморскія немцы»), у тым ліку парадку 50—60 тысяч чал. ваеннаабавязаных мужчын, знаходзіліся ў «Рэйхскамісарыяце Украіна»[15]. Прыкладна 30—40 тысяч фольксдойчэ жылі ў Прыбалтыцы. Згодна ж іншым дадзеным і нямецкім дакументам, у Рэйхскамісарыяце Украіна жылі каля паўмільёна фольксдойчэ[16]. А сучасныя даследчыкі лічаць, што ў 1940-х гг. на тэрыторыі Украіны жылі каля 600 тыс. немцаў. На 1939 год афіцыйная колькасць немцаў была каля 400 тыс. чалавек[16].

У пачатку сваёй працы ў даследаваннях фольксдойчэ немцы сапраўды прытрымліваліся строга расавых крытэрыяў. Аднак з 1943 г. адмыслоўцы сталі менш пераборлівымі і для таго, каб быць прызнаным у якасці фольксдойчэ, было досыць з дапамогай 2-х—3-х сведкаў пацвердзіць сваё нямецкае паходжанне, але пры гэтым нямецкае паходжанне саміх сведкаў павінна было быць несумнеўным. Гэта дало нагоду некаторым даследчыкам сцвярджаць[14], што з гэтага часу фольксдойчэ маглі стаць усе ахвотнікі па прычыне падавання разнастайных палёгак. Аднак, на думку іншых даследчыкаў, гэтыя сцвярджэнні не вытрымліваюць ніякай крытыкі. Улічваючы тое, што многіх немцаў у самым пачатку вайны вывезлі з тэрыторыі Украіны, варта прызнаць, што шмат хто з фольксдойчэ ў даваенны час лічыўся прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцей; але гэта былі, галоўным чынам, члены змяшаных сем’яў.

Існаванне дадзенай групы асоб на тэрыторыі, занятай рэйхам, было, як і ў Польшчы, значна больш камфортным у тым выпадку, калі гэтыя грамадзяне рэгістраваліся ва ўкраінскім аддзяленні DVL. Палёгкі шырыліся на выдачу прадуктаў харчавання, адзення, мэблі. Так, праз сетку спецыялізаваных крам кожнаму фольксдойчэ адзін раз на тыдзень выдаваліся[17]: 150 г. тлушчу, 1 кг сыра, 4 яйкі, гародніна, садавіна, мёд, мармелад, соль і многае іншае, зазвычай, недаступнае не ўлучаным у спіс асобам.

Для арыйскай моладзі арганізоўваліся спартыўныя лагеры, кіраўнікамі і выкладчыкамі ў іх былі франтавыя афіцэры, якія рыхтавалі гэту моладзь для службы ў вермахце. Зазвычай, канчатковай мэтай стварэння і існавання такімі лагерамі для арыйскай моладзі нямецкае кіраўніцтва ў Германіі бачыла выхаванне будучых фюрараў арганізацый, груп і аб’яднанняў, цалкам лаяльных нацыянал-сацыялістычным ідэалам і гатовых у кожны момант устаць у шэрагі іншых арганізацый, прыкладам, школы афіцэраў СС у Германіі (у мястэчку Бад-Цёльц) і г. д. Такой моладзі было досыць шмат — прыкладам, толькі ў Трансністрыі ў моладзевых арганізацыях налічвалася каля 9 тысяч чалавек[17].

Лёс фольксдойчэ з ліку грамадзян СССР можна прасачыць па статыстычных дадзеных. Паводле ацэнкі часопіса «Demoscope Weekly[ru]»[18], у Германію з СССР усяго былі перамешчаны, паводле розных дадзеных, да 8,7 мільёнаў чалавек. Аднак гэта лічба складаецца з і ваеннапалонных, і іншых перамешчаных асоб[ru].

Катэгорыі Колькасць, млн чал. %
Грамадзянскія інтэрнаваныя 0,005 0,0
Ваеннапалонныя 3,24 37,2
Остаўцы (остарбайтары[ru]) 3,2 36,8
«Заходнікі» 0,85 9,8
Фольксдойчэ 0,35 4,0
Фіны-інгерманландцы[ru] 0,06 0,7
«Уцекачы» і «эвакуяваныя» 1,0 11,5
Усяго 8,7 100,0%

Адступленне арміі рэйха прымусіла дадзеную этна-сацыяльную групу пакінуць ранейшыя месцы жыцця. Асноўныя вытокі міграцыі былі наступнымі:

  1. Рэйхскамісарыят Украіна (каля 90 тысяч чал.) — лістапад 1943 г.
  2. Прыдняпроўе (каля 125 тысяч чал.) — студзень-ліпень 1944 г.

