Donapaleu

Donapaleu
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Donapaleuko eliza.
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Bidaxunerria, Amikuze eta Oztibarre
Izen ofiziala	Saint-Palais
Auzapeza	Charles Mazondo (independente+abertzale)Charles Mazondo (2020-2026) (independente+abertzale)
Posta kodea	64120
INSEE kodea	64493
Herritarra	donapaleutar
Kokapena
Koordenatuak	43°19′41″N 1°02′02″W / 43.3281°N 1.0339°W / 43.3281; -1.0339
Azalera	7,44 km^2
Garaiera	67 metro
Distantzia	30 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	1.840 (2018:  104)
Dentsitatea	249,19 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 27,75
Ugalkortasuna[1]	‰ 44,74
Ekonomia
Jarduera[1]	% 63,01 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 1,56 (2011)
Langabezia[1]	% 6,18 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 19,19 (2010)
Erabilera	% 2,2 (2011)
Datu gehigarriak
Sorrera	XIII. mendeko herri berria
Webgunea	http://www.saint-palais.fr/

Donapaleu^[2] ([donapaleu]) (frantsesez: Saint-Palais) Nafarroa Behereko ipar-ekialdeko udalerria da, Amikuze eskualdeko herriburua.

2021 urtean 2.052 biztanle zituen^[3]. Probintziako herririk populatuena da, Baigorri eta Donibane Garazi aurretik.

Izena

Jatorrizko izena Iriberri bazuen ere, egungo Donapaleu izena 926an Kordoban martirizatutako Done Pelaio kristau santuaren izenetik datorkio.^[4]

Egungo frantsesezko Saint-Palais izenak forma hauek izan ditu okzitanieraz, lehendabizi, eta frantsesez, gero:

• Sanctus Pelagius (1160),^[4]
• Sant Peray (1249),^[4]
• Sant Pelay (1264, 1350 eta 1413),^[4]
• Sent-Palay (1385^[5], Nabarrengoseko notarioak),^[6]
• Sent-Palays (1474,^[5] Lehuntzeko paperak^[7]),
• Sant-Pelay (1513,^[5] Iruñeko paperak^[8]),
• Donapalaio (1643),^[4]
• S-Palais (1650) eta
• Mont-Bidouze (1793).^[9]

Okzitanieraz Sent Palai izena du.

Geografia

Iristeko bideak

A-64 autobidearen 4. irteera da Donapaleukoa. RD-8, RD-11, RD-302, RD-511, RD-933 eta RD-2933 errepideek ere zeharkatzen dute udalerria.

Hiruak-Bat, SNCF eta Bidegain konpainiek autobus zerbitzuak eskaintzen dituzte Donibane Garazi, Baiona, Akize eta Orthezeraino.

Hidrografia

Donapaleu zeharkatzen dute, Arbailan jaiotako Biduzek ez ezik, haren ibaiadar diren Behotegi eta Eiheratxar errekek ere.^[10]

Auzoak

• Mendebaldea
• Ekialdea

Garrüze Donapaleuko udalerriaren zati izan zen 1967ko urtarrilaren 1etik 1997ko urtarrilaren 1 arte.

Udalerri mugakideak

• Aiziritze-Gamue-Zohazti ipar-ekialdean
• Amendüze-Unaso ipar-mendebaldean
• Behaskane-Laphizketa ekialdean
• Bithiriña mendebaldean
• Larribarre-Sorhapürü hego-ekialdean
• Ostankoa eta Uhartehiri hegoaldean

Historia

XIII. mendearen hasieran Nafarroako erregeak Iriberri izeneko hiribildua sortu zuen eskualdeko epaitegi eta kartzela ezartzeko (egungo Gambetta karrikan zeuden). Horrexegatik errege armarria eman zion. 1351an Karlos II.a Nafarroakoak hiribilduari moneta xehatzeko eskubidea eman zion, 1672 arte langia martxan izango zena. Joanes III.a Nafarroakoak 1472an foruak eman zizkion: ostiraletako azoka, ardi-azoka neguko asteazkenero eta Pazko astelehenean zaldi-azoka.

XVI. mendean Gaztelako Erresumak Nafarroa konkistatu zuenean, Henrike II.ak bertan Nafarroako Gorteen egoitza finkatu zuen 1523tik gerora, baita diru etxea ere XVII. mende erdialde arte, diru etxea lehenago ere existitu zen arren. Ia mende bat geroago, Luis XIII.a Frantziakoak 1620an Nafarroako Kantzilertza desegin eta Biarnoko Estatuekin bateratu zuen Paueko Nafarroako Parlamentuan.

