ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ

ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ
ਇੱਕ ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਕਲਾਕਾਰ ਵੱਲੋ 1865 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ।
ਜਨਮ	1791 ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ[1]
ਮੌਤ	30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1837 ਜਮਰੌਦ, ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ
ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ	ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ
ਸੇਵਾ ਦੇ ਸਾਲ	1804-1837
ਇਨਾਮ	ਇਜ਼ਾਜ਼ੀ-ਇ-ਸਰਦਾਰੀ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਬੀਬੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਮਾਈ ਦੇਸਾਂ ਕੌਰ
ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ	ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ(ਪਿਤਾ) ਧਰਮ ਕੌਰ(ਮਾਤਾ) ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ(ਪੁੱਤਰ) ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ(ਪੁੱਤਰ) ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ,ਪੰਜਾਬ ਸਿੰਘ(ਪੁੱਤਰ) ਚੰਦ ਕੌਰ(ਧੀ) ਨੰਦ ਕੌਰ(ਧੀ)
ਹੋਰ ਕੰਮ	ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਬਣਵਾਇਆ
ਦਸਤਖ਼ਤ

ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ: Hari Singh Nalwa; 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1791 - 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1837) ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜਰਨੈਲ, ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਸਨ। ਉਹ ਕਸੂਰ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਅਟਕ, ਮੁਲਤਾਨ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਜਮਰੌਦ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੱਕ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਜਮਰੌਦ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿੱਚ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

ਤਖੱਲਸ ਬਾਰੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ

1. ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਹੋਤੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਜਾ ਨਲ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮਹਾਨ ਦਾਨੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਦੁੱਤੀ ਸੂਰਬੀਰ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਰਾਜਾ ਨਾਲ ਸਾਨੀ ਪੈ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਇਹ ਨਾਮ ਜੁੜ ਕੇ ਅਤੇ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਲ ਤੋਂ ਨਲਵਾ ਪੈ ਗਿਆ।^[2]
2. ਮੌਲਾਨਾ ਅਹਿਮਦ ਦੀਨ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਮੁਕੰਮਲ ਤਾਰੀਖ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਲਵਾ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤਸਮੀਆ ਕੇ ਮੁਤੱਲਅਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਾ ਨਲ ਜ਼ਮਾਨਾ ਕਦੀਮ ਮੇਂ ਏਕ ਬਹਾਦਰ ਅਰ ਸੁਜਾਤ ਰਾਜਾ ਥਾ। ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਕੋ ਨਲ ਸੇ ਨਲਵਾ ਬਨਾ ਦੀਆ। ਨਲਵਾ ਸੇ ਮੁਰਾਦ, ਸ਼ੇਰ ਕੋ ਮਾਰਨੇ ਵਾਲਾ ਯਾ ਸ਼ੇਰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਹੈ। ਚੂੰਕਿ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭੀ ਸ਼ੇਰ ਮਾਰੇ ਥੇ ਇਸੀ ਲੀਏ ਉਸਕਾ ਨਾਮ ਨਲਵਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੂਆ।
3. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਸਟਰ ਐਂਨ. ਕੇ. ਸਿਨਹਾ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਤਾਰੀਖ਼ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਨਲਵਾ ਉਂਪ ਨਾਮ ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਮਰੋੜ ਕੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ।

ਜਨਮ

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਜਨਮ ਸੰਨ 1791 ਈ. ਵਿੱਚ ਉਪਲ ਜੱਟ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਖੱਤਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਧਰਮ ਕੌਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। 1798 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ। 1801 ਵਿੱਚ, ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਵਜੋਂ ਦੀਖਿਆ ਲਈ। ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

1804 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਲਸੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਉਸਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਪੁਰਖੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਰਿਵਾਜ ਸੀ: ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਰਾਜ ਕੌਰ ਅਤੇ ਦੇਸਨ ਕੌਰ। ਉਸਦੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਦੋ ਧੀਆਂ ਸਨ।

ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ

ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਤੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ, ਤਲਵਾਰਬਾਜ਼ੀ, ਨੇਜ਼ਾਬਾਜ਼ੀ, ਨਿਸ਼ਾਨਾਬਾਜ਼ੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਬੁਲੰਦ ਹੋ ਸਕਣ। ਈਸਵੀ ਸੰਨ 1805 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਸੰਤੀ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਇਆ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰਤਬ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਰਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤਬ ਦਿਖਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਤਬਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰ ਲਿਆ^[3]। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ੇਰ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਤੇ ਦਲੇਰੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਨਾਮੀ ਰਜਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।^[4]

