Etiopia

	Republica Democratica Federal d'Etiopia; የኢትዮጵያ ፈደራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ ; Ityop'iya Federalawi Demokrasiyawi Ripeblik
(En detalle)	(En detalle)
	Lema nacional: n/d
	Himno nacional: Whedefit Gesgeshi Woude Henate Ethiopia
	Situación d'Etiopia
Capital; • Población; • Coordenatas	Addis Abeba; 2.757.730 (2005) ; 9°1' N 38° 44' E
Mayor ciudat	Addis Abeba
Idiomas oficials	Amharico
Forma de gubierno President; Primer ministro	Republica federal ; Mulatu Teshome Wirtu; Haile Mariam Desalegn
Independencia; • Calendata
Superficie; • Total ; • % augua ; Mugas ; Costas	Posición 26º; 1.127.127 km² ; 0.7 ; 5.311 km ; 0 km
Población; • Total; • Densidat	Posición 16º; 78.529.836 (2008); 60 hab/km²
PIB (PPA); • Total (2008); • PIB per capita	Posición 62º; US$ 84.299 millons; US$ 1122,93
Moneda	Birr (ETB)
Chentilicio	Etíope
Zona horaria ; • en Verano	MSK (UTC+2) ; MSK (UTC+3)
Dominio d'Internet	.et
Codigo telefonico	+251
Prefixo radiofonico	9EA-9FZ, ETA-ETZ
Codigo ISO	231 / ETH / ET
	Miembro de: ONU, UA

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A Republica Democratica Federal d'Etiopia (en amharico ኢትዮጵያ, Ityop'iya, en guiés ኢትዮጵያ, en oromo Fereralawa Dmokratawa Repabliikii ItiyoPiya) ye un país d'Africa oriental. Muga a l'ueste con Sudán; a o norte con Eritrea y Chibuti; a l'este con Somalia y a o sud con Kenya; dende a independencia d'Eritrea en 1993, o país no tien salida a la mar Roya. D'antis mas se clamó Abisinia.

A superficie d'o país ye de 1.127.127 km², con una población de 2.757.730 habitants (2005), y una densidat de población de 2,45 hab/km². Ye o segundo país d'Africa por a suya población dezaga de Nicheria y o deceno por a suya superficie.

A capital d'o país ye a ciudat d'Addis Abeba. Politicament, o país ye una Republica federal, estando l'actual president Mulatu Teshome Wirtu y l'actual primer ministro Haile Mariam Desalegn.

Etiopia estió o segundo país d'o mundo en fer d'o cristianismo a suya relichión oficial, dimpués d'Armenia. Sindembargo, estió o primer lugar en recibir exilatos de relichión islamica provenients d'Arabia, y asinas tamién bi ha en o país una important población de relichión islamica.

A ciudat mas poblata d'o país ye a suya capital, Addis Abeba, con arredol de 2,5 millons d'habitants, pasando d'os 100.000 habitants atras 9 ciudaz, y d'os 200.000 nomás a ciudat de Dire Dawa.

Cheograficament, o país s'estendilla en un altiplano central, con altarias de 1.800 dica 3.000 metros, con bellas tucas que plegan dica os 4.620, como por eixemplo o Ras Dashen, que ye asinas a maxima altaria d'o país. Addis Abeba, situata a 2.400 metros d'altaria, ye considerata a capital de mayor altaria d'o mundo. En iste altiplano tienen a suya naixencia bellos ríos, como o Nilo Azul, una d'as brancas d'o río Nilo, que tiene o naixedero en o lago Tana.

Etiopia ye considerata como a cuna d'a Humanidat, y ye amás o puesto a on se trobó a Lucy. Ye, chunto con Kenya, o país a on s'an feito as troballas arqueolochicas d'hominidos mas antigos.

A civilización etiopica, con a civilización de l'Antigo Echipto, ye a mas antiga civilización africana, con centros historicament tan importants como o reino d'Aksum. A ran internacional, Etiopia estió miembro d'a Sociedat d'as Nacions dende 1923, sinnó a Declaración d'as Nacions Unidas en 1942 y estió uno d'os 51 países fundadors d'a Organización d'as Nacions Unidas. Addis-Abeba ye tamién a seu d'a Unión Africana (Haile Selassie estió uno d'os prencipals promotors, cuan se clamaba OUA, Organización para la Unidat Africana), y tamién ye a seu d'a Comisión Economica ta Africa (CEA).

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Etiopiaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A Prehistoria

Seguntes as excavacions arqueolochicas, a rechión d'Etiopia ye una d'as mas antigas poblatas en a Prehistoria por l' homo sapiens, y ye posible que en sía o suyo lugar d'aparición, antis d'a suya ezpansión ta atros lugars. Tamién bi ha chacimientos arqueolochicos con restos de Hominidae, como o mas conoixito, Lucy (por una canción de The Beatles), trobata en 1974, d'una edat de 3,18 milions d'anyadas. Hue os restos de Lucy se troban en o Museu Nacional d'Addis Abeba, chunto con os restos d'o Ardipithecus kadabba descubiertos en 2001 por l'antropologo etiope Yohannes Hailé-Sélassié.

Primeras citas historicas

Bi ha pocos datos historicos de l'actual territorio d'Etiopia, que ye facil que fese parte d'o clamato país de Punt entre o 3000 aC y o 1000 aC y d'o reino de D'mt en os sieglos IX-VIII aC.