Паводле сцвярджэння памянёнага часопіса Demoscope, гэта былі досыць прывілеяваныя і арганізаваныя ўцекачы. Першым месцам прыбыцця з’яўляўся рэйхсгау Вартэланд[ru] (раён Лодзі), аднак праз некаторы час яны пакінулі і гэты раён. У выніку з прыблізна 350 тысяч «савецкіх» фольксдойчэ, якія знаходзіліся да канца вайны на тэрыторыі рэйха, каля 200 тысяч, пасля ўсталявання размежавання паміж Савецкай арміяй і саюзнікамі, знаходзіліся на тэрыторыі Польшчы ці Усходняй Германіі. Пазней з «заходніх» 150 тысяч прыкладна палова была перададзена саюзнікамі ў СССР.

Паводле ўсталяванай у СССР практыкі, падпісанне фольксліста кваліфікавалася як здрада радзіме, і фольксдойчэ з ліку былых савецкіх грамадзян, якія падпісалі яго і аказаліся ў зоне дзеяння савецкай адміністрацыі, зазвычай, арыштоўваліся органамі дзяржбяспекі і прыцягваліся да суда.

Такім чынам, лік рэпатрыяваных з СССР «фольксдойчэ» склаў не менш 280 тысяч чалавек[15].

Паволжскія немцы

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Рэспубліка немцаў Паволжа

Книга «ЗОНА ПОЛНОГО ПОКОЯ: РОССИЙСКИЕ НЕМЦЫ В ГОДЫ ВОЙНЫ И ПОСЛЕ НЕЕ». (фрагмент)

…У пачатку 1945 года Чырвоная Армія дасягнула месцаў селішча «фольксдойчэ» ў Польшчы, а потым і ў Германіі. А ў верасні «эвакуяваным» давялося пакінуць сваё новае жыллё і з рэчамі сабрацца ў лагерах. Савецкія ўлады патрабавалі вяртання «сваіх» грамадзян.

Спачатку гэта рабілася шляхам дамаўленняў і ўгаворванняў. Па ўсёй тэрыторыі акупаванай Германіі раз'язджалі адмысловыя савецкія каманды ў суправаджэнні афіцэраў, абяцаючы вярнуць перасяленцаў на іх ранейшыя месцы жыцця.

Але пры гэтым «рэпатрыянтаў» ашукалі самым бессаромным і падступным чынам. <…> У які раз бальшавіцкі рэжым прычыніў сваё ваўчынае аблічча падступнай маскай «зычлівай» крывадушнасці, мяркуючы на даверлівасць простых і сумленных людзей.<…>

Больш-менш дэталёва я пачуў пра яе толькі пад канец 50-х гадоў, калі раптам выявілася, што мой дзядзька па бацьку Канстанцін Вальтэр, які жыў у пачатку вайны ў Запарожскай вобласці, знаходзіцца з сям'ёй у Таджыкістане, на Ісфарынскіх вугальных шахтах. У пачатку верасня 1941 года нямецкія войскі раптам фарсавалі Дняпро, і частка левабярэжных нямецкіх калоній аказалася пад акупацыяй.

З той пары гэта галіна Вальтэраў як у ваду ўпала. Амаль 17 гадоў не было ад іх ніякіх вестак. Такім чынам, думалі мы, аселі нашы родзічы недзе ў Германіі, уніклі дэпартацыі, «працарміі» і спецселішча. Павезла ж людзям… І раптам атрымваем вестачку ад маёй любай кузіны Альмы з поўдня Сярэдняй Азіі, не так ужо далёка адлеглага ад Джамбула, дзе я з сям'ёй пасяліўся пасля здымання ненавіснага рэжыму спецселішча. Убачыліся пасля шматгадовага расстання.

Божа мой! Як дзядзька лаяў усіх і ўся, і ў першую чаргу сябе, за тое, што паддаўся падману, паверыў «гэтым савецкім», быццам іх вернуць дамоў, на ранейшае месца жыхарствы, у Верхне-Рагачыкскі раён, сяло Георгсталь, калгас «Ротэ Фане»[заўв 2]. Як не завагацца было сэрцу пры думцы пра магчымасць ступіць на родную зямлю, вярнуцца да небагатага, але мернага вясковага жыцця, да калгаснай кузні, дзе вядзьмарыў ён ля гарачага горна!