ਸਰਦਾਰੀ ਦਾ ਸਮਾਂ

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 1807 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕਸੂਰ ਦੀ ਫ਼ਤਹਿ ਸਮੇਂ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਹਾਨ ਬੀਰਤਾ ਦਿਖਾਈ ਜਿਸ ਦੇ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰ ਮਿਲੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 1810 ਵਿੱਚ ਮੁਲਤਾਨ ਉਂਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਗੋਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਨਵਾਬ ਮਜੱਫਰ ਖ਼ਾਨ ਵੀ ਆਪਣੀ ਨਾਮੀ ਫੌਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਡਟ ਗਿਆ। ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਜਦੋਂ ਲੜਾਈ ਦੀ ਢਿੱਲ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਬਾਰੂਦ ਨਾਲ ਉਡਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਸਿਰਲੱਥ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਕੰਮ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਨਿਡਰਤਾ ਤੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ। ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਹਾਰਿਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ 1818 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਅਖ਼ੀਰਲੀ ਫ਼ਤਹਿ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਵੱਡੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕੀਤੇ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਵਿਗੜ ਚੁਕੇ ਮੁਲਕੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਆਪ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਆਪ ਨੂੰ ਇਥੋਂ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਹੀ ਵੱਡੀਆਂ ਘਾਲਾਂ ਘਾਲ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸੂਬਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਆਪ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਿਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨੁਸ਼ਹਿਰੇ ਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਨਿਡਰਤਾ ਤੇ ਜੰਗੀ ਹੁਨਰ ਨਾਲ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਤਹਿ ਪਾਈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਰ ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਬਰਨਜ਼ ਤੇ ਮੌਲਵੀ ਸਾਹਨਤ ਅਲੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਫ਼ਲਤਾਈਆਂ ਐਸੇ ਅਸਾਧਾਰਨ ਕਾਰਨਾਮੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਨ 1834 ਈ. ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਓਨੀ ਦੇਰ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਧਾਵਿਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਾਵ ਸੂਬਾ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਅਤੇ ਕੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। 27 ਅਪ੍ਰੈਲ ਸੰਨ 1834 ਈ. ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਦਰਿਆ ਅਟਕ ਤੋਂ ਬੇੜੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਪਾਰ ਕਰਵਾਈ। ਓਧਰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਤੁਰਤ-ਫੁਰਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਚਮਕਨੀ ਦੀ ਹੱਦ ਤੇ ਮੋਰਚੇ ਬਣਾ ਕੇ ਤੋਪਾਂ ਬੀੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ।

ਜਦੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਧੂੰਆਂਧਾਰ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਨਾਲ ਆਕਾਸ਼ ਕੰਬ ਉਠਿਆ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਹਾਜੀ ਖਾਨ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸਰਦਾਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹਸਨਵਾਲੀਏ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਫੱਟੜ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਫ਼ਗਾਨ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ ਪਰ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਅੱਗੇ ਟਿਕ ਨਾ ਸਕੇ। ਮਈ 1834 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਤਕ ਜਿੱਤ ਦਾ ਬਿਗਲ ਵੱਜ ਚੁਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਉਂਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਸਾਰਾ ਸਰਹੱਦੀ ਇਲਾਕਾ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੱਤ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੱਟ ਚੁਕਾ ਅੰਗ ਮੁੜ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਕਰਤਬ ਨੂੰ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕਰਾਮਾਤ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਰਾਤ ਦੀਪਮਾਲਾ ਕੀਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਰਕਜਈਆਂ ਹੱਥੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ ਸੀ।

ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉਪਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਜੋ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿਰ ਇੱਕ ਦੀਨਾਰ (ਚਾਰ ਮਾਸੇ ਦਾ ਸੋਨੇ ਦਾ ਸਿੱਕਾ) ਜਜ਼ੀਆ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਬਿਖੜੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਫੌਜੀ ਮੁਲਕੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਧੀਆ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਵਡਿਆਈ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਮਿਲੀ।

ਫੌਜੀ ਸੇਵਾਵਾਂ

1804 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੌਰਾਨ, ਇੱਕ ਬਾਘ ਨੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਢਾਲ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਛੁਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਾਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਲਵਾ (ਟਾਈਗਰ-ਹੱਤਿਆਰਾ) ਉਪਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਕੀ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਹ ਅਣਜਾਣ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਸਾਲ ਸਰਦਾਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 800 ਘੋੜਿਆਂ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੀ:

ਕਸੂਰ ਦੀ ਲੜਾਈ (1807)

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗੀਦਾਰੀ 1807 ਵਿੱਚ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਹ ਕਸੂਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਈ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕੰਡਾ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਚੌਥੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਦਿਖਾਈ। ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਗੀਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ (1807)

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ 7 ਵਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 5 ਵਾਰ ਲੜਾਈ ਕੀਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਰਣਜੀਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੂਨ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਆਪਣੇ ਮਾਰਚ 'ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿਲਾਲਪੁਰ ਅਤੇ ਝੰਗ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਕਾਲੀਆਵਾਲੀਆ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀ।

ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੀ ਲੜਾਈ (1807)

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਸਿਆਲਕੋਟ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਲੈਣ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਜੁੜੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿਨ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਨਲਵਾ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ।

ਜੰਮੂ ਦੀ ਲੜਾਈ (1808)

