Vua Chăm Pa

Vua của Champa
	Mũ vàng của Po Klong M'hnai
Chi tiết
Quân chủ đầu tiên	Sri Mara
Quân chủ cuối cùng	Po Phaok The
Thành lập	192
Bãi bỏ	1832
Dinh thự	Xem trong bài
Vương vị lâm thời	Lưu Kế Tông

Vua Champa là danh sách các vị vua trong lịch sử Champa. Họ sử dụng hai tước hiệu, một là Raja-di-raja (Hindi: राजाओं का राजा) từ năm 192 đến năm 1474, và Po-tana-raya (Hindi: भूमि का स्वामी) từ năm 1474 đến khi Champa chính thức bị giải thể vào năm 1832^[1].

Đặc điểm

Tước hiệu đầu tiên với "Raja" là một tước hiệu có từ ngôn ngữ Ấn Độ, đăng đối với King của tiếng Anh cùng Quốc vương của vùng văn hóa chữ Hán, mà Raja-di-raja nghĩa là "Raja của các Raja", cho nên nó tương đương với Great King cùng Đại vương, hoặc "Vua của mọi vị vua" khi dịch ra^[2]. Sau năm 1474, quốc gia Champa trở nên suy yếu đáng kể, tước hiệu của các vị vua được đổi thành Po-tana-raya với ý nghĩa "Vua của mọi lãnh địa", trong đó "Po" là vua theo tiếng Chăm. Điều này cũng phần nào cho thấy quốc gia Champa thiên về một nhà nước quân chủ phân quyền và có một người đại diện liên minh, chính là những "Vị vua Champa" mà bài viết liệt kê.

Khi lên ngôi, các vị Vua Champa thường sẽ xưng tôn hiệu tương tự các vị vua của văn hóa Châu Âu cùng Ấn Độ. Tôn hiệu của các vị quân chủ Champa được khởi nguyên từ truyền thống Ấn giáo, thường gồm tước và hiệu. Tước (tiền tố) thường thấy có: Jaya (जय / 勝利 / nghĩa là "Thắng lợi"), Maha (महा / 偉大 / nghĩa là "Vĩ đại"), Sri (श्री / 聖 / nghĩa là "Đấng thánh"). Hiệu bao gồm các Bhadravarman, Vikrantavarman, Rudravarman, Simhavarman,... Trong đó, hậu tố -varman^[3] (वर्मा / nghĩa là "Tấm khiên") xuất hiện trong hiệu của họ thuộc về đẳng cấp Kshatriya và chỉ dành cho những người đứng đầu liên minh quốc gia Champa.

Nước Champa bị diệt vong, di tích và sử ký không đủ để xác định tất cả các đời vua và các thông tin chi tiết về năm cai trị của tất cả các vua. Các nhà nghiên cứu căn cứ vào nhiều nguồn tài liệu, trong đó có cả các bia khảo cổ, di tích của người Chăm, tới nay xác định được khoảng 10 triều đại với gần 100 vị vua Champa. Trong số các vị vua này, có nhiều vị được đưa vào danh sách nhưng không liên tiếp kế tục nhau. Một số vua Champa được gọi tên phiên âm theo tiếng Hán, theo cách gọi của các thư tịch cổ của An Nam và Trung Hoa. Một số vị có cả tên bằng tiếng Phạn và tiếng Hán, do được lưu lại trong cả bi ký Chăm và thư tịch Hán cổ.

Danh sách tên và niên đại các vị vua Champa dưới đây vẫn là chưa đầy đủ, giữa nhiều vị có một số khoảng thời gian trống.