А што зрабілі? Без доўгіх словаў замкнулі знадворку вагоны, правезлі міма Украіны, праз усю Расію, даставілі ў Таджыкістан і на 10 гадоў пасадзілі на спецулік, вызначыўшы на найцяжэйшую працу ў вугальныя шахты.

— Не, хай мне хоць залатога цяльца паабяцаюць, больш ніводнаму савецкаму не паверу! Ніколі сабе не прабачу такой даверлівасці! Як дзіцяці, абвялі вакол пальца! Добра ўжо я — чатырох дачок і Артура ў няволю прывёз! Добра, хоць Бертгольд там застаўся!

Дзядзькі Канстанціна даўно няма ў жывых: не вытрымала яго навярэджанае сэрца каваля гаркаты жахлівага падману. Нешматлікім ён тады падзяліўся. Дый хто ведаў, што некалі гэта можна будзе не толькі адкрыта выказаць, але і надрукаваць!…

Вольтер Г. А.[19]

Пад канец XIX—пачатак XX стагоддзя Паволжа ужо было сфармаваным анклавам пасяленняў нямецкіх імігрантаў з усёй Расіі і з блізкага Замежжа — той часткі, якая асацыявала сябе з расійскай дзяржаўнасцю. Шмат хто з жыхароў традыцыйна вызнаваў лютэранства, некаторыя — баптызм. Па сведчаннях сведкаў, нямецкія селішчы адрозніваліся ад рускіх і казачых акуратнасцю, адносным багаццем ураджаю і цвярозасцю насельніцтва[20][21]. Паволжскія немцы карысталіся правам на аўтаномію ў складзе РСФСР, а потым і СССР з часу рэвалюцыі 1917 года, калі была створана Працоўная камуна (пазней — АССР) немцаў Паволжа  (руск.) (бел.. Аднак пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны з набліжэннем фронту яна была скасавана рашэннем урада СССР, мужчынскае насельніцтва ад 15 до 55 памешчаны ў працоўныя лагеры. Нямецкія сем’і былі дэпартаваны ў два рэгіёны — Сібір і Казахстан.

Украінскія фольксдойчэ

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўныя артыкулы: Рэйхскамісарыят Украіна і Гітлерюгенд

Паводле нямецкіх дакументаў, у Рэйхскамісарыяце Украіна жылі каля паўмільёна фольксдойчэ[16]. Становішча фольксдойчэ, якія жылі на тэрыторыі Рэйхскамісарыята Украіна, было таксама адмежаваным. Яно вызначалася дырэктывамі Альфрэда Розенберга, як рэйхсміністра Усходніх акупаваных тэрыторый, ад 19 лютага 1942 г. і Генрыха Гімлера, як рэйхсфюрара СС і імперскага камісара па кансалідацыі і ўмацаванні германскай нацыі і расы, ад 8 верасня 1942 г. Паводле дадзеных дакументаў, статус фольксдойчэ, як і ва ўсёй Еўропе, прысвойваўся кожнаму асобнаму грамадзяніну пасля пастаноўкі на ўлік у «Deutsche Volksliste Ukraine»[13]. Часцяком партыйныя органы НСДАП былі змушаны займацца такімі праблемамі мясцовага насельніцтва-фольксдойчэ, як набыццё новай кватэры, дапамога ў працаўладкаванні, іншыя вылучна побытавыя праблемы[13].

Пасля 1943 года працэдура здабыцця статусу фольксдойчэ спрасцілася. Для станоўчага вырашэння пытання спашукальніку стала дастаткова пацвярджэння яго нямецкага паходжання 2—3 немцамі[13].

У адрозненне ад афіцыйнай палітыкі НСДАП, гітлерюгенд на тэрыторыі Рэйхскамісарыята Украіна дзеяў як арганізацыя для фольксдойчэ. Існавала думка, што, у адрозненне ад старэйшага пакалення, «сапсаванага бальшавізмам», моладзь было магчыма перавыхаваць, стварыўшы з іх перакананых, сапраўдных нацыянал-сацыялістаў. Аднак жа, трэба адзначыць, што ў кіроўных органах гітлерюгенда служылі вылучна прыезджыя рэйхсдойчэ. Магчыма, так склалася па той прычыне, што гэта арганізацыя стваралася ў рэйхскамісарыяце «з нуля»[22].