ਸਿਆਲਕੋਟ ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ 1808 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜੰਮੂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਜੰਮੂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਚਿਮਨੀ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ।

ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ (1810)

ਨਲਵਾ ਨੇ 1810 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਅੱਗ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਕਾਰਨ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਪਰ 2 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 180,000 ਰੁਪਏ ਅਤੇ 20 ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣੀ ਪਈ।

ਅਟਕ ਦੀ ਲੜਾਈ (1813)

ਅਟਕ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਬਿੰਦੂ ਸੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਕਾਬੁਲ ਰਾਜ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਨਿਯੁਕਤ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਸਿੰਧ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਿਮੂਦ ਵੱਲੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਫਤਿਹ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜੀ ਗਈ ਅਤੇ ਜਿੱਤੀ ਗਈ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, ਸ਼ਿਆਮੂ ਸਿੰਘ, ਖਾਲਸਾ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਬਹਿਮਮ ਸਿੰਘ ਮੱਲੀਆਂਵਾਲਾ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਅਟਕ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਹਜ਼ਾਰਾ-ਏ-ਕਾਰਲੂਗ ਅਤੇ ਗੰਧਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਖੇਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਬਣ ਗਏ। 1815 ਵਿੱਚ, ਗੰਧਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸ਼ੇਰਬਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹਾਰ ਗਿਆ।

ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਮੁਹਿੰਮ

ਅਟਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫੌਜ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਨਰਲ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਰਾਜੌਰੀ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਦੇ ਪੋਤੇ ਰਾਮ ਦਿਆਲ ਨੇ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਜਮਾਦਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੈਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਅਤੇ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਘਾਟ, ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ, ਖਰਾਬ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੀ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੁਸਲਿਮ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਘਾਟੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਗਏ। [50] 1815-16 ਵਿੱਚ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਗੱਦਾਰ ਰਾਜੌਰੀ ਮੁਖੀ ਦੇ ਗੜ੍ਹ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮਹਮਦਕੋਟ ਦੀ ਜਿੱਤ (1816)

ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਾਲੇ ਮਾਨਕੇਰਾ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਇਸ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। 1816 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ, ਇਲਾਹੀ ਬਖਸ਼, ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਅਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਸੱਤ ਪਲਟਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨਾ ਮਹਿਮੂਦਕੋਟ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਇਸਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਆਈ, ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਿੱਖ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ 'ਤੇ ਇੰਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨਾਲ ਇਸ ਜਿੱਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ। ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਮੁਲਤਾਨ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਖਾਨਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ (1818)

1818 ਤੱਕ, ਮੁਲਤਾਨ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲੁੱਟ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। [53] ਉਸਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਹੁਕਮ ਮਿਲਿਆ, 15,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫੌਜ 40,000 ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾ ਗਈ। ਧੇਨਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 10,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫੌਜ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ। ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਉਸਦੇ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ "ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ" ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। [56] ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਛੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ 1,900 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 4,000 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ 12,000 ਆਦਮੀ ਮਾਰੇ ਗਏ।

ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਬਣ ਗਿਆ (1818)

ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਮਹਿਮੂਦ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਸ਼ਾਹ ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਅਗਸਤ 1818 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਜ਼ੀਰ ਫਤਿਹ ਖਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਾਬੁਲ (ਆਧੁਨਿਕ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਦਬਦਾਬਾ ਕਯਾਮ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ - ਦਬਾਅ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵੱਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।

ਮਿੱਠਾ ਟਿਵਾਣਾ

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਨੇ ਮਿੱਠਾ ਟਿਵਾਣਾ ਦੇ ਉਪਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [1][2] ਉਸਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਟਿਵਾਣਾ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਕਸ਼ਮੀਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

1819 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਫੋਰਸ ਭੇਜੀ। ਸਿੱਖ ਮੁਹਿੰਮ ਫੋਰਸ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਮੁਹਿੰਮ ਲਈ ਦੋ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੈਨਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਾਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ: ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 12,000 ਦੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਫੌਜ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮਾਰਚ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਗਾਰਡ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ, [1][65] ਸਪਲਾਈ ਟ੍ਰੇਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮੁਹਿੰਮ ਫੋਰਸ ਭਿੰਬਰ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੀ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਹਕੀਮ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। 1 ਮਈ ਨੂੰ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਕਾਲਮ ਰਾਜੌਰੀ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਸਕ, ਰਾਜਾ ਅਗਰਉੱਲਾ ਖਾਨ, ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਇੱਕ ਫੋਰਸ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੇ ਭਰਾ, ਰਾਜਾ ਰਹੀਮੁੱਲਾ ਖਾਨ ਨੂੰ 'ਬਹਿਰਾਮ ਦੱਰੇ' (ਪੀਰ ਪੰਜਾਲ ਦੱਰੇ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਿਰੇ) 'ਤੇ ਨੈਵੀਗੇਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਰਾਜੌਰੀ ਦਾ ਰਾਜਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਬਹਿਰਾਮ ਦੱਰੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ, ਤਾਂ ਦੁਰਾਨੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਫੌਜਦਾਰ ਇਸਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ, ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਪੁੰਛ ਦੇ ਕੋਤਵਾਲ ਮੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ੋਪੀਆਂ ਦੇ ਕੋਤਵਾਲ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਨੇ ਢਾਕੀ ਦਿਓ ਅਤੇ ਮਾਜਾ ਦੱਰੇ 'ਤੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਹਾਰ ਗਏ ਅਤੇ 23 ਜੂਨ 1819 ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