Errege jauregia udaletxe bihurtu eta Donejakue bideari esker herria garatu zen. Luis XVI.a Frantziakoak 1784ko azaroan ediktu argitaratu eta Arrozen zegoen Utziat hospizioa, Izuran zegoen Haranbeltz hospizio eta Donapaleun bertan zegoena desegin eta Donapaleun ospitalea eraiki zuen, «Nafarroako gure Erresumaren hiriburua zelako».^[11]

1790eko martxoaren 4eko Legeak Frantziako departamenduak eta barrutiak sortu zuen. Era horretan, Ipar Euskal Herria eta Bearnok Behe Pirinioak izeneko departamendua sortu zuten. Ipar Euskal Herrian hiru barrutiak sortu zituen: Maule, Donapaleu eta Ustaritze. Lapurdin egindako gehiegikeriak zirela eta egoitza Ustaritzetik Baionara aldatu zuten. Direktorioak izenen aldaketa bultzatu zuen iraultzaileak izan zitezen. Horrexegatik Donibane Garazi Nive-Franche, Ustaritze Marat-sur-Nive (Marat zela eta), Itsasu Union, Arbona Constante, Baigorri Thermopyles (Termopiletako gudua zela eta), Donapaleu Mont-Bidouze, Luhuso Montagne-sur-Nive, Donibane Lohizune Chauvin-Dragon, Ainhoa Mendiarte eta Zuraide Mendialde bihurtu ziren.

Donapaleuko barrutia^[5] Bidaxune, Akamarre, Garrüze, Iholdi, Larzabale, Ortzaize, Baigorri, Donibane Garazi, Donamartiri eta Donapaleuko kantonamenduek osatu zuten. Bestetik, Donapaleuko Kantonamenduak Aiziritze, Amendüze-Unaso, Arberatze-Zilhekoa, Arboti-Zohota, Behaskane-Laphizketa, Gamue-Amikuze-Zohazti, Gabadi, Ilharre, Larribarre-Sorhapürü, Ostankoa, Donapaleu bera eta Uhartehiri udalerriek osatua izan zen.

Alkateak

Agintaldia	Alkatea	Alderdia	Lanbidea
1995-2014	Jean-Jacques Loustaudaudine

Demografia

Donapaleuko biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Herri eta hiri senidetuak

•  Zangoza (Nafarroa)^[12]

Ekonomia

Udalerriko ekonomia laborantzan dago oinarrituta, Lur-Berri kooperatiba nagusia izanik.^[13] Turismoa ere bultzatzen da.^[14]

Kultura

Erakustaldiak

• Martxoaren bukaera: Hamabostaldi merkatari-azoka
• Uztailaren bukaeran: Herriko bestak^[15]
• Abuztuan: Herri kirol erakustaldia.

Donapauleko Pettan Prebende.^[16] Euskal Herriko Ahotsak proiekturako^{[17] [18]} egindako elkarrizketa.

Euskara

Donapaleuko euskara^[19] Amikuzeko hizkera^[20] da, nafar-lapurteraren^[21] barnean sortaldekoa.^[22] Euskararen erabilera oso apala da egun, 1968an ordea udalerriak 1.350 euskaldun zituen; erdigunean, biztanleen % 50, eta kanpoko auzoak kontuan hartuta, % 80.^[13]

Ondasun nabarmenak

Pilota plaza

• Buruen Etxea, Derdoy-Oihenart familiaren etxea, non XVI. mendean Arnaut Oihenart historialaria bizi izan zen.
• Nafarroa Behereko Museoa.
• Errege jauregia, lehen poliziaren egoitza, eta gero Jendarmeriarena.
• Moneten Hotela, epaitegia izandakoa.
• Biduzeko zubia.
• Jondoni Paulo eliza,^[23] 1522an Nafarroako Gorteen egoitza izan zena.
• Santa Maria Magdalena eliza,^[24] 1866an eraikia.
• Donejakue bidea. Donejakue bidearen frantziar bidea egitean, Euskal Herrira sartzean igarotzen den lehen herri garrantzitsua da Donapaleu.

Ekipamenduak

Hezkuntza

Udalerriak haur eskola bi, publiko bat eta pribatu bat (Etxekopar), ikastetxe bat (Léon Bérard^[25]) eta nekazaritza-lizeo pribatu bat (Jean Errekarte lizeoa^[26]) ditu.