Украінскі гітлерюгенд атрымаў назву «Дойчэ Югенд Украіны» (ням.: Deutsche Jugend Ukraine — «Нямецкая Моладзь Украіны»). Яго членамі былі абавязаны рабіцца ўсе маладыя фольксдойчэ першай і другой катэгорый ва ўзросце ад 10 до 21 года. Што ж тычыцца фольксдойчэ трэцяй катэгорыі, то іх прымалі з дазволу мясцовага гэбітскамісара[de]. Гітлерюгенд імкнуўся ахапіць сваім уплывам кожны населены пункт, дзе жылі фольксдойчэ, што яму, у прынцыпе, удавалася[22].

Апроч таго, на тэрыторыі Рэйхскамісарыята Украіна дзеяла таксама арганізацыя NSV (ням.: Nationalsozialistische Volkswohlfahrt[de] — «Нацыянал-сацыялісцкая ўзаемадапамога»), чые аддзяленні існавалі пры адпаведных структурах НСДАП. NSV займалася дабрачыннасцю сярод мясцовых немцаў. Аднак больш канкрэтнай інфармацыі адносна вызначаных фактаў супрацы паміж NSV і фольксдойчэ Украіны ў цяперашні момант няма[23].

Паваенны час і сучаснасць

[правіць | правіць зыходнік]

Сыход немцаў з Усходняй Еўропы

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Дэпартацыя немцаў пасля Другой сусветнай вайны
Уцекачы-фольксдойчэ, якія з’язджаюць з Чэхіі. 1945 год.

Большасць фольксдойчэ пакінула месцы жыцця адразу ж пасля сканчэння вайны і перамогі СССР і краін саюзнікаў. Гэты працэс, у сілу яго масавасці і значнага ўплыву на этнічную карціну Еўропы быў вылучаны ў асобнае паняцце, якое атрымала назву «сыход немцаў з краін Усходняй Еўропы». Так, прыкладам, яшчэ ў час вайны, а таксама ў летнія і восеньскія месяцы 1945 года, ва ўмовах адсутнасці законна абранага парламента, прэзідэнт Чэхаславакіі Эдвард Бенеш падпісваў так званыя прэзідэнцкія дэкрэты Бенеша[no], якія мелі сілу закона, у тым ліку пра выгнанне немцаў[de] з Чэхаславакіі.

Шмат хто з тых, хто падпісаў фольксліст у часы кіравання нацыстаў, аўтаматычна атрымалі нямецкае грамадзянства пасля прыбыцця ў Германію, іншыя атрымалі яго крыху пазней, ужо ў часы халоднай вайны. Грамадзяне былога рэйха захавалі сваё грамадзянства ў германскай дзяржаве, якая пазней падзялілася на Усходнюю і Заходнюю Германіі.

Мемарыял судзецкім немцам, выгнаным з Паўднёвай Маравіі. Надпіс зверху абвяшчае: «Права на Радзіму ёсць права чалавека».

Адносна невялікія групы этнічных немцаў дагэтуль жывуць у краінах Цэнтральнай Азіі, галоўным чынам, у Казахстане. Таксама малая колькасць немцаў жыве ў Трансільваніі ў Румыніі. Апроч таго, некаторыя з былых фольксдойчэ і іх нашчадкаў утвараюць рэшткавыя кампактныя раёны рассялення немцаў у Даніі, Францыі, Італіі, Польшчы, Чэхіі, Славакіі, Славеніі, Венгрыі.

Як піша ў сваім аўтабіяграфічным творы Іван Фёдаравіч Тарасенка «Мяне звалі ўласаўцам»[24] (па маці фольксдойчэ), ужо пасля 1945 г. ён сутыкнуўся на перасыланні з кантынгентам са сваіх землякоў нямецкага селішча пад Адэсай. Падчас акупацыі, як ён кажа, яны былі закліканы ў СС, а падчас іх сустрэчы ўжо «ехалі на селішча». Землякі прапанавалі, каб ён пахадайнічаў перад савецкімі пенітэцыярнымі органамі пра магчымы перавод яго ў склад іх групы і магчымасць разам выехаць на селішча. Той адмовіўся. Як аказалася, не пралічыўся, бо ўвесь дадзены кантынгент быў знішчаны НКУС практычна адразу па прыбыцці[24].