5 ਜੁਲਾਈ 1819 ਨੂੰ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਸ਼ੋਪੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਜੱਬਾਰ ਖਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਿੱਖ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਹਲਕੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ, ਤਾਂ ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਨੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਬੈਰਾਜ ਅਤੇ ਕਈ ਪੈਦਲ ਅਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਰੋਕਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਸਿੱਖ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੱਬਰ ਖਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੇ ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਦੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਬੈਟਰੀ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਦੋ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ "ਉਥਲ-ਪੁਥਲ" ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੱਖ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਂਡ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਬੈਟਰੀ ਵੱਲ ਲੈ ਗਏ। ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੰਜਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ, ਦੁਰਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀ ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਯੁੱਧ ਹੁਨਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਅਸਰ ਸਾਬਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਜੱਬਰ ਖਾਨ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। 15 ਜੁਲਾਈ 1819 ਨੂੰ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ।

ਪਖਲੀ ਦੀ ਲੜਾਈ (1819)

ਕਸ਼ਮੀਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਖਲੀ, ਦਮਤੌਰ ਅਤੇ ਦਰਬੰਦ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪਖਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਿਆ। ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਮਿਲੀ।

ਮੰਗਲ ਦੀ ਲੜਾਈ (1821)

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ। ਉਸਨੇ 7,000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਪਖਲੀ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰਾਬਾਦ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬੋਸਤਾਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਤਰੈਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 25,000 ਤੋਂ 30,000 ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕਬਾਇਲੀ ਫੌਜ ਮਿਲੀ। ਸਿੱਖ ਸਮੀਖਿਆ ਵਾਲੀਅਮ 23 ਵਿੱਚ 70,000 ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਅਤਿਕਥਨੀ ਹੈ।[4] ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਨਲਵਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2,000 ਸੈਨਿਕ ਗੁਆ ਦਿੱਤੇ।

ਮਨਕੇਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ (1822)

ਸਿੰਧ ਸਾਗਰ ਦੁਆਬ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਨਕੇਰਾ ਅਤੇ ਮਿੱਠਾ ਟਿਵਾਣਾ ਤੋਂ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨਵਾਬ ਹਾਫਿਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਮਾਨਕੇਰਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੇ 12 ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕੀਤੀ। ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਟਕ, ਮਾਨਕੇਰਾ, ਮਿੱਠਾ ਟਿਵਾਣਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ, ਸ਼ਾਹਦੇਰਾ ਵਿਖੇ 1821 ਦਾ ਦੁਸਹਿਰਾ ਮਨਾਇਆ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ, ਉਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣੂ ਸਨ ਜਿਸ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ। ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਲਾਹੌਰ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਜੇਹਲਮ ਪਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ, ਆਪਣੀਆਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪਲਟਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਮਿੱਠਾ ਟਿਵਾਣਾ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾਵਰ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਨਵਾਬ ਹਾਫਿਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਦੇ ਪੂਰਵਜ, ਨਵਾਬ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਮਾਨਕੇਰਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ 12 ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ - ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਮੌਜਗੜ੍ਹ, ਫਤਿਹਪੁਰ, ਪਿੱਪਲ, ਦਰਿਆ ਖਾਨ, ਖਾਨਪੁਰ, ਝੰਡਾਵਾਲਾ, ਕਲੋਰ, ਦੁਲੇਵਾਲਾ, ਭਾਕਰ, ਡਿੰਗਾਣਾ ਅਤੇ ਚੌਬਾਰਾ - ਨਾਲ ਇੱਕ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਜੋ ਜਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਬਾਕੀ ਸੀ ਉਹ ਮਨਕੇਰਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਮਨਕੇਰਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮਿੱਠਾ ਟਿਵਾਣਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਟਿਵਾਣਾ, ਜੋ ਹੁਣ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਹਨ, ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਉਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਤਸੁਕ ਭਾਗੀਦਾਰ ਸਨ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ - ਇੱਕ ਕਾਲਮ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ - ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਕਾਲਮ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਮਾਨਕੇਰਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ; ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਤਿੰਨੋਂ ਕਾਲਮ ਮਾਨਕੇਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੁਬਾਰਾ ਜੁੜ ਗਏ। ਮਨਕੇਰਾ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਨਲਵਾ ਦੀ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਜਾਗੀਰ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। [80] ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 1836 ਤੱਕ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ।

ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ (1823)

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 1818 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਇਸਦੇ ਬਾਰਾਕਜ਼ਈ ਗਵਰਨਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ। ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਸੌਤੇਲੇ ਭਰਾ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਨੂੰ ਸਹੀ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਅਟਕ ਵਿਖੇ ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜੋ ਖੈਰਾਬਾਦ ਦੀ ਸਿੱਖ ਚੌਕੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ; ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀਵਾਨ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਕਿਸ਼ੋਰ ਪੁੱਤਰ ਖਾਲਸਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ, 8,000 ਆਦਮੀ ਸਨ।

ਕਾਬੁਲ (ਲਾਂਡਾਈ) ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤੁਰੰਤ ਯੋਜਨਾ ਜਹਾਂਗੀਰਾ ਵਿਖੇ ਲੰਡਾਈ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ ਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਅਕੋੜਾ ਖੱਟਕ ਵਿਖੇ ਖਟਕ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਜਹਾਂਗੀਰਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਬੁਰਜਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈਆਂ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਆਪਣਾ ਥਾਣਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਬਾਕੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਲੰਡਾਈ ਨਦੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਕੋੜਾ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਬੇਸ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈਆਂ। ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦਸ ਮੀਲ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਲੰਡਾਈ ਦੇ ਸੱਜੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ, ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਲਗਾਇਆ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦੋ ਲੜਾਈਆਂ ਤਹਿ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ - ਇੱਕ ਲੰਡਾਈ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਕੰਢੇ 'ਤੇ।

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਗੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਘਟਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਟਕ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਅਕੋੜਾ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਲੰਡਾਈ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰਾ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਪਣਾ ਡੇਰਾ ਲਗਾਇਆ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਨਾ ਕਮਾਂਡਰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੋਰਖਾ ਕਮਾਂਡਰ ਬਲ ਬਹਾਦਰ, ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਅਫ਼ਗਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪਾਰ ਤੋਂ ਲੜਾਈ ਦੇਖੀ। ਉਹ ਲੰਡਾਈ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਵਾਰਸ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ, ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ।

ਸਿਰੀਕੋਟ ਦੀ ਲੜਾਈ (1824)

ਸਿਰੀਕੋਟ ਹਰੀਪੁਰ ਤੋਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਦਸ ਮੀਲ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਇਹ ਮਸ਼ਵਾਨੀ ਪਿੰਡ ਰਣਨੀਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੰਧਗੜ੍ਹ ਰੇਂਜ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਸਿਰੇ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਬੇਸਿਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਇਸਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਾਗ਼ੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਨਾਹਗਾਹ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ 1824 ਦੀ ਬਾਰਸ਼ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰੀਕੋਟ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਸਰਦਾਰ ਲਗਭਗ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ​​ਬੈਠਾ। 1824 ਦੀ ਸਰਦੀਆਂ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਵੱਲ ਤਹਿ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਹੋਣ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ (ਲਿਖਤੀ ਪਟੀਸ਼ਨ) ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ - ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਤੋਂ ਦਸ ਅਫਗਾਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [ਰੋਹਤਾਸ] ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ, ਉੱਥੋਂ [ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ] ਗਿਆ ਅਤੇ [ਸਰਾਏ ਕਾਲਾ] ਰਾਹੀਂ ਸਿਰੀਕੋਟ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ, ਅਫਗਾਨ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ।

ਸੈਦੂ ਦੀ ਲੜਾਈ (1827)

ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈਆਂ ਦਾ ਛੁਡਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਿਸਨੂੰ 'ਹਿੰਦਕੀ' ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾਨਵਾਲੀਆ, 4,000 ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਟਕ ਵੱਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵੱਲ ਵਧਣ ਅਤੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਯਦ ਬਾਰੇ ਉਦੋਂ ਸੁਣਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਖੈਰਾਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਡੇਰਾ ਲਗਾ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਬਿਮਾਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸੱਯਦ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ, ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਉਸਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ ਬਚਾਅ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦੇ ਹੀ, ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਸਾਰੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜੋ ਉਹ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਹੱਦ ਵੱਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਬਾਰਕਜ਼ਈ, ਭਾਵੇਂ ਬਾਹਰੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੱਯਦ ਨੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੱਯਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਮੰਗਣ ਲਈ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ। ਸੱਯਦ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਅਟਕ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਅਟਕ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਸੱਯਦ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਹੋਰ ਫੌਜਾਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਸੱਯਦ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ ਜੇਹਾਦੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸੀ। ਸੱਯਦ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ 14 ਫੱਗਣ (23 ਫਰਵਰੀ) 1827 ਨੂੰ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਵੇਰੇ ਦਸ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਅੱਲ੍ਹਾ ਹੂ ਅਕਬਰ, ਜਾਂ "ਰੱਬ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ" ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਯੁੱਧ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬੋਲੇ ​​ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ, ਜਾਂ "ਜੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਅਮਰ ਸੱਚ, ਪੂਰਤੀ ਪਾਵੇਗਾ" ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ। ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਵਿਰੋਧੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣ। ਤੋਪਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਲਗਭਗ ਦੋ ਘੰਟੇ ਚੱਲਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਛੇ ਮੀਲ ਤੱਕ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਪਿੱਛਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤੋਪਾਂ, ਘੁੰਡੀਆਂ ਅਤੇ ਕੈਂਪ ਉਪਕਰਣ ਲੈ ਲਏ।

ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ (1834)

ਮਹਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖੰਡਰ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਬਾਲਾ ਹਿਸਾਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ, ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸਾਖ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸੀ। ਮੈਸਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਦੇਖਣ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਸਦੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਫਗਾਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ ਅਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ (1837)

ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਪੋਤੇ, ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮਾਰਚ 1837 ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਲਈ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਫੌਜਾਂ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਇਸ ਮਹਾਨ ਜਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿੱਚ ਸਨ (ਕੁਝ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਬਿਮਾਰ ਸਨ) ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜਮਰੌਦ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਲੜਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਤਾਕਤ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਕਦਰ, ਜਮਰੌਦ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਲੜਨ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ, ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ, 600 ਆਦਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸੀਮਤ ਸਪਲਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਛੋਟੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਘਬਰਾਹਟ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਝੜਪ ਵਿੱਚ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਾ ਦੱਸੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਹੋਰ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾ ਆਉਣ, ਜੋ ਉਸਨੇ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਈ। ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਦੀ ਦੇਹ  ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਜਮਰੌਦ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਸੀ, ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖੁਦ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਹਾਰ ਇਸ ਸਹੀ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਮਹਿੰਗੀ ਪਈ।

ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤਾਂ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ 5000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਾਲ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜਿੱਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੱਕ ਖੈਬਰ ਦੱਰਾ ਸਿੱਖ ਸਰਹੱਦ ਵਜੋਂ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।

ਲਾਹੌਰ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਤੇਲ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ।

ਨਾਵਲੀ ਕੌਮ ਲੜਾਈ

ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਮੁੰਗੇਰ ਅਤੇ ਡੇਰਾ ਜਾਤ ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਸਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਧਰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਚਲ ਪਈ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ 9 ਨਵੰਬਰ, 1821 ਦੇ ਦਿਨ, ਮੰਗਲੀ ਘਾਟੀ ਵਿਚ, ਪੱਖਲੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿਚ, 30000 ਤਨਾਵਲੀ ਕੌਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਨੇ ਰਾਹ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਨਲਵਾ ਨੇ ਇਸਮਾਈਲ, ਇਕਬਾਲ ਬੱਟ ਅਤੇ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਮਲਵਈ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹ ਦੇਣ ਤੋਂ ਕੋਰੀ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਮੇਘ ਸਿੰਘ ਰੂਸਾ ਦੇ ਜੱਥੇ ਨੇ ਤਨਾਵਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਤੋੜ ਦਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾ ਕੇ ਜੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਅਖ਼ੀਰ ਤਨਾਵਲੀਆਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਦੋ ਪਹਿਰ (6 ਘੰਟੇ) ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ 2000 ਦੇ ਕਰੀਬ ਤਨਾਵਲੀ ਮਾਰੇ ਗਏ (ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ)। ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਚਿੱਟੇ ਝੰਡੇ ਲੈ ਕੇ ਆ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ। ਨਲਵਾ ਨੇ ਘਾਟੀ ਦੇ ਹਰ ਘਰ ਨੂੰ 5 ਰੁਪਏ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਾਨ ਦੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੇ ਦਿਤੀ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਮੁਜੱਫਰਾਬਾਦ ਦੇ ਰਾਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮਾਂਗਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਮਾਂਗਲੀ ਦੇ ਦਰ੍ਹਾ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਭਾਰੀ ਲਸ਼ਕਰ ਨੇ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਲੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਬੜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਹ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸੇ ਦਿਨ ਰੱਬ ਦਾ ਭਾਣਾ ਐਸਾ ਵਰਤਿਆ ਕਿ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜਦ ਮੀਂਹ ਹਟਿਆ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਠਿਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਛੱਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਕੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਥੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣ-ਮਿੱਟੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੀ।