Danh sách

Lâm Ấp (192 - 757)

Thời kỳ	Phạn văn	Hán văn	Thống trị
Triều đại I - Kandapurpura	Sri Mara	Khu Liên	192 - 220
	?	Phạm Hùng	220 - 230
	?	Phạm Duật	? – 336
Triều đại II - Kandapurpura	?	Phạm Văn	336–349
	?	Phạm Phật	349–377
	Bhadravarman I	Phạm Hồ Đạt	380-413
Triều đại Gangaraja - Kandapurpura	Gangaraja	Phạm Địch Chớn	?-?
Triều đại Gangaraja - Kandapurpura	Manorathavarman	Phạm Địch Văn	?-?
Triều đại III - Kandapurpura	?	Phạm Dương Mại I	421-431
	?	Phạm Dương Mại II	431-446
	?	Phạm Thần Thành	455-472
	?	Phạm Đang Căng Thuần	472-492
	?	Phạm Chư Nông	492-498
	?	Phạm Văn Tẩn	498-510
	?	Phạm Thiên Khởi	510-526
	?	Phạm Bật Tôi Bật Ma	526-529
Triều đại Gangaraja - Kandapurpura	Rudravarman I	Luận Đà La Bạt Ma	529-572
Triều đại Gangaraja - Simhapura	Sambhuvarman	Phạm Phạn Chi	572-629
	Kandarpadharmavarman	Phạm Đầu Lê	629-645
	Prabhasadharma	Phạm Trấn Long	645-?
	Bhadresvaravarman	Bạt Đà La Thú La Bạt Ma	? -?
	Isanavarman	?	? -653
	Vikrantavarman I	Chư Cát Địa	653-686
	Vikrantavarman II	Kiến Đa Thế Ma	686-731
Không rõ	?	Lô Đà La	731-758

Hoàn Vương (757 - 859)

Thời kỳ	Phạn văn	Hán văn	Thống trị
Triều đại Vicitrasagara - Kauthara	Prithindravarman	Tất Để Bân Đà La Bạt Ma	757-770
	Satyavarman	Tát Đa Bạt Ma	770-787
	Indravarman I	Nhân Đà La Bạt Ma	787-803
	Harivarman I	Ha Lê Bạt Ma	803- ?
	Vikrantavarman III	Bì Kiến Đà Bạt Ma	? -854
Triều đại Bhrgu - Indrapura	Rudravarman	?	khoảng 800–830
Triều đại Bhrgu - Indrapura	Bhadravarman II	?	khoảng 830–854

Chiêm Thành (859 - 1471)