Sindembargo, os orichens historicos de l'actual Etiopia se troban en o reino d'Aksum, naixito arredol d'o sieglo II aC d'os contactos comercials y d'as luitas con l'Antigo Echipto, en o norte de l'actual Etiopia. Aksum ye o primer gran estato conoixita de l'Africa negra, cun una población cosmopolita orichinaria d'a propia Etiopia, d'o sud d'Arabia u de l'Antiga Grecia, y tamién con población d'orichen chodigo.

O cristianismo

En o sieglo IV bels misioners cristianos bi facioron plegar o cristianismo, que se convertió en a relichión oficial d'o reino.

O reino d'Aksum perdió parte d'o suyo esplendor cuan plegoron os musulmans ta Echipto, a fins d'o sieglo VII, y a suya expansión ta o sud por a val d'o río Nilo.

O Imperio d'Etiopia

En o sieglo XII plega ta o tron a dinastía Zagwe y comienza a renaixencia d'o país. En 1270 prencipia con Yekuno Amlak o reinato d'a clamata dinastía salomonica (autoproclamata descendient de Menelik I, rei en o sieglo X aC), fundadora de l'Imperio d'Etiopia, que reconquiere parte d'os territorios perditos a mans d'os musulmans, dica o sieglo XVI.

En 1527 bi ha una guerra santa entre musulmans y cristianos, con a bitoria d'os musulmans d'Ahmed Ibn Ibrahim Al-Ghazi, soldán de Harar, y a redota d'os cristianos de David II d'Etiopia, encara que iste recibió l'aduya d'os portugueses. Sindembargo, en 1543 ye redotato Ahmed Ibn Ibrahim Al-Ghazi en una batalla en o laco Tana. encara que dixó un país enronato.

A meyatos d'o sieglo XVI plegan ta Etiopia os misioners d'a orden d'a Companyía de Chesús, que converten ta o catolicismo a l'emperador Susenyos en 1621, encara que isto fació que bi ese perturbacions, dica plegar ta una autentica guerra civil, rematata con l'abdicación de Susenyos en fabor d'o suyo fillo Fasilidas, que forachitó a os chesuitas en 1633.

L'aislamiento

En os sieglos XVII-XVIII a capital d'o país ye tresladata ta la ciudat de Gondar (1635) por Fasilidas, prencipiando asinas un periodo d'aislamiento internacional d'o país, que antis mas heba tenito contactos diplomaticos con Portugal y atros países europeus.

Dende meyatos d'o sieglo XIX prencipia o final de l'aislamiento d'o país, con os emperadors Teodoro II, Chuan IV y Menelik II.

O colonialismo europeu

Haile Selassie emperador d'Etiopia de 1930 dica 1974, que estió o zaguer emperador d'o país.

Etiopia ye l'unico país d'Africa que en os sieglos XIX y XX no quedó chusmeso a o colonialismo d'os países d'Europa, y mantién a suya independencia dende muitos sieglos; asinas, as tropas etiopes de Menelik II redotoron a o Regio Esercito italiano en a batalla d'Adua (1 de marzo de 1896), mientres a Primera Guerra italo-etiope.

Sindembargo, bi habió una excepción, un periodo d'ocupación militar d'a Italia faxista de Benito Mussolini entre 1936 y 1941. Dimpués d'a redota d'o Regio Eserzito italiano por l'Exercito britanico, reforzato por tropas d'a Francia Libre en 1941, durante a Segunda Guerra Mundial, o país recobró a suya independencia.

Dimpués d'a Segunda Guerra Mundial, o Negus (o emperador Haile Selassie) recuperó o trono, con a redota d'os faixistas italianos.

Derrocamiento d'a monarquía

En 1974 bi habió un golpe d'estato d'ideyas marxista-leninistas, que derrocó a Haile Selassie y a Monarquía y proclamó a Republica, con un sistema politico de ditadura en rechimen de partiu unico, dirichito por Mengistu Haile Mariam. Bi habió dimpués d'atros golpes d'estato y una situación de crisis politica por as condicions climatolochicas, a cual cosa s'agrabó con a guerra contra os independentistas eritreus.

En 1991 bi habió un golpe d'estato triunfador, y en 1992 se'n independizó Eritrea.

En 1994 s'adoptó una Constitución y un sistema politico democratico, anque en 1998 esclató una guerra con Eritrea.

Esporte

Etiopia en os Chuegos Olimpicos.

Referencias

↑ (de) Das aktuelle Buch der Allgemeinbildung. 550.000 Daten und Fakten. 10.000 Einzelthemen, Bertelsmann Lexikon Institut, 2003, ISBN 3-577-13530-1, p. 612 - 675
↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.

Vinclos externos

Se veigan as imáchens de Commons sobre Etiopia.

Estaus d'Africa

¹ Parcialment en Asia. ² Parcialment reconoixito u en disputa

Datos: Q115
Multimedia: Ethiopia / Q115

[1] (de) Das aktuelle Buch der Allgemeinbildung. 550.000 Daten und Fakten. 10.000 Einzelthemen, Bertelsmann Lexikon Institut, 2003, ISBN 3-577-13530-1, p. 612 - 675

[DORTO-2] (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.

[1]

[2]