Osasungintza

• Donapaleuko Ospitalea: Ipar Euskal Herriko barnealdeko erietxe nagusia, 2013an Sokorri Poliklinika ordezkatu zuena.

Donapaleutar ospetsuak

• Pierre Salomon Ségalas (1792-1875), medikua.
• Jean Saint-Gaudens (1799-1875), politikaria.
• Augusto Etxekopar (1830-1897), betharramdar apaiza.
• Gustave Rives (1858-1926), arkitektoa.
• Louis Iriart Etxepare (1859-1945), politikaria.
• Léon Pradet-Balade (1863-1931), politikaria.
• Pierre Gueraçague Soules (1880-1954), abokatu eta politikaria.
• Blaise Gueraçague Soules (1884-1918), abokatu eta politikaria.
• Maurice Zelhai (1911-1980), errugbi jokalaria.
• Jean Urruti (1912-2002), pilotaria.
• Clement Urrutybehety (1913-2014), medikua.
• Jacqueline Bidegorri (1924-), Frantziako Erresistentziaren kidea.
• Arnaud Marquesuzaa (1934-2020), errugbi jokalaria.
• Pierre Mestrot (1940-), euskal idazlea.
• Beñat Axiari (1947-), abeslaria.
• Pierre Hurmic (1955-), abokatu eta politikaria.
• Aines Dufau Lakaberatz (1965-), pedagogo eta hizkuntzalaria.
• Eric Pascal (1974-), txirrindularia.
• Béatrice Urruspil (1975-), idazlea.
• Peio Cachenaut (1979-), kultura-ekintzaile, film-zuzendari eta gidoilaria.
• Philippe Etxegarai (1979-), errugbi jokalaria.
• Anne Etxegoien (1980-), abeslaria.
• Thierry Berhabé (1982-), errugbi jokalaria.
• Pascal Idieder (1982-), errugbi jokalaria.
• Amaia Riouspeyrous (1984-), abeslaria.
• Pierre Cazaux (1984-), txirrindularia.
• Adrien Figueiredo (1984-), errugbi jokalaria.
• Charlie Ternisien (1984-), errugbi jokalaria.
• Ximun Ternisien (1987-), errugbi jokalaria.

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskaltzaindia: 128. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia (II).
3. «Dossier complet − Commune de Saint-Palais (64493) | Insee» www.insee.fr (Noiz kontsultatua: 2024-10-16).
4. ↑ (Frantsesez) Jean-Baptiste Orpustan, Nouvelle toponymie basque, Presses universitaires de Bordele, 2006, ISBN 2-86781-396-4
5. ↑ (Frantsesez) Paul Raymond, Dictionnaire topographique Béarn-Pays basque.
6. Nabarrengoseko notarioakː Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques
7. Lehuntzeko abadiaren paperakː Archives départementales des Pyrénées-Atlantiques
8. José Yanguasek argitaratutako paperak
9. Direktorioak bultzatutako izenen aldaketa
10. (Frantsesez) Sandre datu-basea^{[Betiko hautsitako esteka]}
11. Jatorrizko hitzak, frantsesez: «étant la Capitale de notre Royaume de Navarre».
12. (Frantsesez) Frantziako hiri senidetuen urtekaria
13. ↑ (Gaztelaniaz) Ainhoa AROZAMENA AYALA: «Donapaleu», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
14. Nafarroa Behereko turismo bulegoa^{[Betiko hautsitako esteka]}
15. Besta egunak^{[Betiko hautsitako esteka]}
16. «Prebende, Pettan» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
17. «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
18. «Amikuze eskualdea» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
19. «Donapaleu» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
20. «Amikuzekoa» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
21. «Nafar-lapurtarra» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
22. «Sortaldekoa (NL)» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
23. Mérimée, Frantziako Kultura Ministerioa. église paroissiale Saint-Paul. .
24. Mérimée, Frantziako Kultura Ministerioa. église paroissiale Sainte-Marie-Madeleine. .
25. (Frantsesez) Léon Bérard ikastetxearen webgunea
26. (Frantsesez) Jean Errekarte lizeoaren webgunea

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• (Frantsesez) Donapaleuko Udalaren webgunea
• Donapaleuko Turismo Bulegoaren webgunea
• Donapaleuri buruzko artikulua, Argia aldizkariaren «Ihesi» atalean.