ਕਿਲਾ ਜਮਰੌਦ

ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਜੰਗੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਉਂਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਫ਼ਗਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਅਵੇਸਲੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਨਲਵਾ ਵੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਰੋਕਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਟੁੱਟ ਗਏ। ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਜੜ ਪੈ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਪਾਸੋਂ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੇ 14 ਤੋਪਾਂ ਵੀ ਖੋਹ ਲਈਆਂ, ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਅਫਗਾਨ ਦੌੜ ਕੇ ਛਿਪ ਗਏ ਤਾਂ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ਆਰਾਮ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਏ। ਪਰ ਸ. ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਪੰਜ ਹੱਥਾ, ਜਿੱਤ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਹੋਇਆ ਦੱਰ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ. ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਫ਼ਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਝੱਟ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਗੁਫ਼ਾ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਦਾ ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਸਰਦਾਰ ਅਜਾਇਬ ਸਿੰਘ ਗੁਫ਼ਾ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਗੁਫ਼ਾ ਵਿੱਚ ਛੁਪੇ ਅਫਗਾਨ ਨੇ ਅਜਾਇਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ। ਬਾਡੀਗਾਰਡ ਉਥੇ ਹੀ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘੋੜਾ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਗੁਫ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਹੋਰ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਗੋਲੀਆਂ ਨਲਵੇ ਦੇ ਲੱਗੀਆਂ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸਵਾਰ ਵੀ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣ-ਚੁਣ ਮਾਰਿਆ ਪਰ ਜਿਹੜਾ ਭਾਣਾ ਵਰਤਣਾ ਸੀ, ਵਰਤ ਚੁਕਾ ਸੀ।

ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਫੱਟੜ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਧੌਣ ਤੇ ਜਾ ਡਿੱਗਾ ਅਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦਾ ਸੰਤੂਲਣ ਦੇਖ ਘੋੜੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਕਿੱਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਧਿਆਨ ਪੂਰਬਕ ਨਲਵੇ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਾਰਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਨਾਜ਼ਕ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਲੇ ਪਰਬਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਝੰਡੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ-ਆਬਰੂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਖੀਰਲੇ ਸਵਾਸਾਂ ਤਕ ਡਟੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇਗੀ। ਅੱਗੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਭੌਰ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਮਾਂ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1837 ਦੀ ਰਾਤ ਦਾ ਸੀ। ਸ. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਨਲਵਾ ਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਭੇਦ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਨੁਕਰ ਵੱਲ ਸਾਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਨਾਤਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮੌਤ

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਸਾਹਿਬ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ ਵਿੱਚ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਬਣੇ ਜਮਰੌਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਅਫ਼ਗਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸਿਰਾਜ ਅਲ-ਤਵਾਰੀਖ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਵਜ਼ੀਰ ਅਕਬਰ ਖਾਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੋਰਚੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਗੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਨਿਵਾਸੀ ਬਾਬੂ ਗੱਜੂ ਮੱਲ ਕਪੂਰ ਨੇ 1892 ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੱਭਿਆਚਾਰ

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮਾਰਸ਼ਲ ਗੀਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਜੀਵਨੀਕਾਰ ਕਵੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਦਿਰ ਬਖ਼ਸ਼ ਉਰਫ਼ ਕਾਦਰਯਾਰ,^[5] ਮਿਸਰ ਹਰੀ ਚੰਦ ਉਰਫ਼ ਕਾਦਰਯਾਰ^[6] ਅਤੇ ਰਾਮ ਦਿਆਲ,^[7] ਸਾਰੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ।

20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, 1967 ਦੀ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਫਿਲਮ ਉਪਕਾਰ ਦਾ ਗੀਤ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਕੀ ਧਰਤੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰ ਚਿੱਤਰ ਕਥਾ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1978 ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ (ਅਮਰ ਚਿੱਤਰ ਕਥਾ ਕਾਮਿਕਸ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦੇਖੋ)।

30 ਅਪ੍ਰੈਲ 2013 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਮੰਤਰੀ ਕਪਿਲ ਸਿੱਬਲ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ।^[8]

2013 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਡਾਕ ਦੀ ਮੋਹਰ

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਚੈਂਪੀਅਨ ਆਫ਼ ਦਾ ਖਾਲਸਾਜੀ 1791–1837, ਵਨੀਤ ਨਲੂਆ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਜੀਵਨੀ - ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਵੰਸ਼ਜ - 2013 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਆਲਮਾਈਟੀ ਮੋਸ਼ਨ ਪਿਕਚਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਲੀਨ ਕੌਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।^[9]

ਨਲੂਆ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ 176ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ 2013 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[10]

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦਾ ਗੀਤ ਵਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੀਤ 8 ਨਵੰਬਰ, 2022 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ 553ਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 30 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ 1.5 ਮਿਲੀਅਨ ਯੂਟਿਊਬ ਵਿਊਜ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ।^[11]

ਹਵਾਲੇ

1. "ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਿਹਾਸ". Rozana Spokesman. 2019-04-30. Retrieved 2023-02-24.
2. ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ, ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰਚਨਾ (1934). ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ.
3. "ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ". punjabipedia.org. Retrieved 2023-02-24.
4. Herrli 2004, pp. 122-123
5. Tahir 1988
6. Singh 1965
7. Singh 1946
8. Prashant H. Pandya (1 May 2013). Indian Philately Digest. Indian Philatelists' Forum. p. 1.
9. "Sikh Khalsa Commander Hari Singh Nalwa's Life to be Adapted into Series and Film". India West (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Archived from the original on 2021-01-20. Retrieved 2022-11-23 – via IANS. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
10. "Hari Singh Nalwa" (PDF). indiapost.gov.in. Retrieved 2020-04-24.
11. "Sidhu Moosewala's new song 'Vaar' released on Gurpurb lauds Sikh valour; gets 1.5 million hits in 30 minutes". The Tribune. 8 November 2022. Retrieved 9 November 2022.