Thời kỳ	Phạn văn	Hán văn	Thống trị
Triều đại Bhrgu - Indrapura	Jaya Indravarman II	Nhân Đà La bạt Ma	854-898
	Jaya Simhavarman I	Tăng Gia Bạt Ma	898-903
	Saktivarman	?	904–905
	Bhadravarman III	Ha La Bạt Ma	905-917
	Jaya Indravarman III	Nhân Đà La Bạt Ma	918-960
	Jaya Indravarman I	Nhân Di Bàn	959-965
	Jaya Paramesvaravarman I	Phê Mị Thuế	965–982
	?	Nhân Đà La Bạt Ma	982–986
Người Việt	không có	Lưu Kế Tông	986-988
Triều đại VII - Indrapura	Harivarman II	Băng Vương La	989–997
	Yang Pu Ku Vijaya Sri	Bì Xà Đa Bạt Ma	997-1007
	Harivarman III	Ha Lê Bạt Ma	1007-1018
	unknown	Thi Nặc Bài Ma Diệp	1018-1030
	Vikrantavarman IV	Bì Kiến Đà Bạt Ma	1030-1041
	Jaya Simhavarman II	Sạ Đẩu	1041–1044
Triều đại Uroja - Kauthara	Jaya Paramesvaravarman I	Ứng Ni	1044–1060
	Bhadravarman IV	?	1060–1061
	Rudravarman III	Chế Củ	1061–1074
Triều đại Pralayeshvara - Vijaya	Harivarman IV	?	1074–1080
	Jaya Indravarman II	Chế Ma Na	1080–1081
	Paramabhodhisatvavarman	Bàng Quan Giả	1081–1086
	Jaya Indravarman II (lên ngôi lần 2)	Chế Ma Na	1086-1113
	Harivarman V	?	1114–1129
	Jaya Indravarman III	?	1139-1145
Triều đại XI - Vijaya	Rudravarman IV^[4] (phiên thuộc của Đế quốc Khmer)	?	1145–1147
	Jaya Harivarman I^[4]	Chế Bì La Bút	1147–1166
	Jaya Harivarman II^[4]	?	1166-1167
	Jaya Indravarman IV^[4]	?	1167–1190
	Vidyanandana^[4] (vua Khmer tại Vijaya)	?	1190–1191
	Jaya Indravarman V^[4] (vua Champa tại Vijaya)	?	1191-1192
	Vidyanandana^[4] (vua Khmer lên ngôi lần 2 tại Panduranga)		1192–1203
	Thuộc Đế quốc Khmer^[4]		1203–1220
	Jaya Paramesvaravarman II (ly khai khỏi Đế quốc Khmer)	?	1220-1254
	Jaya Indravarman VI	?	1252-1257
	Jaya Indravarman V	?	1257–1285
	Jaya Simhavarman III	Chế Mân	1285–1307
	Jaya Simhavarman IV	Chế Chí	1307–1312
	Jaya Simhavarman V	Chế Năng	1312–1318
Triều đại XII - Vijaya	?	Chế A Nan	1318–1342
	?	Trà Hòa	1342–1360
	?	Chế Bồng Nga	1360 - 1390
Triều đại Vr̥ṣu - Vijaya	Jaya Simhavarman VI	La Ngai	1390–1400
	Indravarman VI	Ba Đích Lại	1400–1441
	Virabhadravarman	?	1441–?
Triều đại XIV - Vijaya	Maha Vijaya	Bí Cai	1441–1446
	Maha Kali^[4]	Quý Lai	1446–1449
	Maha Kaya	Quý Do	1449–1458
	Maha Saya	Trà Duyệt	1458–1460
	Maha Sajan	Trà Toàn	1460–1471
	Maha Sajai^[4]	Trà Toại	1471-1474

Panduranga-Chăm Pa (1471 - 1697)

Thời kỳ	Phạn văn	Hán văn	Thống trị
Triều đại I - Bal Sri Banây	Po Uwaluah^[5]	Ô Ngõa Lư A Chi Hậu	? - ?
	Po Binnasur^[5]	Bì Nạp Tư	? - ?
	Po Putik^[5]	Phổ Phổ Đế Khắc	? - ?
	Po Sulika^[5]	Bà Gia Nễ Các Đáp	? - 1167
	Po Klong Garai	Bà Khắc Lượng Gia Lai	1167 - 1205
Triều đại II - Băl Hangâu	Sri Agarang	Kế Khả	1205 - 1247
Triều đại II - Băl Hangâu	Cei Anâk	Kế Lực	1247 - 1281
Triều đại III - Băl Anguai	Po Dobatasuar	Bà Điệp	1281 - 1306
	Po Patarsuar	Bà Bức	1306 - 1328
	Po Binnasuar	Bà Bính	1328 - 1373
Triều đại IV - Băl Anguai	Po Parican	Bà Phát	1373 - 1397
Triều đại V - Băl Cau	Po Kasit	Bà Khiết	1433 - 1460
	Po Kabrah	Bà Kế	1460 - 1494
	Po Kabih	Bà Cấp	1494 - 1530
	Po Karutdrak	Bà Khứ	1530 - 1536
Triều đại VI - Băl Cau	Maha Sarak	Trà Lộc	1536 - 1541
	Po Kunarai	Bà Bãi	1541 - 1553
	Po At	Bà Ất	1553 - 1579
Triều đại VII - Băl Canar	Po Klong Halau	Bà Khắc-lượng Khất-lưu	1579 - 1603
	Po Nit	Bà Nhiếp	1603 - 1613
	Po Jai Paran	Bà Thái	1613 - 1618
	Po Aih Khang	Bà Ưng	1618 - 1622
Triều đại VIII - Băl Canar	Po Klong M'hnai	Bà Khắc-lượng Như-lai	1622 - 1627
	Po Rome	Bà Lâm	1627 - 1651
	Po Nraop	Bà Thấm	1651 - 1653
	Po Saktiraydapaghoh	Bà Thích	1654 – 1657
	Po Jatamah	Bà Chất	1657 – 1659
	Po Saot	Bà Tranh	1659 - 1692