Сучасная тэрміналогія

[правіць | правіць зыходнік]

Нацысты надзвычай папулярызавалі ў свой час тэрмін фольксдойчэ, эксплуатуючы гэту этнічную і сацыяльную групу для сваіх патрэб. Як вынік гэтага, тэрмін практычна не выкарыстоўваецца ў наш час, быўшы замененым на аусландсдойчэ (ням.: Auslandsdeutsche, «замежныя немцы»), ці ж на назвы абласцей жыцця — прыкладам, існуе тэрмін «паволжскія немцы» (ням.: Wolgadeutsche).

У дадзены момант існуе так званы «Саюз выгнаных[de]»[25] (ням.: Der Bund der Vertriebenen, скар. BdV), некамерцыйнае таварыства Германіі, створанае для прадстаўлення і абароны зацікаўленняў немцаў, якія пакінулі свае ранейшыя месцы жыцця і/ці выгнаных у перыяд Другой сусветнай вайны і яе лакальных канфліктаў. У тэрміналогіі дадзенай арганізацыі выкарыстоўваецца слова фольксдойчэ.

Паваеннае нямецкае права выкарыстоўвае таксама тэрмін штатусдойчэ[de] (ням.: Statusdeutsche, «статутныя немцы») для пазначэння этнічных немцаў без нямецкага грамадзянства, якія з’яўляюцца ўцекачамі з былых тэрыторый Германскай імперыі, а ў пазнейшыя гады — тых, што перасяліліся ў Германію па праграме рэпатрыяцыі.

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Гаворка ідзе пра антынямецкі пагром у Маскве 27 мая 1915 года. Былі разгромлены 759 гандлёвых устаноў і кватэр, прычынена шкода ў памеры 29 млн руб. золатам, 3 немцы былі забіты і 40 паранены[11].
  2. ↑ ням.: Röte Fahne — Чырвоны сцяг