ਸਰੋਤ

• Allen, Charles (2000), Soldier Sahibs, Abacus, ISBN 0-349-11456-0
• Caroe, Olaf (1958), The Pathans 550BC-AD1957, London: Macmillan and Co. Ltd.
• Herrli, Hans (2004), The Coins of the Sikhs (Reprinted ed.), Delhi: Munshiram Manoharlal, ISBN 8121511321
• Jaffar, S. M. (1945), Peshawar: Past and Present, Peshawar: S. Muhammad Sadiq Khan
• Kapur, P. S.; Singh, S. (2001), "A Forward Base in the Tribal Areas", in Kapur, P. S.; Dharam, Singh (eds.), Maharaja Ranjit Singh, Patiala: Punjabi University
• Kaur, Madanjit (2004) [First published 1983], The Golden Temple: Past and Present (Revised ed.), Amritsar: Guru Nanak Dev University
• Khan, Mohammad Waliullah (1962), Sikh Shrines in West Pakistan, Karachi: Department of Archaeology Ministry of Education and Information, Government of Pakistan, ISBN 978-81-7010-301-1
• Madan, T. N. (2008), "Kashmir, Kashmiris, Kashmiriyat: An Introductory Essay", in Rao, Aparna (ed.), The Valley of Kashmir: The Making and Unmaking of a Composite Culture?, Delhi: Manohar, ISBN 978-81-7304-751-0
• Mathews, M. M. (2010), An Ever Present Danger, Kansas: Combat Studies Institute Press, ISBN 978-0-9841-901-3-3
• Nalwa, Vanit (2009), Hari Singh Nalwa – Champion of the Khalsaji, New Delhi: Manohar, ISBN 81-7304-785-5
• Nayyar, G. S. (1995), The Campaigns of General Hari Singh Nalwa, Patiala: Punjabi University
• Sachdeva, Krishan Lal (1993), "Hari Singh Nalwa – A Great Builder", in Kapur, P. S. (ed.), Perspectives on Hari Singh Nalwa, Jalandhar: ABS Publications, ISBN 8170720567
• Sandhu, Autar Singh (1935), General Hari Singh Nalwa, Lahore: Cunningham Historical Society
• Schofield, Victoria (2010), Kashmir in conflict: India, Pakistan and the unending war, London: I. B. Tauris, ISBN 978-1-84885-105-4
• Singh, Ganda (1946), Panjab Dian Waran (Ballads of the Panjab), Amritsar: Author
• Singh, Ganda (1965), Si-harfian Hari Singh Nalwa by Missar Hari Chand 'Kadiryar', Patiala: Punjabi University
• Singh, Gulcharan (October 1976), "General Hari Singh Nalwa", The Sikh Review, 24 (274): 36–54
• Singh, Khushwant (2001) [First published 1962], Ranjit Singh Maharaja of the Punjab, New Delhi: Penguin Books India
• Singh, Kirpal (1994), Historical Study of Maharaja Ranjit Singh's Times, Delhi: National Book Shop, ISBN 978-81-7116-163-8
• Singhia, H. S. (2009), The encyclopaedia of Sikhism, New Delhi: Hemkunt Press
• Sufi, G. M. D. (1974) [First published 1948-1949], Kashir Being a History of Kashmir From the Earliest Times to Our Own, vol. 2 (Reprinted ed.), New Delhi: Life and Light Publishers
• Tahir, M. Athar (1988), Qadir Yar: a critical introduction, Lahore: Pakistan Punjabi Adabi Board, ISBN 978-81-7010-301-1
• Waheeduddin, F. S. (2001) [First published 1965], The Real Ranjit Singh (Second ed.), Karachi: Lion Art Press
• Zutshi, Chitralekha (2003), Language of belonging: Islam, regional identity, and the making of Kashmir, New York, NY: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-521939-5

ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ

• Dial, Ram (1946). "Jangnama Sardar Hari Singh". In Singh, Ganda (ed.). Punjab Dian Varan. Amritsar: Author.
• Hoti Mardan, Prem Singh (1950) [First published 1937]. Jivan-itihas Sardar Hari Singh-ji Nalua – Life of the Sikh General Hari Singh Nalua (Revised, reprinted ed.). Amritsar: Lahore Book Shop.
• NWFP Gazetteers – Peshawar District. Lahore: Punjab Government. 1931.
• Singh, Ganda (1966). A Bibliography of the Punjab. Patiala: Punjabi University.
• Niara, Gurabacana (1995). The Campaigns of Hari Singh Nalwa. Punjabi University. Publication Bureau.

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

• Battle of Jamrud (1837) Archived 2020-03-04 at the Wayback Machine.
• Hari Singh Nalwa Foundation Trust