Thuận Thành Trấn (1697 - 1832)

Thời kỳ	Phạn văn	Hán văn	Thống trị
Triều đại VIII - Băl Canar	Po Saktiraydapatih	Bà Tử	1695 - 1727
	Po Ganuhpatih	Bà Thị	1627 - 1730
	Po Thuntiraidaputih	Nguyễn Văn Thuận	1730 - 1732
	Po Rattiraydaputao	Nguyễn Văn Đạt	1732 - 1763
	Po Tisundimahrai	Nguyễn Văn Thiết	1763 - 1765
	Po Tisuntiraydapaghoh	Nguyễn Văn Tịch	1768 - 1780
	Po Tisuntiraydapuran^[4]	Nguyễn Văn Tá	1780 - 1781
	Cei Brei	Nguyễn Văn Chiêu	1783 - 1786
	Po Tisuntiraydapuran^[4] (đăng cơ lần 2)	Nguyễn Văn Tá	1786 - 1793
	Po Chongchan^[4]	Nguyễn Văn Tòng	1786
Triều đại IX - Băl Canar	Po Ladhuanpaghuh^[4]	Nguyễn Văn Hào	1793 - 1799
	Po Saong Nyung Ceng	Nguyễn Văn Chấn	1799 - 1822
	Po Bait Lan^[4]	Nguyễn Văn Lân	1822
	Po Klan Thu^[4]	Nguyễn Văn Vĩnh	1822 - 1828
	Po Phaok The^[4]	Nguyễn Văn Thừa	1828 - 1832
	Po War Palei^[4]	Bà Hóa Ba-lai	1834 - 1835

Xem thêm

Lịch sử Champa

Tham khảo

^ Quốc sử quán triều Nguyễn, Cao Xuân Dục (chủ biên) Quốc triều chánh biên toát yếu, 1908, quyển III, trang 81.
^ Tuy cao hơn Vương nhưng các "Đại vương" chưa phải Hoàng đế. Tương tự "Đại vương", thì các "Maharaja" cùng "Raja-di-raja" đều cao hơn "Raja" thông thường, nhưng danh hiệu cao nhất ứng với "Hoàng đế" lại là 「Chakravarti」 cùng 「Samraat」
^ Deb, Raja Radhakanda (2006). Shabdakalpa druma. Nag publishers.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r Không có thực quyền.
^ ^a ^b ^c ^d Chưa kiểm chứng được độ chân thực.

Đặt lại vấn đề về biên niên sử Champa

[1] Quốc sử quán triều Nguyễn, Cao Xuân Dục (chủ biên) Quốc triều chánh biên toát yếu, 1908, quyển III, trang 81.

[2] Tuy cao hơn Vương nhưng các "Đại vương" chưa phải Hoàng đế. Tương tự "Đại vương", thì các "Maharaja" cùng "Raja-di-raja" đều cao hơn "Raja" thông thường, nhưng danh hiệu cao nhất ứng với "Hoàng đế" lại là 「Chakravarti」 cùng 「Samraat」

[3] Deb, Raja Radhakanda (2006). Shabdakalpa druma. Nag publishers.

[Bù_nhìn-4] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r Không có thực quyền.

[Huyền_sử-5] Chưa kiểm chứng được độ chân thực.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]