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б в Bergen, Doris. The Nazi Concept of 'Volksdeutsche' and the Exacerbation of Anti-Semitism in Eastern Europe, 1939-45 Journal of Contemporary History, Vol. 29, No. 4 (Oct., 1994), pp. 569—582 (англ.)
  2. ↑ The «Nazi Concept of 'Volksdeutsche' and the Exacerbation of Anti-Semitism in Eastern Europe, 1939-45», Doris L. Bergen; Journal of Contemporary History, Vol. 29, No. 4 (Oct., 1994), pp. 569—582
  3. ↑ Pol H., АО — Auslandsorganisation. Tatsachen aus Aktenberichten der 5 Kolonne, Graz, 1945 (ням.)
  4. ↑ Valdiso, Lumans. «Himmler’s Auxiliaries: The Volksdeutsche Mittelstelle and the German national minorities of Europe, 1933—1945». The University of North Carolina Press Chapel Hill and London.
  5. ↑ Hauptamt Volksdeutsche Mittelstelle (руск.)(недаступная спасылка). WolfSchanze.vif2.ru. — заметка о VoMi. Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2001. Праверана 15 июня 2007.
  6. ↑ Немцы в Латвии (руск.). latvia.lv. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012. Праверана 26 чэрвеня 2009.
  7. ↑ О.Г. Малышева, д.и.н.. Немцы на дипломатической службе в Российской империи (doc). Российская академия государственной службы при Президенте Российской Федерации. Праверана 26 чэрвеня 2009.(недаступная спасылка)
  8. ↑ Вульф, Дитмар.. Династия Романовых и Германия. Роль династической солидарности и династических браков в русско-германских отношениях (XVIII – начало XX вв.) (руск.)(недаступная спасылка). История России / Монархия и монархи. «Россия в красках». Архівавана з першакрыніцы 16 жніўня 2018. Праверана 26 чэрвеня 2009.
  9. ↑ П. Х. Гребельский, А. Б. Мирвис. «Дом Романовых. Биографические сведения о членах царствовавшего дома, их предках и родственниках». Санкт-Петербург: ЛИО Редактор, 1992. ISBN 5-7058-0160-2
  10. ↑ Вирфель, Н. А.. Саратовские немцы в годы Первой мировой войны (руск.) (pdf). Саратовский Государственный университет. Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2015. Праверана 20 чэрвеня 2007.
  11. ↑ Рябиченко С. Погромы 1915 г.: Три дня из жизни неизвестной Москвы. М., 2000
  12. ↑ Прамова Чхеідзэ (пасяджэнне 19 ліпеня) // Наша газета. 1915. 8 авг. № 1. С. 1-3.
  13. ↑ а б в г д Соловьев, А. В.. Фольксдойче и их взаимоотношения с нацистскими организациями в Рейхскомиссариате Украина (руск.)(недаступная спасылка). Саратовский Государственный Университет. Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2008. Праверана 13 лютага 2008.
  14. ↑ а б Семиряга, Михаил Иванович. Тюремная империя нацизма и её крах. — М.: Юридическая литература, 1991. — 384 с. — ISBN 5-7260-0272-5.
  15. ↑ а б Фольксдойче и «фольксфинны» (руск.)(недаступная спасылка). «Demoscope Weekly», №15-16 (9-22 апреля 2001). Архівавана з першакрыніцы 24 лістапада 2018. Праверана 20 июня 2007.
  16. ↑ а б в См.: ЦГАВОУ (Центральный государственный архив высших органов власти и управления Украины), ф. 3676, оп. 4, д. 230, л. 360.
  17. ↑ а б Люлечник, Вилен. «Фольксдойче в годы Второй мировой войны» (руск.)(недаступная спасылка). журнал «Русский Глобус» № 2 (Люты 2005). Архівавана з першакрыніцы 13 кастрычніка 2007. Праверана 20 чэрвеня 2007.
  18. ↑ Кто оказался за границей? (руск.)(недаступная спасылка). «Demoscope Weekly», № 15-16 (9-22 красавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 17 ліпеня 2007. Праверана 20 чэрвеня 2007.
  19. ↑ Вольтер Г. А. Зона полного покоя: Российские немцы в годы войны и после неё / под ред. В. Ф. Дизендорфа. — М., 1998. — 416 с.
  20. ↑ Челышев М. О вреде народного пьянства. — С-Пб, 1907.
  21. ↑ Озеров И. Алкоголизм и борьба с ним. — С-Пб, 1909.
  22. ↑ а б Центральный государственный архив высших органов власти и управления Украины (ЦГАВОУ), ф. 3676, оп. 4, д. 348, л. 4,16—160.
  23. ↑ Центральный государственный архив высших органов власти и управления Украины (ЦГАВОУ), ф. 3206, оп. 6, д. 272, л. 1—2.
  24. ↑ а б Тарасенко И. Ф. Меня звали власовцем: Воспоминания, свидетельства, документы, факты / Лит. запись В. М. Гридина. — Общество «Одесский мемориал». Вып.12. — Одесса: Астропринт, 2001. — 335 с.
  25. ↑ bund-der-vertriebenen.de (ням.) — афіцыйны сайт арганізацыі BdV

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Андреева Н. С. Прибалтийские немцы и российская правительственная политика в начале XX в. СПб., 2008.
  • Семиряга, М. И. «Коллаборационизм: природа, типология и проявления в годы Второй мировой войны». М., 2000.
  • Семиряга, М. И. Тюремная империя нацизма и её крах. М., 1991.
  • де Ионг, Л. «Немецкая пятая колонна во второй мировой войне». Сокращенный перевод с английского А. И. Дьяконова. Под ред. ген.-м. Н. П. Цыгичко. Изд-во иностранной литературы. Москва, 1958.
  • «Nazi Fifth Column Activities: A List of References», Library of Congress, 1943 (англ.)
  • «The German fifth column in the Second World War», by L. de Jong (англ.)
  • «The German Fifth Column in Poland», Hutchinson & Co Ltd, London (англ.)
  • Deutsche Minderheiten stellen sich vor Архівавана 16 красавіка 2021. Bundesministerium des Innern 2016 (ням.)
  • Luther, Tammo (2004): «Volkstumspolitik des Deutschen Reiches 1933—1938. Die Auslanddeutschen im Spannungsfeld zwischen Traditionalisten und Nationalsozialisten». Franz Steiner, Stuttgart (ням.)
  • Buchsweiler, Meir. «Volksdeutsche in der Ukraine am Vorabend und Beginn des Zweites Weitkriegs — ein Fall doppelter Loyalität?» Gerlingen, 1984 (ням.).
  • Fleischhauer, Ingeborg. «Das Dritte Reich und die Deutschen in der Sowjetunion». Stuttgart, 1983 (ням.).

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
commons: Фольксдойчэ на Вікісховішчы